VOV4.Sêdang - Pêi pro tiô tơdroăng ki hnê mơhno dêi Vi ƀan Tơnêi têa ‘na hbrâ mơdât pơreăng AIDS ƀă hbrâ mơdât ‘na pâk chik xúa trếo ma tŭi, pro pơlăm pơlối, vâ pêi pro troh tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng AIDS, ôh tá ăm tâ tú pơreăng HIV sap ing nôu ngi kuăn a hơnăm 2030, tung mâu hơnăm hdrối kố nah kơvâ ngăn pơkeăng tối tơdjuôm ƀă Tíu xiâm séa ngăn châi tamo tối krê hiăng tơbleăng hên tơdroăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, tung mê tơtrŏng troh tơdroăng ki mơdêk hbrâ mơdât ki tâ tú dêi HIV sap ing nôu ngi kuăn. Hnoăng cheăng tối tơbleăng tung um tơvi, tiâ mơnhên pâk xo mơheăm séa ngăn HIV ăm vâi kơdrâi ki dế mơ-êa ƀă mâu ngế ki châ rak vế đi đo tơƀrê.

Mâu hơnăm achê kố, mâu tơdroăng cheăng hbrâ mơdât ki tâ tú dêi HIV sap ing nôu troh a kuăn ngá châ tối tơbleăng tơdâng tơ’mô sap ing kong pơlê troh tơring, cheăm. Kơvâ ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât hiăng tơrŭm ƀă khu kăn pơkuâ ƀă khu ra, tối tơbleăng hơ’lêh ăm khu vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, tơdrêng amê hnối tiâ mơnhên, pâk xo mơheăm séa ngăn HIV ăm vâi kơdrâi dế mơ-êa, vâi kơdrâi tung pơla hơnăm ki vâ ai kuăn. Tối tơbleăng ‘na tơdroăng ki rêh ối ƀă dêi rơpó pơla on veăng tơniăn ăm mâu droh rơtăm, rĕng châ ‘nâi ƀă pơlât tơdrêng mâu ki tâ tú ing troăng nŭm. Rak ngăn kuăn ngá a mâu tíu khăm pơlât vâ veăng kum pro kơdroh kơxô̆ mơngế tâ tú HIV a vâi hdrêng chu ối 2% tiô pơkâ mơ’no. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa 1, jâ Nguyễn Thị Vinh – Ngế pơkuâ kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, Tíu xiâm séa ngăn châi tamo kong pơlê ăm ‘nâi:

“Rơhêng vâ hbrâ mơdât hlông hlối pơreăng HIV sap ing nôu troh a kuăn mê pin athế tối tơbleăng tro mâu tơdroăng cheăng hbrâ mơdât HIV sap ing nôu troh a kuăn tung khế pêi pro ƀă kal mơdêk rơdêi hnoăng cheăng tối tơbleăng tung um tơvi vâ mơdêk ki hlê plĕng dêi mâu rơxông kuăn pơlê, malối cho mâu vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, kơdrâi dêi ngế tâ HIV tung pơla hơnăm ki vâ ai kuăn, vâi kơdrâi ki ai tơdroăng ki mơni kô tâ tú, kơdroh tơdroăng ki pơrah ƀă mâu vâi kơdrâi ki dế mơ-êa tro tâ HIV, mơdêk mâu tơdroăng ki pâk xo mơheăm séa ngăn ăm vâi kơdrâi dế mơ-êa, mơdêk pâk xúa pơkeăng (a-er-rờ-vê) ARV ăm vâi kơdrâi ki tâ HIV, tung mê ai tá vâi kơdrâi tro tâ HIV ai tơdroăng ki rơhêng vâ ai kuăn ƀă vâi kơdrâi dế mơ-êa tro tâ HIV pêi pro châ tơdroăng ki rĕng châ ‘nâi vâ rak tơniăn kơxô̆ tâ tú sap ing nôu troh a kuăn”.

Tung 6 khế apoăng hơnăm 2021, mâu tíu khăm pơlât hiăng tiâ mơnhên, pâk xo mơheăm dêi 11.673 ngế vâi kơdrâi dế mơ-êa, châ ‘nâi nếo 4 ngế kơdrâi dế mơ-êa yương tĭnh ƀă HIV, pêi pro tiô pơkâ ARV rĕng kum ngế ki tâ rêh ối mo lĕm ƀă kơdroh tâ tú ăm ngế ki ê. Tơdrêng ƀă tơdroăng ki rĕng séa ngăn ‘nâ tâ HIV a vâi hdrêng ki nếo kot mâ sap ing nôu tâ HIV vâ pơlât tơdrêng pro ăm vâi ai ivá rơdêi ăm vâi hdrêng. Khế pêi pro hbrâ mơdât pơreăng sap ing nôu ngi kuăn lơ 1/6 troh lơ 30/6, Khu ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât pơkâ thế Tíu xiâm séa ngăn châi tamo ƀă mâu tíu pêi cheăng ‘na khăm pơlât mơdêk tơdroăng cheăng tối tơbleăng kum kuăn pơlê hlê plĕng ki kal dêi hbrâ mơdât pơreăng sap ing nôu ngi kuăn vâ ing mê hơ’lêh ‘na ivá. Hlê plĕng ‘na mâu tơdroăng ki ai pơxúa dêi pâk xo mơheăm séa ngăn HIV ăm vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, tung pơla vâi kơdrâi ngế ki kơdrâi ki mê tâ pơreăng HIV chiâng vâ mơ-êa tơniăn kơdroh ki tâ tú HIV ăm kuăn ngá, pơxúa dêi tơdroăng pơlât tiô túa ARV rĕng ăm ngế ki tâ HIV vâ mâu vâi kơdrâi tung pơla hơnăm ai kuăn, séa ngăn ‘na HIV ƀă mâu kơdrâi ki dế mơ-êa tâ pơreăng HIV vâ rơnêh kuăn ivá rơdêi, pơlât hbrâ mơdât ARV ăm vâi hdrêng ki kot mâ sap ing ngế ki tâ pơreăng HIV lơ nôu châ séa ngăn mơheăm ai tâ pơreăng HIV drêng rơnêh kuăn. Kơnôm tiah mê, ki hên vâi kơdrâi ki dế mơ-êa pơrá châ mơhnhôk lăm khăm ƀă pâk xo mơheăm séa ngăn HIV a mâu tíu khăm pơlât. Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Vinh – Ngế ki pơkuâ kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, Tíu xiâm séa ngăn châi tamo kong pơlê ăm ‘nâi:

“Vâ pêi pro tro tơdroăng pơkâ kố mê pakĭng tơdroăng ki mơ-eăm dêi kơvâ ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât kal ai tơdroăng ki veăng kum dêi mâu khu râ, kơvâ cheăng ƀă mâu khu pơkuâ ngăn tơdroăng kal kí pơlê pơla, tung tối tơbleăng hbrâ mơdât HIV, matŭi, pro pơlăm pơlối, vâi kơdrâi ki dế mơ-êa athế rĕng troh a mâu tíu khăm pơlât, tối tơbleăng tung mâu droh rơtăm pêi pro tro mâu tơdroăng pơkâ ‘na túa rêh ối tơniăn, rơdêi ví tơdroăng ki pro pơlăm pơlôi, ôh tá tro tung pơlê pơla, kum pêi pro troh tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng HIV sap ing nôu ngi kuăn ing pơlê pơla”.

Nôkố, a pŭn tíu tối tơbleăng tơdroăng ki hbrâ mơdât ki tâ tú dêi pơreăng HIV sap ing nôu ngi kuăn mê cho: Tíu xiâm séa ngăn châi tamo kong pơlê, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, Hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh ƀă Hngêi pơkeăng kân pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột hiăng pêi pro tơdroăng ki séa ngăn ‘na tâ HIV a vâi hdrêng ki nếo kot mâ sap ing nôu ngi kuăn tro tâ pơreăng HIV, pơlât ARV rĕng ăm tâi tâng vâi hdrêng ki tâ pơreăng HIV xua tâ tú sap ing nôu ngi kuăn, rak tơniăn ivá ăm tá nôu ƀă kuăn. Pakĭng mê, lâp kong pơlê ối ai 5 to tíu tiâ mơnhên a mâu tíu xiâm khăm pơlât pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, tơring Lak, Krông Bông, Krông Pač ƀă Ea Súp veăng kum pêi pro châ tơdroăng ki rơhêng vâ tiâ mơnhên pâk xo mơheăm séa ngăn HIV ăm kuăn pơlê. Rêm hơnăm, tiâ mơnhên pâk xo mơheăm séa ngăn HIV ăm dâng 23 rơpâu ngế vâi kơdrâi mơ-êa. Riân troh khế 6/2021, tung lâp kong pơlê hiăng châ ‘nâi 2.540 ngế tâ HIV/AIDS, tung mê ai 53 ngế tâ HIV ai xiâm kối tâ tú sap ing nôu ngi kuăn, châ 2,14% tung tâi tâng mâu tơdroăng ki tâ HIV châ mơnhên. Pakĭng mâu tơdroăng ki pêi pro mê, tung hnoăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng HIV sap ing nôu ngi kuăn, xuân u ối mâu tơdroăng ki xơpá. Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Thị Vinh – Ngế ki pơkuâ kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, Tíu xiâm séa ngăn châi tamo kong pơlê ăm ‘nâi:

“Xơpá cho ki hlê plĕng dêi mâu vâi kơdrâi, malối cho vâi kơdrâi ki dế mơ-êa tung khu ki mơni tâ tú hên ‘na tơdroăng ki kơdroh tâ tú sap ing nôu ngi kuăn iâ, pâk xo mơheăm séa ngăn, hrá châ ‘nâi tung pơla mơ-êa ƀă drêng ai kuăn, xuân ối ai tơdroăng ki pơrah ƀă mâu ngế ki tâ HIV/AIDS. Pơkĭng mê, kơxô̆ liăn ‘no ăm hnoăng cheăng hbrâ mơdât HIV/AIDS ối iâ, tá hâi bê vâ pêi pro tro mâu tơdroăng cheăng tung pơlê pơla. Khu ki rơkê plĕng a mâu tơring, cheăm ki hên cho hnối pơkuâ, séa ngăn, tá hâi pêi pro tro tiô tơdroăng ki rơhêng vâ, mâu ngế kum cheăng kố ôh tá pêi pro kơhnâ, mê tơdroăng ki châ ‘nâi tŏng kum ngế ki tâ HIV/AIDS tá hâi teăm châ tơdrêng”.

Khế pêi pro hbrâ mơdât tâ tú pơreăng HIV sap ing nôu troh a kuăn hơnăm kố, tung pơla ai pơreăng COVID-19 tâ tú, ôh tá tơniăn, Tíu xiâm séa ngăn châi tamo DakLak hiăng pơkâ thế pêi pro mâu tơdroăng ki tối tơbleăng tơtro ƀă tơdroăng nôkố, rế hbrâ mơdât pơreăng tơƀrê rế rak tơniăn tơbleăng troh kuăn pơlê tŭm tơdroăng ‘na hbrâ mơdât tâ tú pơreăng HIV sap ing nôu troh a kuăn. Xua mê, ai mâu tơdroăng cheăng tối tơbleăng tơkŭm kơdrâm mơngế mit-ting, prôk pơtăng a troăng, châ hơ’lêh tung mâu um tơvi ing mâu loa, rơ’jiu, internet, hnê hriâm tơdrêng ing măng internet, tối tơbleăng tung um tơvi ing măng pơlê pơla ƀă malối cho tơbleăng ing facebook, zalo ƀă hnoăng cheăng tối tơbleăng mâu tơdroăng khăm pơlât, tiâ mơnhên tơdrêng ing mâu rôh khăm pơlât, khăm mơ-êa, pâk xo mơheăm séa ngăn ki mơhnŏng vâ xêh.

Vâ rak vế ƀă mơdêk tơƀrê dêi hnoăng cheăng hbrâ mơdât HIV/AIDS, tung mê, ai tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng sap ing nôu troh a kuăn mê tơdroăng ki đi đo mơdêk hlê plĕng dêi kuăn pơlê, malối cho ƀă mâu vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, kơdrâi dêi ngế tâ HIV tung hơnăm ai kuăn, vâi kơdrâi ki ai tơdroăng tâ tú hên; tơdrêng amê hnối tối tơbleăng kơdroh tơdroăng ki pơrah pơla mâu vâi kơdrâi ki mơ-êa tâ pơreăng HIV ƀă hdrêng ki châ rơnêh ing ngế nôu ki tâ HIV, mơdêk tơdroăng ki tŏng kum dêi rơpŏng, pơlê pơla vâ kum mâu ngế ki kố tơkâ luâ tơdroăng ki kơxiâp lim, rêh ối hơniâp lĕm. Pakĭng mê, kal tơdroăng ki veăng tơdjuôm ivá dêi khu kăn pơkuâ ƀă pơlê pơla, tơdroăng ‘na liăn tối tơbleăng khăm pơlât vâ mơdêk hnoăng cheăng tối tơbleăng hbrâ mơdât HIV/AIDS.

-Tiô riân ngăn dêi Khu xiâm ngăn hbrâ mơdât HIV/AIDS,  tung 100 ngế nôu ki tâ tú HIV dế mơ-êa tâng ôh tá châ pơlât hbrâ mơdât pơreăng ki tâ tú ing nôu troh a kuăn mê kô ai troh 35 ngế vâi ‘nĕng drêng kot mâ kô tro tâ HIV. Vâ hlê tơ’nôm ‘na mâu tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng tâ tú HIV ing nôu troh a kuăn, khu chêh hlá tơbeăng hiăng kơ-êng ƀok thái pơkeăng CK1 Nguyễn Thị Vinh, Ngế pơkuâ kơvâ hbrâ mơdât HIV/AIDS, Tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng tâ tú HVI ing nôu troh a kuăn cho môi tung pái troăng tâ tú HIV, tiah mê, ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi tơ’nôm ‘na tơdroăng ƀă rôh ki tơ’lêi tâ tú HIV ing nôu troh a kuăn?

Ƀok thái pơkeăng CK1 Nguyễn Thị Vinh: HIV tâ tú ing nôu troh a kuăn ing 3 rôh: má môi drêng dế mơ-êa, vi rus HIV ing mơheăm dêi ngế nôu tâ HIV ing pâu kuăn ngá vâ mot tung kuăn ngá. Tơdroăng ki tâ tú HIV tung pơla ngế nôu dế mơ-êa  kô rĕng drêng kuăn ngá nếo 8 măng tĭng ‘nâ hía kô ton tung pơla dế mơ-êa. Má péa, drêng kot mâ kuăn ngá, virus HIV ing têa o ngá, têa kơƀêl a pâu kuăn dêi ngế nôu mot a kuăn ngá pơla hdrối kuăn ngá vâ klêh klêa ing dêi nôu lo pá gong. Virus HIV xuân ai ing mơheăm ngế nôu tâ ăm kuăn ing mâu tíu hbáu tơlêa a tíu nŭm dêi ngế nôu ối krêa a châ kuăn ngá ki nếo klêh klêa. Dâng 50-60% kơxô̆ vâi ‘nê̆ng tro tâ tú ing ngế nôu vâ tối tâ tú tung pơla ngế nôu kot mâ dêi kuăn ngá. Má pái, drêng ăm kuăn âu tôu nôu, ƀă kơlo ôh tá têi la virus HIV xuân ai tung têa tôu nôu mê, gá kô pro tâ tú troh kuăn ngá drêng ăm kuăn ngá âu tôu nôu ki hiăng tâ tú HIV. Drêng kuăn ngá âu tôu dêi nôu, HIV ing têa tôu nôu kô mot tiô ing rơkong, hơpê, tơliê ƀă tâ tú ăm o ngá, malối mâu o ngá ki lâi ai êi tơlêa tung lin hơnĕng, rơkong. Lơ tung pơla âu tôu nôu ki ai êi, tơlêa, heăn lơ drêng ngế ‘nĕng huăn hơnĕng âu tôu nôu pro chiâng lo mơheăm mê ah HIV kô lo tiô mơheăm mot a rơkong o ngế ‘nĕng âu, hlối mot tiô ing kéa troh tung rơkong ƀă bro tâ tú HIV ăm ngế ‘nĕng.

-Tiah mê ƀok thái pơkeăng ai hnê tối ti lâi ƀă mâu kơdrâi vâ ai mâu kuăn ‘nĕng ki ôh tá tâ tú HVI?

-Ƀok thái pơkeăng CK1 Nguyễn Thi Vinh:  Vâi kơdrâi dế mơ-êa kal thế khăm ngăn vâ ’nâi hôm tâ tú HIV vâ rĕng ‘nâi tơdroăng ki tâ tú ƀă teăm pơlât tơdrêng. Vâi kơdrâi dế mơ–êa rĕng khăm ngăn mơheăm ăm ngế nôu vâ hnê tơdroăng pêi pro ôh tá ăm tâ tú troh kuăn ngá. Khăm ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm ai HIV ăm ngế nôu vâ ‘nâi ivá ngế nôu ƀă kuăn ngá tung klêa. Tơdroăng pơlât ARV rĕng ăm ngế nôu vâ kơdroh ki tâ tú troh a kuăn. Ôh tá ai HIV a ngế nôu mê kơ ôh tá tâ tú troh a kuăn. Tơdroăng rĕng pơlât ARV kô kum ăm ngế  ki tâ tú HIV ai ivá mo lĕm, kơdroh tâ tú tú ăm kuăn.

-Ƀă mâu ngế kơdrâi ki tâ tú HIV vâ mơjiâng kuăn thế tơtrŏng mâu tơdroăng klâi?      

Ƀok thái pơkeăng CK1 Nguyễn Thị Vinh: Má môi ngế kơdrâi tâ tú HIV kal thế châ hnê tối tŭm tơdroăng vâ ai ivá mo sêi têi ‘răng tung pơla dế mơ-êa kuăn ngá mo lĕm há. Má péa, kal thế khăm ngăn pơlât tŭm vâ drêng kot mâ kuăn ngá ah ai kuăn lĕm ôh tá tro tâ HIV. Má pái, ngế nôu ki tâ tú HIV thế châ pơlât tro tiô pơkâ vâ tah virus pá xôp 200 bản sao tung 1ml (mililit) mơheăm. Má pŭn thế khăm ngăn kuăn ngá tung klêa đi đo ƀă pêi pro tiô hnê mơhno hbrâ mơdât tâ tú ƀă hlối pơlât hbrâ mơdât ôh tá ăm tâ tú a kuăn ngá drêng kuăn ngá kot mâ.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!

Trần Lan- Đình Thi chêh

Gương – Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng