Pôa L.V.Đ (67 hơnăm) ối a cheăm Ea Rôk, tơring Ea Súp châ tối tro pơreăng kơ-o êi xôu klêi kơ’nâi châ mâu ƀok thái pơkeăng séa ngăn túa ki vâ ‘nâi pơreăng a Hngêi pơkeăng pơlât Xôu Dak Lak. Hdrối mê, pôa hmâ kơ-o, ai kơhêa, tơmiât tơná tro kơ-o kơ-ôk mê pôa roê xêh pơkeăng ôu a hngêi. La ton hâi pơreăng ôh tá hlo chía mê rế hlo râ tâ nếo, rôh kố pôa nếo lăm a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm. Klêi tơdah xo ‘na mơ-éa ki ƀok thái pơkeăng chêh tối ‘na pơreăng châi tamo, kơdrâ pôa Đ. ai tâ pơreăng kơ-o êi xôu mê mâu ƀok thái pơkeăng pơtroh pôa troh a Hngêi pơkeăng pơlât Xôu Dak Lak. Pôa L.V.Đ tối:

“Klêi kâ têt mê á kơ-o đi đo yoh, tơmiât tơná tro kơ-o kơ-ôk tiah hmâ xo mê á lăm roê pơkeăng vêh ôu a hngêi. Ôu đi đo la pơreăng ôh tá hlo chía, klêi mê nếo lăm a Hngêi pơkeăng kơpong khăm nếo ‘nâi tro pơreăng kơ-o êi xôu, hlối tro ‘na pơreăng kliâm há”.

Xuân môi tiah pôa L.V.Đ, nâ H’M Byă a cheăm Nam Ka, tơring Lak xuân ai hâi khế ki ton roê pơkeăng ôu a hngêi drêng tâ kơ-o, ôh tá kâi hiâm, phât a nuih. Klêi mê, hlo dêi châ chăn rế hía rế hrế, ôu kâ la ôh tá tâ kơhiâm, tơbrêi rơlâi mê nâ M. hiăng lăm a Hngêi pơkeăng pơlât Xôu Dak Lak khăm. Klêi châ mâu ƀok thái pơkeăng séa ngăn mâu túa ki kal, nâ M. châ tối tro pơreăng kơ-o êi xôu. Troh nôkố, klêi kơ’nâi vâ chê môi khế pơlât, ivá nâ M. hiăng hlo chía tâ, ôu kâ lŏn, koi hlâk, iâ kơ-o. Nâ H’M.Byă ăm ‘nâi:

“Ối a hngêi apoăng mê kơ-o, drêng mê gá ôh ti râ, kơ-o châi krôk, rế hía rế kơ-o ai kơhêa. Rêm rôh kơ-o lo kơhêa hên. Á lăm khăm a tíu khăm krê mê tối êi troăng hiâm. Ôu pơkeăng ôh tá tro pơreăng mê hlo gá rế tâ, tơngê, drêng tôu, drêng hngíu. Klêi mê, rơpŏng djâ á lăm a hngêi pơkeăng ôh ti ‘nâi ki klâi xếo, chêng kŏng gá kơbrĕn tâi, ôh tá kâi xông”.

Nôkố Kơbong pơlât kơ-o êi xôu yương tĭnh, kơ-o êi xôu ki ôu pơkeăng ôh tá kâi prêi lĕm, kơ-o êi xôu HIV – Hngêi pơkeăng pơlât Xôu Dak Lak dế pơlât ăm 18 ngế ki kơ-o êi xôu râ, kơ-o êi xôu ki ôu pơkeăng ôh tá kâi prêi lĕm. Mâu ngế ki kố ki hên lăm troh a hngêi pơkeăng drêng hiăng râ ƀă hiăng ôh tá ai ivá xếo môi tiah: ôh tá kâi hiâm, kơ-o đi đo, kơ-o ai kơhêa, châi a nuih ƀă hrế, hiâ, tơngê, ôh tá lŏn ôu kâ lơ ôu kâ ôh tá tâ kơhiâm, athế pơlât tung ton khế.

Tiô ƀok thái pơkeăng CKI Nông Thị Điểm – Ngế pơkuâ Kơbong pơlât pơlât pơreăng kơ-o êi xôu yương tĭnh, kơ-o êi xôu ôu pơkeăng la ôh tá kâi prêi lĕm xếo, kơ-o HIV, Hngêi pơkeăng pơlât Xôu Dak Lak, tơdroăng ki vâ ăm ‘nâi dêi kơ-o êi xôu kơ-o đi đo (drêng ‘nâ kơ-o lo mơheăm), ai kơhêa, ôh tá lŏn kâ, tơbrêi rơlâi, tơngê a kơxê ton lối 2 măng tĭng, hrế, hiâ, ôh tá ‘nâi xiâm kối, Laga, mâu tơdroăng ăm ‘nâi kố gá vâ bô bối mâu pơreăng ‘na troăng hiâm, môi tiah: êi troăng hiâm, êi xôu ƀă hên ki ê tiah mê hên ngế hmâ nhôm, ôh tá vâ tơmâng troh hngêi pơkeăng khăm. Troh drêng pơreăng hiăng râ lơ ôu pơkeăng ton hâi ôh tá hlo prêi nếo khăm, drêng kố pơreăng hiăng râ. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Nông Thị Điểm ăm ‘nâi:

“Vi khuẩn pơreăng kơ-o lo mơheăm hmâ pro rơ-iêo troh mâu kơ koan tung châ, tung mê ai kơ-o lo mơheăm xôu. Kơ-o êi xôu a xôu châ 80 – 85%. Troăng ki xiâm cho ing troăng hiâm. Ngế ki tro pơreăng tá hâi ‘nâi, pơlât kô túa ăm ngế ki lĕm ing kơto têa hé, kơhêa lo hên. Tâng ôh tá rĕng ‘nâi tro pơreăng, ngế ki mê kô râ, ah chiâng hlâ. Tâng ngế ki tro rĕng ‘nâi ƀă rĕng pơlât, tro pơreăng, tro pơkeăng mê kô prêi lĕm”.

Vâ hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm tú ăm ngế ki ê mê athế truâ kên pâng mâ lơ pơchế ki pâng rơkong drêng kơ-o, kơchêi,  kơchôu dêi têa kơhêa, drêng tơpui ƀă ngế ki ê, jiếo kŏng đi đo ƀă kơ-ƀŏng, kal têng pơkhom, hơkoâ, puk nhip nhup ƀă mâu tơmeăm xúa ki ê tơdjâk troh pơreăng kơ-o lo mơheăm a kong tôu rêm hâi; ngế ki tá hâi tro pơreăng, malối cho hdrêng athế pâk vaccine mơdât pơreăng kơ-o êi xôu. Ngế ki ối ƀă ngế ki tro pơreăng kal lăm troh a tíu khăm pơlât vâ khăm ƀă pơlât kơ-o lo mơheăm. Ƀă mâu ngế ki tro pơreăng nŭm nheăn, hrế, ngế ki tro HIV/AIDS, ngế ki ôu hât, ngế ki ối achê ƀă tíu ki ai pơreăng chiâng tú ƀă hên ki ê gá tơ’lêi tro, xua mê, athế lăm khăm đi đo rêm hneăng vâ rĕng ‘nâi. Rêm ngế kal mơdêk dêi ivá ăm dêi tơná ƀă túa ki ôu kâ ai tŭm trếo lĕm, pơtâp ivá, pôi tá pêi mâu tơdroăng cheăng ki hngăm luâ râ ƀă ối pơtê tơtro. Drêng ‘nâi dêi tơná lơ mâu ngế ki tâ tá môi tiah tro pơreăng kơ-o lo mơheăm, ai kơhêa ton lối 2 măng, ôh tá lŏn kâ, tơbrêi rơlâi, hrế ôh tá ‘nâi tơdroăng, kal lăm troh a hngêi pơkeăng chuyên khoa kơ-o êi xôu vâ khăm vâ teăm ‘nâi. Drêng pơlât, pôi tá hmôu pơlât xêh athế ôu pơkeăng, pơlât tro tiô tơdroăng ƀok thái pơkeăng pơchân pôi tá pơtê ah gá chiâng ôh tá kâi pơlât xếo, tơdroăng pơlât ah gá kô rế pá tâ.

-Ô ƀok thái pơkeăng, mâu ngế ki ti lâi tơ’lêi tro pơreăng kơ-o êi xôu  má môi!

Ƀok thái pơkeăng Nông Thị Điểm: “ Mâu ngế ki hmâ tro kơ o êi xôu má môi cho mơngế tro HIV, mơngế ki tung châ kơdroh trếo vâ mơdât pơreăng, ngế ki krĭn oh tá ai trếo kơhiâm tung châ, mâu ngế  ki ai mâu tơdroăng châi tiô rơnó, mê cho châi nŭm nheăn, kơtêi kơtâu têi, hâ xôu tiô rơnó, ai tơdroăng châi gơgốu, mơngế ki châi hmâ ôu pơkeăng kơdroh kế mơjiâng trếo kơhiâm mê cho corticoid  pơlât ŭm tung châ, mâu pơkeăng pơlât ‘na ŭm, ngế hmâ ối achê ƀă mơngế ki tâ tú pơreăng, pơtih mơngế cheăng ngăn pơkeăng hmâ pêi ngăn pơlât mơngế kơ-o êi xôu yương tĭnh.

-Tiah mê ô ƀok thái pơkeăng, kơ o êi xôu tâng ôh tá rĕng châ pơlât mê kô ai mâu tơdroăng ki rơ iô klâi?

Ƀok thái pơkeăng Nông Thị Điểm: Tâng ngế ki kơ-o êi xôu ôh tá pơlât tro tơdroăng mê kô pro chiâng châi tơdroăng ki ê môi tiah têa kơƀêl plế lo troh troăng hyôh xôu, khăng xôu, chiâng pá kâi hiâm, kơ-o lo mơ-heăm, pơreăng châ mot, pơreăng mot troăng mơheăm, troh a xiâm xôu ƀă klêi mê pơ’lêh chiâng kơ-o êi xôu ki râ ó. Drêng pơ’lêh chiâng kơ-o êi xôu ki râ ó, pơlât kô ôh tá kâi tơƀrê. Nôkố a kơvâ pơlât kơ-o êi xôu ki râ ó dế pơlât 18 ngế, tung mê, ai môi ngế kơ-o êi xôu ki pơreăng ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng, ai 13 ngế râ ó, tung mê ai 4 ngế dế hiâm ƀă ô xy. Hên ngế mot pơlât akố hrá pơlât, pơlât drêng hiăng ra ó. La klêi pơlât, xuân ối prêi lĕm há xua ngế ki pơlât mê rak vế pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê. Ngế ki lâi ôh tá pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê tung pơla pơlât pơreăng kô pơ’lêh chiâng kơ-o lo mơheăm, ‘nâ hía pơreăng xuân ôh tá xâu pơkeăng xua pơkeăng pơlât kơ-o êi xôu túa ki má 1, tâng ôh tá pêi pro tro kô pro pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng pơlât kơ-o ki má 1.

- Mê thế pro ti lâi vâ ‘nâi tơná hiăng tro kơ-o êi xôu ƀă tơdroăng pêi pro vâ ví kơ-o êi xôu môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nông Thị Điểm: Vâ ‘nâi tơná hiăng tro kơ-o êi xôu, má môi cho kơ-o, kơhêa lo têa kơhêa, má péa kơ-o lo mơ-eăm, kơ-o ton sap 2 troh 3 măng tĭng, châi tâ hâ a rơtá nuih, pá kâi hiâm, kâ ôu ôh tá lŏn, châ hrế pro châ rế hiâ, ‘nâ hía pro tơngê peăng kơxêi, lo têa kơxôu a kơmăng. Tâng ngế ki mê tâ dêi tung châ môi tiah tơdroăng ki nếo tối mê thế lăm troh a hngêi pơkeăng chuyên khoa ki pơlât kơvâ mê vâ khăm, ăm kơmăi ngăn têa kơhêa. Tâng châ ‘nâi hiăng kơ-o êi xôu  ƀok thái pơkeăng kô hnê tối ăm ngế ki kơ-o ‘na tơdroăng ki pơxúa, ki ôh tá pơxúa pro ‘mêi ivá hdrối vâ pơlât, hlối hnê tối ‘na tơdroăng ôu kâ, tơdroăng ôu pơkeăng pơlât ăm mơngế ki kơ-o. Pakĭng mê, hnê tối ăm ngế ki kơ-o, ƀok thái pơkeăng ối hnê tối ăm nôu pâ lơ nhŏng o xiâm rơpŏng hngêi ngế kơ-o ‘nâi xua tơdroăng pơlât kơ-o êi xôu ôh tá xê to krê dêi ƀok thái pơkeăng mê kal thế tơrŭm ƀă ing nôu pâ lơ nhŏng o xiâm dêi ngế ki kơ-o êi xôu. Ôu pơkeăng pơlât kơ-o êi xôu cho ôu 1 hdroh/1 hâi, tâng ƀok thái pơkeăng ôh tá hnê tối tro ăm ngế ki kơ-o mê ngế ki kơ-o kô lôi pơlât xua pơkeăng pơlât kơ-o êi xôu thế ôu rêm hâi tung pơla 6 khế. Thăm nếo ai ngế ki ‘nâ oh tá vâ ôu tro tơdroăng pro pơreăng chiâng ôh tá xâu kơ pơkeăng chiâng rế pơlât ton hâi troh 9 khế, 18 khế ‘nâ hía 24 khế. La kơnôm ai ngế cheăng ngăn pơlât veăng kum, ngế ki pơlât kô pêi pro tro tơdroăng pơlât mê kô tơƀrê, kâi pêi lĕm. Môi tiah a hơnăm 2024, Kơbong ki mê rak ngăn pơlât 27 ngế mê ai 18 ngế  hiăng pơlât tro tiô pơkâ.

Ngế kơ-o êi xôu thế kâ ôu tŭm trếo kơ hiâm, kâ tro rôh, ôh tá chiâng lôi roh ki lâi. Hên ngế kơ-o xâu tơná lơ piê, ôh tá khên kâ, la ƀok thái pơkeăng tối thế kâ vâ ai ivá kâi tơplâ ƀă pơreăng. Tâng ôh tá kâ ôu kô ôh tá ai ivá, pơreăng kô rế ó, ivá pin kô ôh tá kâi vâ tơplâ ƀă pơreăng. Mê tơdroăng kâ ôu cho kal ‘nâng. Ôh tá chiâng ôu drôu, ƀiê̆r, ôh tá chiâng ôu hât. Tâng ôu drôu briêt lơ ôu hât má môi ngế kơ-o êi xôu kô piu lôi dêi tơdroăng ôu pơkeăng tro chôu, hâi ki pơkâ. Má péa nếo, drêng drôu ƀiê̆r mot tung châ kô pro ‘mêi kliâm, gơgốu. Hât xuân môi tiah mê há. Tâng ôu tá dôu, ƀiêr, hât kô pro ‘mêi kliâm. Ôu hât, ngôi hât ki 'mêi kô mot troh xôu, xôu hiăng rong râ, hiăng ôh tá ai ivá rơdêi ôu hât nếo kô thăm rế ‘mêi ó tâ.  Thế pơtâp ivá đi đo. Tâng kơ-o êi xôu ƀă êi troăng ki djâ hyôh mot a xôu thế tơkŭm mơnhông ivá. Drêng ‘nâi hiăng kơ-o êi xôu thế rĕng teăm pơlât tơdrêng vâ mơdât tâi troăng ki djâ tâ tú. Drêng ối achê ƀă mơngế  kơ-o êi xôu thế truâ kên pâng môh rơkong. Hmân ếo thế têng pa kong a kong tô. Pôi tá kơchôu têa kơhêa hmâng vâ.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!