VOV4.Sêdang - Maluâ po gá kal ăm tung châ chăn la tâng kâ hên po gá kô pro trâm hên tơdroăng ‘na ivá, pro tơ’lêi trâm mâu tơdroăng châi ki ôh tá tâ tú, môi tiah: tơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn, châi ‘na plâi nuih, pá kâi hiâm, mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ ƀă hên ki ê, kâ hên po ối cho xiâm kối chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki piê, kơdroh ki hlê plĕng, tâ pơreăng, pro ôh tá kâi hiâm rế râ tơ’nôm. Ki rơhêng vâ tối, kố cho mâu tơdroăng châi tơdjâk troh mơni kô hlâ drêng tâ pơreăng COVID-19.

Séa ngăn dêi khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi - WHO a Việt Nam ăm hlo hơnăm 2016 ai dâng 548.800 ngế hlâ tung mê xiâm kối hlâ cho xua ing ‘na tơdroăng ki châi ‘na plâi nuih ai 172.300 ngế, hên má môi 31%. Kơxô̆ xuân ăm hlo, tung pơla ai pơreăng kân COVID-19, mâu ngế ki hlâ xua COVID-19 pơrá ai tơdroăng châi tung châ, môi tiah: châi troăng plâi nuih, kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn lơ mâu tơdroăng châi ki ê. Xua mê, hbrâ mơdât mâu pơreăng ki ôh tá tâ tú cho tơdroăng ki pơlât châ kơjo kum apoăng dêi tơnêi têa, tung mê séa ngăn tơdroăng ki pro chiâng trâm tơdroăng ki châi tamo cho kal má môi ƀă môi tung mâu tơdroăng pơreăng ki xua ing kâ po hên.

WHO tiô riân rêm hơnăm ai dâng 4,1 rơtuh ngế tung lâp plâi tơnêi hlâ xua mâu pơreăng ki ai tơdjâk troh kâ hên po. Séa ngăn hơnăm 2015 ăm hlo, kơlo ki kâ po dêi mơngế Việt Nam môi ngế tung môi hâi ai 9,4 gram (kơnốu 10,5 gram ƀă kơdrâi ai 8,3 gram), tung mê WHO hnê tối athế kơdroh kâ po chu ối 5 gram kô tŏng rêh 2,5 rơtuh ngế rêm hơnăm tung lâp plâi tơnêi. Kâ hên po dế cho xiâm kối pro mơdêk kơxô̆ ngế tro kơtêi kơtâu têi ƀă hlâ xua mâu pơreăng ing troăng plâi nuih.

A Việt Nam 5 ngế hiăng kân mê ai 1 ngế tro kơtêi kơtâu têi, 3 ngế hlâ mê ai 1 ngế xua ing châi troăng plâi nuih. Tiê̆n sih Ngô Hải Vân – Viê̆n Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên hnê tối:

“Tơdroăng ki kâ po nôkố dêi mâu ngế Việt Nam xuân cho tơdroăng ki hnê tối sap ing hơnăm 2015 drêng séa ngăn tơnêi têa ‘na mâu tơdroăng ki châi tamo ki ôh tá tâ ăm hlo, nôkố mơngế Việt Nam, kơxô̆ mơngế kâ po môi hâi tung môi ngế ai 9,4 gram, tung pơla mê, hnê tối dêi Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi 1 ngế ki hiăng kân pôi tá luâ tâ 5 gram po tung môi hâi, tơkéa vâ tối mâu ngế Việt Nam nôkố dế kâ hên péa hdroh po tiô tơdroăng ki hnê tối dêi Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi.

Tiô mâu khu ki hriăn plĕng ‘na tơdroăng, tâng kâ hên po kô tơdjâk troh mâu pơreăng môi tiah châi troăng plâi nuih, ŭm pơtok nong, ŭm đăi tràng, pakĭng mê ối cho xâm kối pro chiâng pơreăng ki ôh tá chiâng tâ tú ki ê”.

Tiê̆n sih Ngô Thị Hải Vân tối tiah kố, nôkố ki hlê plĕng dêi kuăn pơlê ‘na ki tơdjâk ‘mêi xua kâ hên po tá hâi hlê plĕng khât, xua mê tơdroăng ki kal pêi pro tơdrêng nôkố cho hnê tối, mơhnhôk ƀă tơbleăng troh kuăn pơlê. Tơdroăng ki hnê tối gá kal khât vâ mơdêk ki hlê plĕng, chiâng tơdjâk troh hơ’lêh dêi kuăn pơlê vâ hbrâ mơdât pơreăng, pêi pro troh tơdroăng ki mơdêk ‘na ivá ăm tâi tâng kuăn pơlê. Tiê̆n sih Ngô Thị Hải Vân – Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Ki khât nôkố, pơreăng ki ôh tá tú cho môi tơdroăng ki kân ƀă tơdroăng khăm pơlât pơlê pơla ƀă xuân châ Khu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât Việt Nam tơmâng ngăn khât, kố cho tơdroăng ki pro pá kân, tiô riân dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât tối tiah kố ai dâng 77% mâu ngế ki hlâ cho xua pơreăng ôh tá tâ tú, tung 77% kố ai 44% ngế hlâ hdrối tâ 70 hơnăm, tối tiah mê cho vâ hlo, ki ó dêi pơreăng ki ôh tá tâ tú gá hên, ki xiâm kối tơdjâk cho ing ôu hât, ôu drôu ƀiĕr, tơdroăng ki ôu kâ, pơtâp ivá ƀă hên ki ê mâu xiâm kối kố chiâng vâ hbrâ ví”.

Xuân tiô Tiê̆n sih Ngô Thị Hải Vân, mâu ngế ki lĕm kơdroh kâ po pôi tá pro ăm châ chăn tro ôh tá ai po; bu kal kâ kế ki chiâng xêh rêm hâi xuân hiăng ai tŭm natri ăm châ chăn xua kế kâ ing po; châ chăn ôh tá ai po bu trâm mâu tơdroăng ki tơviah môi tiah: ngế ki tro châi hrê ó ton hâi, ngế ki pêi cheăng hngăm tung kong tôu ki ton chôu, ngế ki pơtâp ivá ki hngăm tung pơla ton hâi.

Vâ hbrâ mơdât pơreăng xua kâ po hên, WHO hnê ăm kuăn pơlê kơdroh kâ po ƀă tơdroăng “Râm iâ po – hơ-iu iâ a po – kơdroh kế kâ ki xăng po”. Kơdroh râm po ƀă kế ki pro kơhiâm ki hên po tung kế kâ drêng pế pơchên kế kâ; kâ hên mâu kơchâi ki âp, teăng ăm mâu kế kâ ki kho ai hên po; kơdroh hơ-iu ƀă tah lôi tơdroăng ki hmâ hơ-iu tâi a kơchâi tung têa ki hơ-iu  drêng kâ, lơ pro iâ têa ki hơ-iu drêng kâ; pôi tá kâ plâi kâ hơ-iu a po; pôi tá hơ’lâk têa măm têa kho ká, mâm tung mŏng mê; kơdroh kâ kế kâ ki hiăng pro hlâu ai hên po.

Pakĭng mê, pơkâ pro tơdroăng tŏng kum kơdroh kâ po dêi kuăn pơlê môi tiah: kơdroh kâ po tung hngêi trung hriâm (tíu kâ tơkŭm kơdroh kâ po, um tơvi hnê hriâm ăm hok tro, rak ngăn tíu ki pế pơchên hmê kơchâi, tiâ mơnhên ‘na châ chăn hok tro ƀă hên ki ê; kơdroh kâ po tung pơlê pơla (hnê hriâm, hneăng hôp pơlê pơla, rak ngăn, tiâ mơnhên ăm mâu ngế ki châi tamo kơtêi kơtâu têi, tŏng kum tung mâu rôh po um tơvi, lăm pôu rơpŏng ƀă hên ki ê); kơdroh kâ po a hngêi ki ăm tơmối kâ ôu kâ, tíu ki ôu kâ ƀă hên ki ê hnê mơhno kơdroh kâ po tung mâu rôh pế pơchên hmê kơchâi.

Tơrŭm kơdroh ƀă rak ngăn tơdroăng ki kơtêi kơtâu tê ƀă nŭm nheăn a mâu tíu khăm pơlât cho hngêi pơkeăng cheăm: tâi tâng mâu ngế ki châi tamo kơtêi kơtâu têi ƀă nŭm nheăn pơrá châ tiâ mơnhên ‘na kơdroh kâ po; tối ‘na tơdroăng kơdroh kâ po drêng séa ngăn kơtêi kơtâu têi ƀă mơnhên tối tơdroăng ki nŭm nheăn tung pơlê pơla. Mơjiâng ƀă pêi pro pơkâ ‘na tĕm tem, tơbleăng. Hnê tối pơkâ ‘na po ki hên cho tung 100 gram kế kâ dêi mâu kế kâ.

Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng