VOV4.Sêdang - Ƀă tơdroăng “Pleăng mơheăm tŏng kum mơngế - cho môi tơdroăng pêi pro ki lĕm tro; Môi kơto mơheăm ki ăm, môi rơxông mơngế châ ối rêh”. Hâi leh pleăng mơheăm rêm hơnăm châ tơkŭm po vâ veăng tơlo mơheăm ‘măn a hngêi ‘măn rak mơheăm rêh - tíu ki kum hên ngế châ pơtối xông ối rêh. Sap apoăng  khế 6 troh nôkố, a kơpong Tây Nguyên hiăng po Hâi leh pleăng mơheăm - “Kơto mơheăm khêi Tây Nguyên’’ (dêi tơdroăng “Pleăng mơheăm khêi” rôh má 8).

A kong pơlê Dak Lak, rôh kố tiô tối hdrối kô tơdah xo ki iâ dâng 2.900 tơdrong mơheăm. Krê to a Ƀuôn Ma Thuột, a poăng khế 6 kố nah hiăng ai vâ chê 1.000 ngế kăn ƀô̆, kŏng nhân, mâu ngế cheăng ăm tơnêi têa, mâu kăn pơkuâ tíu pêi cheăng, mâu ngế pêi cheăng veăng pleăng lối 900 tơdrong mơheăm.

Tơdroăng mê ăm hlo, cheăng pleăng mơheăm tŏng kum mơngế dế hlo pêi pro tơdjâk troh lâp lu ing tuăn hiâm vâ pôu râng hnoăng ƀă hơ-ui pâ troh pơlê pơla.

Mơheăm cho têa ki kơtâu tung troăng mơheăm, tung châ mơngế, ai hên túa mơheăm, rêm túa mơheăm mê pêi xêh hnoăng cheăng pơrá phá dêi rơpó: Hồng cầu cho kế mơjiâng chiâng mơheăm khêi pêi hnoăng cheăng ki xiâm vâ pơtroh ôxy; bạch cầu cho mâu kế mơjiâng mơheăm bông cho mơheăm ki vâ pêi hnoăng cheăng rak vế tung châ, tiểu cầu cho kế ki vâ râng mơheăm ƀă tơdroăng pro ăm mơheăm kơtó drêng troăng mơheăm tro rong; huyết tương cho kế ki ôh tá chiâng lôi dêi mơheăm pêi hên tơdroăng ki pơrá pá dêi rơpó: trếo ki kâi mơdât pơreăng, mâu kế ki pro ăm mơheăm kơtó, trếo lĕm ƀă hên ki ê; mơheăm kum pơtối mơ’rêh mơngế ƀă kal tung tơdroăng pơlât.

Tiô khu ƀok thái pơkeăng, ngế ki lâi ai tơdroăng châi tung châ ‘na mơheăm môi tiah ŭm tung mơheăm, châi tung tơngá kơxêng, mơheăm pá vâ chiâng kơtó, lơ mơheăm hên chiâng kơdroh kế ki vâ râng mơheăm... Pakĭng mê, mâu rôh pâ  plâi nuih, pâ klêa nong, pơklêp klêa xuân kal pâk ‘mot mơheăm hên.

Mơheăm lĕm vâ tŏng kum mơngế châi tamo ki hmâ hlo xo ing mơngế ki ối mo lĕm châ pleăng ăm mơheăm. Tiô kơxô̆ riân ngăn dêi Tíu xiâm ‘măn rak mơheăm - Pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak, tâng riân rêm hơnăm tíu kố xo mơheăm lối 25 rơpâu tơdrong mơheăm ki vâi pleăng. Mơheăm kô rĕng châ ‘măn rak tro tiô pơkâ ƀă châ khăm rah ahdrối vâ tah mâu pơreăng ki châ mot ing troăng mơheăm ki pâk ‘mot, môi tiah: HIV, êi kliâm B, êi kliâm C, lo thĕn, tơngê hmân ƀă hên pơreăng ki ê.

Mơheăm ki lâi lĕm tơxâng tiô pơkâ kô châ klâ tiô khu mơheăm O, A, B lơ AB, séa ngăn klâ ngăn tung mâu mơheăm krê môi tiah kế mơjiâng chiâng mơheăm, kế mơjiâng mơheăm khêi, kế mơjiâng mơheăm bông ƀă châ ‘măn rak tung mâu tíu ki tơtro, tơniăn lĕm vâ ai mơheăm lĕm pâk ăm mâu ngế ki châi tamo dế kal vâ mơheăm a mâu hngêi pơkeăng, mâu mơheăm ki lâi oh tá lĕm tơxâng kô tah lôi tro tiô pơkâ.

Kơxô̆ ki riân ngăn ing Tíu xiâm ‘măn rak mơheăm-  Pâk ‘mot mơheăm tối, rêm hơnăm tơnêi têa pin kal dâng 1 rơtuh 700 rơpâu tơdrong mơheăm vâ pâk ‘mot ăm mâu ngế kal vâ, la nôkố bú ai dâng 30%  mơheăm vâ kum pơlât. Xua mê, kal ai hên ngế veăng pleăng mơheăm, kố cho tơdroăng pêi pro ki lĕm ôh tá xê to vâ tŏng kum pơlât mâu ngế châi tamo mê ối pro pơxúa hên ăm mâu ngế ki pleăng dêi mơheăm.

Ƀok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà - Ngế pơkuâ Ƀơrô Pơkâ tâi tâng mâu tơdroăng, Tíu xiâm ‘măn râk mơheăm - Pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Môi tiah pin hiăng ‘nâi, mơheăm cho môi tung mâu túa pơkeăng ki kal kơnía git ‘nâng. Ta troh nôkố, tung lâp plâi tơnêi xuân môi tiah tơnêi têa pin hâi ai môi túa pơkeăng ki lâi kal pơ’lêh teăng mơheăm. Xua mê, bú kal ai mơheăm mê ing mơngế ki pleăng ăm. Ki pơxúa dêi tơdroăng pleăng mơheăm, ƀă mâu ngế ki pleăng hơmeăm kô châ ƀok thái pơkeăng séa ngăn tâi tâng ƀă hnê tối ‘na ivá, klêi mê, kô ăm khăm ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm ai tơdroăng châi ki tâ tú troăng pâk ‘mot hơmeăm, môi tiah: êi kliâm B, êi kliâm C, lo thê̆n, HIV, tơngê hmân ...

Châ kum khăm ngăn mơheăm nếo tâng mơngế ki pleăng mơheăm lơ nhôm ai tơdroăng ki ôh tá lĕm ‘na mơheăm, lơ nhôm ai tơdroăng châi ki tơ’lêi tâ tú ing troăng pâk ‘mot mơheăm. Ƀă mơngế ki vâ xo mơheăm mê, kô châ xo ‘mot mơheăm ki lĕm, veăng pơlât tơdroăng châi lơ pơlât ăm prêi lĕm mâu tơdroăng châi ki pro xua ôh tá tŭm mơheăm’’.

Mơngế ki pleăng mơheăm púi vâ mâu tơdroăng cheăng pêi, pêi mâu tơdroăng ki kŭn dêi tơná kô kum ăm mơngế ki châi tamo. Ing mê, kô mơhno hnoăng ki tong kum kuăn pơlê, rơtế tơrŭm mơnhông mơdêk rế lĕm tâ dêi  pơlê pơla. Cho ngế tung khu veăng pleăng mơheăm đi đo lối 20 hdrôh, hâk tơngăm châ Khu ngăn Mố đô̆i tro rong ƀă rêh ối pơlê pơla kong pơlê Dak Lak  diâp  hlá mơ-éa kơdeăn khĕn xua hiăng ai hnoăng tung tơdroăng pleăng mơheăm.

Ngoh Nguyễn Văn Thịnh, kăn ƀô̆ Kơvâ cheăng Hbrâ mơdât pơreăng tâ tú Tíu xiâm mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak tối:    

“Pleăng mơheăm cho môi tung mâu tơdroăng pêi pro ki lĕm tro ƀă ai pơxúa kân, xua mê, tơná á đi đo mơ-eăm kơbông hlối krếo mơhnhôk ing vâi pú hmâ rơtâ tá veăng pleăng mơheăm ƀă tơdroăng “Môi kơtó mơ-eăm ki ăm, kô ai môi rơxông mơngế châ rêh’’, tơná á xuân veăng pleăng mơheăm tung mâu rôh pơtối troh la lâi ivá ôh tá mo lĕm xếo mê nếo lôi. 

‘Na pôa Nguyễn Tuấn Anh, kăn ƀô̆ cheăng Kơvâ pơlât tơngê hmân - mơdât oâ -   pơreăng,  Tíu xiâm Séa ngăn mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak tối:

“Pêi pro tiô rơkong krếo thế dêi Kŏng đoân kơvâ ngăn pơkeăng Tíu xiâm séa ngăn mơdât châi tamo, á hlo tơdroăng pleăng mơheăm tŏng kum mơngế cho môi tơdroăng pêi pro ki lĕm tro mê thế chêh inâi veăng pleăng mơheăm. Luâ 4 hơnăm pleăng mơheăm, a tơngah tơná veăng ‘no hnoăng iâ ăm kuăn pơlê vâ tŏng kum teăm tơdrêng ăm mâu ngế dế tơkôm kal vâ mâu kơtó mơ-eăm vâ pơlât châi tamo. 

‘Na nâ Cao Thị Hạnh, Kăn ƀô̆  Ƀơ rô ngăn liăn ngân - cheăng ‘na râng ngăn liăn ngân – Tíu xiâm séa ngăn mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak tối:

“Veăng phiu ro tung hâi leh pleăng mơheăm tŏng kum mơngế, á cho ngế cheăng tung kơvâ ngăn pơkeăng, á hlê nhên ki kal dêi tơdroăng pleăng mơ-heăm tŏng kum mơngế mê á hiăng chêh inâi veăng pleăng. Kố cho rôh má 4 á  veăng pleăng mơheăm, á tâ hơniâp ro ƀă phiu niu xua tơná hiăng veăng ‘no hnoăng ki kŭn dêi tơná tung tơdroăng rak vế ivá ăm kuăn pơlê.

Drêng kố, á xuân púi vâ mâu vâi pú hơnăm ối nếo ai ivá thế veăng pêi hên tơdroăng cheăng tung tơdroăng pêi pro vâ rơtế ‘no ivá tơchoâm veăng ‘no hnoăng ki ‘nâi hơ-ui pâ, veăng kum dêi rơpó”.

Tiô mâu khu ki rơkê ngăn ‘na mơheăm, mơheăm cho túa pơkeăng pơlât ki kơnía git, bú chiâng ăm xo ing mâu ngế ối mo lĕm châ, pơxiâm ing tuăn ‘nâi hơ- ui ƀă hnoăng pêi pro dêi rêm ngế ƀă kuăn pơlê. Pleăng mơheăm ôh tá ‘mêi tơdjâk troh ivá, thăm nếo ối ai hên tơdroăng ki pro ăm lĕm tung châ mơngế ki pleăng dêi mơheăm. Pleăng mơheăm hên hdrôh ối kum kơdroh ki lơ tơkŭm trếo sắt, kô kơdroh  ki pro chiâng châi troăng mơheăm plâi nuih mê cho túa  ki vâ rêm ngế vâ khăm ngăn ‘nâi séa ngăn dêi ivá tơná.

Mâu ngế ki mo lĕm châ rêm hdrôh pleăng mơheăm ôh tá luâ 9ml/kg ki hngăm dêi châ kô ôh tá tơdjâk ‘mêi troh ivá, mơngế ki 45kg kô pleăng ing kơpêng 350ml mơheăm rêm hâi. Klêi pleăng mơheăm dâng 3-4 măng tĭng, mâu kế tung mơheăm kô xông vêh lĕm môi tiah hmâ. Mơngế ki pleăng mơheăm kô châ veăng pleăng mơheăm a rôh pơtối ah nếo ki iâ gá kơtăn 3 khế.

Pleăng mơheăm ôh tá ton chôu ƀă ivá la kal khât ăm pơlê pơla. Môi tơdroăng ki mâu ngế hâi chói pleăng mơheăm kô ôh tá ‘nâi mê cho, pleăng mơheăm, kơxô̆ mơngế ki pin pleăng kô chôu ‘măn a hngêi ‘măn rak mơheăm. Xo ah hmôi, tâng lơ trâm tơdroăng ki lâi ‘lo ‘na kal vâ mơheăm, mê kô châ pâk ‘mot ăm mơheăm tro mơheăm ki pin hiăng pleăng hdrối mê. Drêng pleăng mơheăm, tâi tâng tơmeăm ƀă kế ki pin ăm xo mơheăm, môi tiah: tơdrong xo mơheăm, trum pâk, kơpêi, kế truâ kŏng xuân tơniăn ôh tá ai pơreăng, bú xúa môi hdrôh tê xua mê ôh tá tâ tú ăm mơngế ki pleăng mơheăm.

Veăng pleăng mơheăm, ngế ki pleăng ối châ ‘nâi thái pơkeăng hnê tối ‘na rak vế ivá hnê tê kơtê, châ khăm ngăn mơheăm ƀă tơbleăng ăm ‘nâi mơheăm ki khăm ngăn, châ ăm hlá mơ-éa mơnhên veăng pleăng mơheăm, châ xo tơmeăm ki ăm ƀă châ ăm môi roh liăn prôk vêh.

Mâu ƀok thái pơkeăng hnê tối ăm ngế ki pleăng mơheăm thế tơtrŏng: kơmăng hdrối vâ pleăng mơheăm pôi tá hrăng kơmăng, kâ iâ tê rơmâ), pôi tá ôu drôu, ƀiêr hdrối vâ pleăng mơheăm;  hbrâ ăm tuăn ngôa tơleăng lĕm. Klêi pleăng mơheăm thế rak tơdroăng kâ ôu, rêh ối tiah hmâ; pôi tá pêi cheăng hngăm, pôi tá pêi cheăng ki lơ ‘no hên ivá môi tiah kơtu ƀa long, pơtâp  ivá ki hngăm, pôi tá tâk ngo, ôh tá hrăng kơmăng; ôh tá ôu drôu ƀiêr; athế kâ trếo kơhiâm ăm ai mơheăm, kâ hơ’nêh, kliâm chu ro, kâ kơtâ  í, ôu têa tôu ro, kâ ôu tơ’nôm mâu pơkeăng ki pro ăm ai trếo sắt tâng ai liăn rôe; pôi tá ôu drôu ƀiêr tung hâi apoăng klêi pleăng mơheăm.

Hâi lơ 14/6 rêm khế cho hâi Lâp plâi tơnêi ô eăng mâu ngế pleăng mơheăm. Ai mâu ngế ki ‘nâ pleăng mơheăm châ 40 hdrôh, 50 hdrôh ƀă thăm nếo vâi xuân ối hriâm ƀă pêi cheăng môi tiah hmâ. Pleăng mơheăm tŏng kum mơngế cho tơdroăng pêi pro tơxâng hâk tơngăm xua hiăng teăm châ kum mâu ngế ki châi tamo dế kal vâ mơheăm, thăm nếo hiăng vâ hlâ la châ vêh rêh  nếo.

Tơdroăng pêi pro ki lĕm mê kal thế pêi pro lâp lu, lâp tíu, veăng kum ăm tơdroăng rêh ối lĕm, pêng păm tơdroăng hơ-ui pâ dêi rơpó ƀă xuân cho vâ mơhno hnoăng pêi pro dêi rêm ngế ƀă kuăn pơlê...  “Rêm kơtó mơheăm ki ăm, môi rơxông mơngế châ rêh”, ing tơdroăng ki mê hiăng pro ăm rêm ngế ƀă tá pơlê pơla chiâng lĕm ro tâ, rơkê plĕng tâ.

Pleăng mơheăm ôh tá xê to kum to mơngế ki châi tamo, thăm nếo hiăng vâ hlâ ối châ xông ối rêh. Pleăng mơheăm pro pơxúa ăm hên  tơdroăng ôh tá xê to mâu ngế ki xo mơheăm mê tá mơngế ki pleăng ăm. Vâ hlê tơ’nôm nhên ‘na  mơheăm, pleăng mơheăm ai tơdjâk troh  ki klâi troh ivá, xuân môi tiah pro ti lâi vâ ai xiâm mơheăm ki tơniăn lĕm? Ƀok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà, Ngế pơkuâ Ƀơrô râng ngăn ‘na liăn ngân, Tíu xiâm Rak mơheăm- Pâk ‘mot mơheăm kong pơlê Dak Lak tối nhên mâu tơdroăng ki tô tuăn mê ing rôh kơ-êng kơ’nâi kố.

-Ô ƀok thái pơkeăng mâu ngế ki lâi ai tŭm ivá chiâng pleăng mơheăm?

Ƀok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: Mâu ngế ai tŭm ivá chiâng pleăng mơheăm, ‘na hơnăm vâi ai sap ing 18-60 hơnăm tối tơchoâm tá kơnốu ƀă kơdrâi. ‘Na ki hngăm, kơdrâi  thế sap 42 hơnăm tơngi klêng, kơnốu thế sap 45 hơnăm tơngi klêng ôh tá tro mâu tơdroăng châi tiô rơnó môi tiah: ôh tá châi plâi nuih, kơtêi ôh tá kơtâu têi, ôh tá ai tơdroăng châi troăng hiâm, ôh tá châi pơtok nong, troăng klêa lĕm. ôh tá tơ’lêi tâ tú tơdroăng châi ing troăng pâk ‘mot mơheăm, môi tiah: HIV, thĕn êi kliâm B, êi kliâm C.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu tơdroăng ki hmâ trâm klêi pleăng mơheăm?

Ƀok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: “Mâu tơdroăng hmâ trâm klêi pleăng mơheăm xuân iâ trâm hlo, tung pơla xo mơheăm lơ klêi xo mơheăm, mơngế ki pleăng tâ dêi tung châ môi tiah châi kong, pôu prĭng ko, vung vế ko, ai drêng ‘nâ hêng hêa. Mâu tơdroăng hlo mê cho bú kơblah mâ tung iâ phut tê klêi mê vêh lĕm môi tiah apoăng nếo. Pakĭng mê, a tíu pâk xo mơheăm kô péa ngiât tung 1 péa hâi.

-Vâ ai mơheăm lĕm tơniăn, mơngế ki pleăng thế tơtrŏng tơdroăng klâi hdrối vâ pleăng dêi mơheăm?

Ƀok thái pơkeăng Vũ Thị Ngà: Vâ ai mơheăm lĕm tơniăn ăm mơngế ki xo,  mơngế ki pleăng ƀă mâu ngế pêi tơdroăng cheăng pâk ‘mot mơheăm, mơngế ki pleăng mơheăm thế ai tơdroăng rêh ối lĕm ro, kơhnâ pơtâp ivá, ôu kâ tro tiô khoa hok. Hdrối hâi pleăng mơheăm ngế ki pleăng thế châ koi hlâk lĕm, ôh tá ôu mâu drôu ƀriêr, kơphế, hât. Klêi pleăng mơheăm, ngế ki pleăng mơheăm thế châ ối pơtê, ôh tá pêi cheăng hngăm tung pơla 24 chôu, malối ƀă mơngế ki vê rơxế kơtâu troăng hơngế thế châ pơtê tung pơla sap 3-4 hâi.

‘Na kâ ôu, mơngế ki pleăng mơheăm thế kâ ôu tŭm trếo kơhiâm, kâ kế ki ai hên trếo vitamin môi tiah plâi ƀă kế ki hên protein vâ tơ’nôm trếo sắt hiă hiăng hía ing mơheăm ki pleăng ăm; thế kâ hơ’nêh ro, hơ’nêh í, kơtâ í, têa tôu ro.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!  

Võ Quỳnh- Đình Thi chêh

Gương- Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng