VOV4.Sêdang - Pơreăng kơ-o lo mơheăm a tơnêi têa pin xuân ối xơpá, ối má 12 tung 22 to kong têa ki ai ngế tro pơreăng kố hên má môi, ối má 14 tung kơxô̆ 27 to kong têa ai tơdroăng ki xơpá ‘na pơreăng kơ-o lo mơheăm ki ôh tá kâi pơlât prêi xếo ƀă pơkeăng hên má môi lâp plâi tơnêi. Kơ-o lo mơheăm nôkố hiăng hiăng ôh ti xê pơreăng ki ôh tá chiâng pơlât prêi. Ƀă tơdroăng ki rơkê plĕng dêi kơvâ ngăn pơkeăng mê pơreăng kơ-o lo mơheăm hiăng kâi hbrâ mơdât ƀă mơni kô pơlât prêi tâi tâng, tâng rĕng châ ‘nâi ƀă pêi pro tiô tơdroăng pơlât dêi ƀok thái pơkeăng.

Kơ-o lo mơheăm cho pơreăng chiâng tâ tú xua vi khuẩn kơ-o lo mơheăm pro. Pơreăng tâ tú xua vi khuẩn kơ-o lo mơheăm châ kơtĕng lo pa gong drêng ngế ki tâ pơreăng kơ-o, tơpui, kơchêi, kơchô kơhêa mê ngế ki ối achê tro hrik xo pơreăng mot tung xôu. Sap ing xôu, vi khuân kơ-o lo mơheăm gá prôk tơkâ luâ troăng mơheăm troh mâu tíu ki ê tung châ chăn ƀă pro chiâng pơreăng amê. Vâ pơlât prêi pơreăng kơ-o lo mơheăm kal pêi pro kơtăng mâu tơdroăng pơlât.

Nâ Hoàng Thị Vân, ối a pơlê kân Ƀuôn Trấp, tơring Krông Ana, kong pơlê Dak Lak tối:

“Kơtăn kố dâng 4 khế, á hmâ kơ-o, rơlâi rơlo.Tơmiât tro kơ-o kơ-ôk tiah hmâ mê roê xêh pơkeăng ôu a hngêi. Laga, tơdroăng ki kơ-o mê xuân ôh tá prêi lĕm, xuân ối kơ-o ton ôh tá tâi mê á lăm a Tíu xiâm khăm pơlât tơring Krông Ana khăm mê châ ƀok thái pơkeăng thế lăm khăm séa ngăn ‘na pơreăng kơ-o lo mơheăm a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât xôu kong pơlê Dak Lak. Klêi mê ƀok thái pơkeăng tối á tro pơreăng kơ-o lo mơheăm.

‘Nâi dêi tơná tro pơreăng kơ-o lo mơheăm mê á préa khât. Laga, châ ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên tâng pơlât tro tơdroăng mê pơreăng kô pơlât prêi mê á xuân hmiân tuăn tâ. Bu klêi kơ’nâi 1 khế pơlât, kơ-o lo mơheăm hiăng kơdroh hên. Nôkố, á xuân ối pơlât tro tiô tơdroăng ki pơkâ thế dêi ƀok thái pơkeăng vâ rĕng pơlât prêi”.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng, tơdroăng ki hmâ tâ dêi pơreăng kơ-o lo mơheăm xôu ôh ti xê xơpá vâ ‘nâi, laga, ai hên ngế ki tro pơreăng kố ôh tá vâ hmâng rĕng châ vâ rĕng châ pơlât, troh drêng pơreăng hiăng râ mê nếo lăm khăm. Tung mâu túa pơreăng kơ-o lo mơheăm, ngế ki tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm châ hên lối 80%, u ối cho tâ pơreăng mâu pơreăng kơ-o lomơheăm ôh ti xê tung xôu (kơ-o lo mơheăm ing kóu kơxêng, kơ-o ‘mêi tung ngoâ, kơ-o ing xôu, kơ-o ‘mêi ing troăng kơkóu ƀă hên ki ê).

Kơ-o lo mơheăm xôu hmâ kơ-o, kơ-o lo mơheăm ton lối 2 măng tĭng ôu pơkeăng kháng sinh ôh tá chiâng lĕm; kơ-o lo kơhêa; tơngê iâ a kơxê dâng 37,5 đô̆ troh 38 đô̆ C (tâng nếo tro gá tơ-ê râ tâ); tơkrâi, hrế, hrối hnối rơlâi rơlo ƀă hên ki ê. Pơreăng mơni kô tâ tú ƀă mâu ngế môi tiah: ngế ki tâ pơreăng HIV/AIDS, ngế ki dế pơlât hŏa trĭ, xạ trĭ ŭm tung châ, vâi hdrêng lơ ngế ki hiăng krâ ƀă hên ki ê. Ƀok thái pơkeăng Nông Thị Điểm, kăn pơkuâ khoa Nội 3, Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Ngế ki tâ pơreăng kô kơ-o, kơ-o lo kơhêa lối 2 măng tĭng, tơkrâi, hrế ƀă tơngê a kơxê ƀă a kong măng, mơni kơ-o lo mơheăm. Tâng ngế ki tro pơreăng mê tâk mâu tơdroăng ki kố, kô châ lăm khăm ƀă pêi pro mâu tơdroăng ki séa ngăn kơhêa tơdrêng tăng AFB lơ séa ngăn Xpert, kố cho túa séa ngăn ki nếo mê tơdroăng ki séa ngăn gá tro, lối 90%”.

Hnoăng cheăng pơlât mâu ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm xuân trâm hên xơpá cho xúa ing ngế ki tro pơreăng ôh tá pêi pro kơtăng tơdroăng pơlâ, ai mâu túa pơkeăng pro tơdjâk môi tiah rơlâi rơlo pro ngế ki tro pơreăng mê lôi, ôh tá vâ ôu pơkeăng, xúa pơkeăng ôh tá tro pơkâ, ôu pơkeăng ôh tá tŭm hâi pơkâ cho xiâm kối chiâng pơreăng kơ-o lo mơheăm ôh tá lĕm. Pơreăng kơ-o lo mơheăm ôu pơkeăng ôh tá lĕm cho tơdroăng ki rơ-iô ăm pơlê pơla xua tơ’lêi tâ tú, tơdroăng pơlât kô rế tơpá tâ ƀă ‘no hrê hên liăn ngân tâ.

Xua mê, ƀă mâu ngế ki tơ’lêi tro tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm tiah hmâ athế pêi pro kơtăng tiô tơdroăng ki hnê mơhno dêi ƀok thái pơkeăng. Tung pơla pơlât, mơni kô trâm mâu tơdroăng ki ôh tá tơniăn xua pơkeăng pro môi tiah lo tơhĕn, tơdjâk troh kliâm, kơkốu, ‘na troăng klêa,’na mâ ngăn, ‘na tuăn hmâng, ‘na kơxêng kóu ƀă hên ki ê, ngế ki tro pơreăng kal trâm ƀok thái pơkeăng vâ ai troăng pơkâ tơleăng tơdrêng. Ƀok thái pơkeăng Nông Thị Điểm, kăn pơkuâ khoa Nội 3, Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm kal ôu kâtŭm trếo kơhiâm, kâ hên tâ tiah hmâ, kơdroh ôu hât ƀă ôu drôu. Ngế ki tro pơreăng drêng hiăng tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm, tơdroăng ki rĕng châ ‘nâi, rĕng pơlât tơdrêng, tro pơkeăng dêi tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm Tơnêi têa kô prêi lĕm khât tung pơla 6 khế. Tâng ôh tá pơlât tŭm mêngế ki tro pơreăng mê kô râ tâ ƀă ôh pơ’lêh môi tiah lo mơheăm a kơtôu ngoâ, tâ pơreăng ôh tá pơlât prêi ƀă pơkeăng. Ôh tá kâi pơlât prêi ƀă pơreăngkô athế pơlât xơpá tâ”.

Ki khât gá, hên kuăn pơlê xuân ôh tá tơmâng troh ivá, hên ngế kơ-o ton hâi la ôh tá lăm khăm, bu drêng pơreăng hiăng râ, tơkrâi, hrế, châ chăn rơlâi rơlo mê nếo lăm khăm, pơreăng hiăng râ. Drêng kố, tơdroăng ki pơlât kô trâm xơpá tâ. Xua mê, kuăn pơlê drêng hlo kơ-o ton hâi, tơngê, tơkrâi kal lăm khăm tơdrêng hlối vâ mâu ƀok thái pơkeăng khăm ngăn ƀă rĕng pơlât tơdrêng.

Êi xôu lo mơheăm cho  pơreăng tâ tú xua vi khuẩn pro. Pơreăng êi xôu tâng ôh tá rĕng châ ‘nâi  ƀă pơlât ôh tá tro tơdroăng kô po rong troh xôu, mơngế ki êi xôu hiâm pá kâi. Malối, pơreăng êi xôu tâng ôh tá châ pơlât tro kô tơ’lêi chiâng pro pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng, cho tơdroăng ki rơ-iô păng ‘nâng xua pơreăng tơ’lêi pro chiâng tâ tú, tơdroăng pơlât kô pá ƀă tâi liăn há. Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương, Kăn phŏ pơkuâ hngêi pơkeăng pơlât kơ-o êi xôu lo mơ-eăm ƀă êi Xôu kong pơlê Dak Lak hnê tối ăm vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ ing tơdroăng kơ êng tơpui tơno a kơ’nâi kô.

-Bok thái pơkeăng ăm ‘nâi ngăn, vâ pơlât prêi pơreăng kơ-o lo mơ-eăm kal thế pêi pro tro tiô tơdroăng pơlât môi tiah lâi?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương:Drêng khăm hiăng ‘nâi kơ-o êi xôu lo mơheăm, tung pơlât kal pếi pro tro 4 tơdroăng. Tơdroăng má môi: Thế tơrŭm tung tơdroăng ôu pơkeăng, ki iâ má môi a pơla rôh ki pơlât 3 túa pơkeăng tơngi klêng, a rôh pơlât pơtối ôu pơkeăng cho ôu 2 túa pơkeăng tơngi klêng; Tơdroăng ki má 2: Thế ôu tro pơkeăng ăm pơlât; Tơdroăng ki má 3: thế ôu pơkeăng rêm hâi,  tŭm hâi pơkâ ‘nâ hía 6 khế, 10 khế, 12 khế, ƀă tơdroăng pơlât kơ o êi xôu lo mơheăm ki ôh tá xâu kơ pơkeăng thế ôu 18 khế lơ 24 khế;  Tơdroăng má 4: thế lăm khăm tiô rơnó, pái khế môi hdroh lơ tơdrốu khế môi hdroh tơkéa vâ tối klêi pơlât pơtối ki khŏm kơdê pơreăng thế pơtối lăm khăm a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o êi xôu lo mơheăm   ƀă êi xôu lơ pơtối khăm a mâu hngêi pơkeăng ki ê.

-Ti lâi kal thế rak vế tro tiô pơkâ pơlât, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Ƀă tơdroăng kơ-o êi xôu lo mơheăm, nôkô hên ngế klêi hiăng pơlât dâng 3 khế troh 4 khế, klêi mê lăm khăm nếo ôh tá hlo ai vi khuẩn ki pro kơ-o êi xôu nếo mê ah ngế ki kơ-o mê lôi ôu pơkeăng ôh tá vâ pơlât, tơdroăng lôi oh tá vâ pơlât mê chiâng tơ’lêi pro pơreăng rế ôh tá xâu kơ pơkeăng. Vi khuẩn ki pro kơ-o rế xông nếo la gá chôa xông i-iâ, xông hrá ôh tá ăm pin ‘nâi,  xua mê, kal thế pơlât ton khế, pơlât tro tiô ƀok thái pơkeăng pơlât thế ôu pơkeăng tung pơla 6 khế. Klêi pơlât 6 khế pơlât, khăm ngăn ôh tá hlo ai vi khuẩn ki pro kơ-o ối tung xôu mê tơdroăng kơ-o nếo prêi lĕm khât.

-Vâ hbrâ mơdât lơ tâ tú kơ-o êi xôu ki lo mơheăm thếpro ti lâi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Nôkố, kuăn pơlê ki hên tơvâ tơdroăng cheăng, ai kơ-o, kơchô têa kơhêa kơpêng 3 măng tĭng la ôh tá lăm khăm, troh drêng ivá hiăng pá hro nếo lăm drêng mê ivá hiăng hrá ƀă tơdroăng châi hiăng râ.Rĕng châ ‘nâi pơreăng kơ-o êi xôu lo mơheăm kô kơdroh ki pro tâ tú tung kuăn pơlê. Tâng 1 ngế ki kơ-o êi xôu lo mơ-eăm ôh tá vâ pơlât kô pro tâ tú tung kuăn pơlê dâng 10 ngế tung môi hơnăm.

Pơreăng kơ-o êi xôu lo mơheăm tâ tú ing troăng hiâm, tâ tú ing têa hé kơtĕng, tâ tú ing têa kơhêa ki kơchôu ôh tá tro tíu, kơchô hmâng vâ. Drêng hiăng nhôm tâ pơreăng kơ-o êi xôu lo mơheăm thế rĕng lăm khăm a hngêi pơkeăng ki achê má môi vâ châ khăm ngăn, xup um ngăn xôu, khăm ngăn têa kơhêa. Tâng rĕng châ ‘nâi tơná hiăng tro kơ-o êi xôu lo hơmeăm thế rak vế pêi pro tro tơdroăng pơlât ƀă hbrâ mơdât pơreăng tâ tú troh mơngế ki ê tung rơpŏng hngêi. Ôh tá chiâng hmếo pơ  kơhêa têa kơhêa kơchô hmâng vâ, kơchôuthế tro tíu, kơchôu a ƀô ki ai kơlâp klâp, klêi mê ok tung klôh pơtâng, ah xếo ƀô ăm krúa lĕm nếo.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Võ Quỳnh - Đình Thi chêh

Kataria Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng