A kong pơlê Kon Tum, hdroâng Rơteăng ai tơnêi tíu ki ối kân rơdâ, ing peăng mâ hâi lo troh a peăng mâ hâi lu dêi ngo Trường Sơn. Vâ dêi tơná châ hlo, châ ‘nâi kơpong tíu mơhno túa le\m tro dêi mơngế Rơteăng, mê tơmối a thế lăm roh a tơring Đăk Hà, Kon Plông, Kon Rẫy, Đăk Tô [ă Tu Mrông, cho ki xiâm dêi mơngế Rơteăng.

Drăng tíu ki vâ re\ng châ ‘nâi má môi vâ tơmối re\ng châ ‘nâi pơlê dêi hdroâng Rơteăng mê cho mâu Kuât tiô chal vâi krâ nah ki xo\n a ‘ngêi. Ai mâu ‘nâ tối môi tiah plá chông ki dế mơdâng vêh ngi plêng ngiât, môi tiah ché plong ki dế tro khía mơhot pêi têi chiâng rơblum, tơná mơngế Rơteăng cho rêh ối tơdrăng le\m, môi tiah í kăn dế vế ngăn dêi kuăn, hơniâp ro [ă dêi khu í kuăn ki ối tâ tá, sôk phiu.

Kuât châ tối mơnhên cho ki rơkê ó má môi dêi nge# thuât mơjiâng pro hngêi trăng dêi mơngế Rơteăng. Kế tơmeăm ki mơjiâng luât châ chêh ‘măn tung ngôa dêi mơngế Rơteăng ki ai hiâm mơno le\m tơdrăng, rơkê châ hnê ‘măn ăm sap ing rơxông vâi krâ hdrối [ă tá hâi la lâi ai chêh tối mơhno [ă hlá mơ-éa.

Môi pơlê dêi mơngế Rơteăng a chêang ngo Ngọc Linh

Mơngế Rơteăng mơdâng kuât a mâu khế ki tô mơdrăng.Pơla mê, ôh tá ai ngế kuăn pơlê ki lâi ối a hngêi pêi pro dêi mâu tơdroăng phá tơná, tâi tâng pơlê rơtế veăng tơdjuôm ivá, veăng ‘no dêi ivá cheăng. Tơdroăng ki tơviah tâ mê nếo, Kuât dêi mơngế Rơteăng ai troh chât rơpâu tơdroăng, la ôh tá ai môi to meăm ki lâi ki vâ pâng tiăng bro. Tâi tâng mâu tơmeăm ki mơjiâng chiâng môi to kuât ki kân xo\n a’ngêi, krip krih cho tơmeăm tung kong, kế ki chiâng xêh, [ă mâu tơmeăm ki vâ mơjiâng chiâng kế nge# thuât mê cho chông, tơmong, tơmô ki pêi [ă ko\ng.

Ngoh A Tuyên, ối a pơlê Ling La, cheăm Đăk Pxi, tơring Đăk Hà hâk tơngăm dêi Kuât pơlê ki nếo châ mơjiâng pro:

‘’Vâ pơxiâm pro kuât vâi krâ-nho\ng o athế tơku\m dêi pó tơpui tơno tung pơla mê, ôh tá păng lôi mâu ngế ki kal môi tiah krâ pơlê, măt tra#n, tâi tâng mâu khu râ tung khu pơkuâ ngăn thôn [ă tâi tâng kuăn pơlê. Tung pơla lăm tăng ko kế tơmeăm, mê rêm rơpo\ng athế ai môi ngế. Maluâ [ă vâi kơnốu, ngế ki lâi xuân athế lo lăm vâ tăng ko trăng pro kuât. Hmâ pro trăng kuât ki kân ai dâng 50 cm.Sap ing nah troh nôkố, kuăn pơlê hmâ tơru\m pêi tơdjuôm’’.

Mâu vâi rơtăm Rơteăng dế hbrâ ăm mơd^ng kleăng kơneăng têa

Troh a pơlê dêi mơngế Rơteăng a rơnó mơd^ng, lơ ối tối cho ‘’rơnó ‘’kâ hơnăm ôu khế’’, pơxiâm sap ing khế 10 hơnăm hdrối troh tâi khế 4 hơnăm kơ’nâi.Tâng lơ tro trâm mơhúa, mâu tơmối kô châ dêi tơná rơtế veăng tung hâi leh mơd^ng dêi pơlê rơtế tơmâng idrâp chêng koăng.

{ă tơdroăng ki loi t^ng, rêmto kế tơmeăm pơrá ai mơhúa, mơngế Rơteăng khoh ối pơtối xối pleăng khu xeăng, tung mê, ki hmâ hlo má môi mê cho leh mơd^ng ki ai tơdjâk troh pơlê pơla [ă tung mâu hâi ai mơngế hlâ. Ôh tá ai ki klâi ki ‘ló ro tâ, drêng châ rơtế veăng leh mơd^ng dêi mơngế Rơteăng.

Ing chôu phut ki xối t^ng, krip krih dêi roh t^ng xối xeăng têa tung pơla ‘mâi rơnêu kơneăng têa rêm hơnăm dêi pơlê; troh a idrâp chêng koănug ki pu hung pu hung tơmâng xông ko dêi roh T^ng kâ kơpôu hâk xuâ to kuât nếo; klêi mê, ai tá tơdroăng ki tơru\m achê, veăng pâ pói dêi tơdroăng t^ng chối báu, t^ng kâ báu nếo [ă hên ki ê hía.

Tơmối kô châ hơniâp ro [ă tơdroăng ki phía tơ-ê ‘na ivá dêi pơlê pơla, ‘na tơdroăng loi ngah, tơdroăng ki veăng hơlêm, ôh tá ‘nhó dêi pó [ă hên mâu tơdroăng ki le\m tro.Pôa Jean Françoise Leonardi, môi ngế tơmối dêi kong têa Pơhlăng drêng troh a Kon Tum hiăng tối tiah kố:

‘’Kố cho rohi má 4 á troh a VIệt Nam. Á hiăng châ hlo, châ ‘nâi mâu tơdroăng ki le\m ro, krip krih păng ‘nâng. Á hiăng hâk mơnê ‘nâng dêi roh ki prôk lăm kố xua rơhêng vâ châ hlo ki le\m tro tiô khôi túa vâi krâ roh nah dêi mơngế Tây Nguyên a kố’’.

Mơngế Rơteăng dế hơniâp ro a hâi mơd^ng

Tâng kế tơmeăm ki le\m tro dêi mơngế Rơteăng pơtối pro tơmối rơhêng vâ châ ngăn ing tơdroăng ki hlo apoăng, mê mâu tơmeăm ki ôu, cho pló ki pro pôu, mê cho drôu xiâm rế ôu thăm rế ‘nâi nhên. Mơngế Rơteăng vâ têm rơpiât, hlế rơkê [ă tơmối la xuân ai tơdroăng ki ‘nâi kơdriâ [ă xông pơplâ hnâp drêng tro khu kơneăm hjip pơkâm.

{ă lối chât to kế tơmeăm ki ai tơdjâk dêi pó, rêm tơdroăng hơ’muăn ai troh dâng rơpâu to nâl tơpui, rơngê rơngối dêi mơngế Rơteăng ăm hlo ing tơmiât tơche\ng dêi mơngế Rơteăng ‘na kong kế, ngo ngối; hiâm mơno pói vâ dêi mơngế Rơteăng ‘na môi pơlê pơla le\m ro, tơdroăng rêh ối ai tu\m têk, tơdâng tơ’mô, ki le\m plâ [lêi ki ‘mêi.

Tơdrá dêi mơngế Rơteăng ki vâ tối cho chêng koăng drêng châ to\n tung kơpong pơlê dêi mơngế Rơteăng tơxâng cho tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi tơná kuăn pơlê. Mâu kế kâ ki châ pế pơchên bro cho tâ kơhiâm ing tơmeăm kế kong, [ă drôu xiâm pló hlá hăng, sâm Ngọc Linh pế hơ-oh [ă tơtrâu lêng, tơxông prông, ká têa kroăng [ă hên kế ki ê kô pro tơmối ôh tá la lâi kâi piu.

Tơdroăng ki kal, tiô ngoh A Kây, Kăn pho\ pơkuâ ngăn {ơrô Mơhno túa le\m tro tối tơbleăng ki nếo dêi tơring Đăk Hà tối, cho mơngế Rơteăng ki dế rak vế, chôu ‘măn mâu tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi vâi krâ roh nah tung tơdroăng rêh ối rêm hâi:

‘’{ă hdroâng mơngế Rơteăng xuân ối châ rak vế dêi khôi túa, vêa vong kuăn ngo tơná, môi tiah t^ng kâ báu nếo, ôu têa kơneăng, klêi mê, t^ng ôu drôu kâ kơdéa vâ tơkôm báu vâ xiu. Mê cho mâu túa ki le\m tro ki tơviah ối châ pơtối rak vế đi đo troh a hâi kố. Mâu tơdroăng ki mê ga hmâ ối châ mơđah pêi pro rêm hơnăm, túa ki tơku\m po, túa ki pro t^ng xuân ối châ rak vế le\m tro’’.

Vâ kơpong mơhno mơjiâng túa le\m tro dêi Rơteăng chiâng tíu ki tơ’mot tơmối mot ôm hyô, pro hên ngế tơmối hơngế achê rơhêng vâ lăm ngăn, lăm troh, mâu hơnăm achê pơla kố, khu pơkuâ ngăn rêm râ dêi kong pơlê Kon Tum hiăng mơnhên tối, mơhno túa le\m tro cho ki xiâm vâ mơnhông mơdêk. Tơdroăng ki pơtối rak vế pro kuât tiô chal vâi krâ roh nah, tơdroăng ki pơtối ‘mâi mơnhông mâu hâi mơd^ng dêi kuăn pơlê, châ to\ng kum, hnê mơhno tơdrêng.

Pôa Nguyễn Phúc Đoan, Kăn hnê ngăn Vi [an cheăm Đak Pxi, tơring Đăk Hà tíu ki ai lối 4.300 ngế ki hên cho hdroâng Rơteăng tối ăm ‘nâi:

‘’Ngin mơnhên tối mâu tơdroăng ki pêi chiâk pêi deăng dêi hdroâng kuăn ngo Rơteăng a cheăm ngin cho athế pêi pro tơdrêng [ă mơhno túa le\m tro. Tơdroăng kố, ki xiâm cho vâ kum ăm kuăn pơlê châ mơnhông mơdêk pêi chiâk pêi deăng [ă tơru\m vâ mơjiâng thôn pơlê phâi tơtô, krá rơdêi, tơniăn le\m.

Tung tơdroăng pơkâ ki rak vế mê ngin kô to\ng kum tơ’nôm ăm tơdroăng ki vâ mơnhông tơ’mot tơmối mot ôm hyô vâ kum ăm kuăn pơlê a kố châ pêi lo liăn ngân. Pak^ng tơdroăng pêi chiâk pêi deăng mê tơdroăng pêi lo ing ôm hyô tung mê, xo mơhno túa le\m tro vâ pro kế ki xiâm’’.

Troh a mâu thôn pơlê dêi mơngế Rơteăng a Kon Tum a rơnó Hơngui kố, rơtế châ ối tung mâu hâi leh mơd^ng, châ kâ mâu hmê kơchâi dêi kuăn pơlê, châ tơmâng idrâp chêng koăng, châ kơ’râu xuâng hơniâp ro dêi rơnó ‘’kâ hơnăm ôu khế’’, mê tơmối ối châ tâng, châ hlo hyôh ki nếo, tơdroăng rêh ối nếo dế troh [ă rêm ngế Rơteăng.

Mâu deăng kơphế a kơpong hyôh hngiú Arabica dế ngiât  le\m, hdrê kơphế ki kal git má môi dêi lâp plâi tơnêi dế châ mơngế Rơteăng pê [ă ko\ng; ối tung dế kong ilâng kân tung ngo ki a’ngêi tâ rơgâ têa kơx^ ai 1.800m cho mâu kơdum sâm Ngọc Linh ki kơnía má môi dêi lâp plâi tơnêi, lơ Hồng đẳng sâm, ngũ vị tử … dế tơhrâ ăm mơngế Rơteăng kô châ pêi lo liăn hên [ă kô chiâng mâu tơmeăm ki kơnía má môi hmâ tơmối ki lâi xuân rơhêng vâ châ ngăn, châ hlo, châ ôu kâ drêng troh a kơpong mơhno túa le\m tro dêi Rơteăng.

Khoa Điềm chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng