Tơlĕch ăn khei 6/2023, Tơdrong tơchơ̆t Tơjră phă bri đơ̆ng Jơnŭm châu Âu (EUDR) athei đĭ đăng tơmam răt tơmơ̆t lơ̆m EU - lơ̆m noh đei cheh phe - athei ưh kơ ƀơm truh phă bri đơ̆ng rŏng ‘năr 31/12/2020. Hơdai hăm ‘noh, tơmam athei đei băt hơdăh anih pơm tơlĕch truh tơ̆ pơgar pơtăm păng pơm kiơ̆ khôi luơ̆t tơ̆ teh đak pơm tơlĕch. Tơdrong tơchơ̆t âu gô đei tơmơ̆t yua lơ̆m khei 1/2026 hăm dôm anih mơdro sa tih păng đơ̆ng rŏng ‘noh 6 khei hăm dôm anih mơdro sa păh lăp păng iĕ.

Hăm Việt Nam - teh đak tĕch tơlĕch cheh phe lơ hloh mă 2 apŭng plĕnh teh păng đei dang 40% truh 50% akŏm kơsô̆ tĕch lơ̆m anih tĕch mơdro châu Âu - ‘nâu jĭ long nol ưh kơ iĕ. Mă loi ‘noh, 95% kơsô̆ tơmam cheh phe truh đơ̆ng hloh 650.000 ŭnh hnam kon pơlei jang chŭn mir iĕ, le, pơm tơlĕch joăt joe, ưh kơ đei hla ar tơchă băt anih pơm tơlĕch păng tơmam ki thuơ̆t kơsô̆. Ƀok Bạch Thanh Tuấn, Phŏ Kơdră Jơnŭm jang Cheh phe - Ca cao Việt Nam hơlen lăng: EUDR gô jing vĕ mơ̆t lơ̆m anih tĕch mơdro châu Âu. Mă lei, kon pơlei jang chŭn mir gô hiong tơdrong hiôk gơh mơ̆t lơ̆m anih mơdro tih âu tơdăh ưh kơ tơtĕnh vang jang pơm ‘lơ̆ng kơmăy chih răk tơring pơtăm. Anih tĕch mơdro kŭm ưh kơ gơh pơm lăp kơdih tơdăh ưh kơ đei tơdrong vang jang hơdai đơ̆ng bơngai pơm tơlĕch.

“Tơgŭm hơdrol pơjing 1 anih chih răk roi tơbăt rơđăh, mơ̆ng kiơ̆ tơdrong, mơ̆ng kiơ̆ athei mă bơ̆n tơchă băt truh dang yơ. Mưh bơ̆n pơm rơđăh roi tơbăt đơ̆ng bơngai pơm tơlĕch truh tơ̆ bơngai tĕch mơdro, truh rim tơring ưh khan lăp hơmet pơ ‘lơ̆ng đei dôm long nol đĕch mă oei pơm tơdrong ‘lơ̆ng lơ̆m 1 tơdrong jang drơ̆ng nơ̆r đơ̆ng pơm tơlĕch truh tơ̆ khŭl kơdră teh đak”.

Tơ̆ hơnăp ‘meh vă kăl găh pơm ‘lơ̆ng anih chih răk tơring pơtăm, Việt Nam hlôi đei hơyak năm kơchăng. Khei 12/2024, Anih tơm vei lăng găh Choh jang sa păng Hơtŏk tơiung tơring tơrang (dang ei ‘noh Anih tơm vei lăng găh Choh jang sa păng Cham char). jang hơdai kŭm hăm Khŭl jang IDH păng dôm anih mơdro sa tih nhen JDE Peet’s, hlôi tơƀôh muh măt Anih chih răk tơring pơtăm cheh phe păng bri tơ̆ Đắk Lắk păng Lâm Đồng. ‘Măng mă blŭng, Việt Nam đei 1 kơmăy ki thuơ̆t tơchă băt tơmam cheh phe truh tơ̆ ŭnh hnam kon pơlei jang chŭn mir, hăm tôm kơtơ̆ng ang găh hơnih, găh teh păng khei ‘năr pơtăm.

Jăl jang pơlong lăng ăn ƀôh iŏk yua rơđăh rơđong tơ̆ dôm tơring Krông Năng, Ea H’leo păng Cư M’gar (Đắk Lắk), Di Linh (Lâm Đồng). Truh dang ei, Đắk Lắk hlôi đei hloh 25.000 kon pơlei jang chŭn mir tơ̆ 8 xăh, phường vang jang păng pơm kiơ̆ pơm tơlĕch cheh phe pơm lăp hăm tơdrong hơgăt tơjră hiong bri păng pơm tơ jur bri đơ̆ng jơnŭm châu Âu. Akŏp teh să hlôi đei roi tơbăt tôm păng đei hla ar pơkăp ăn dang 27.000 hec-ta, tơmam vă jê̆ 90.000 tấn. Yă Nguyễn Thị Tâm, kon pơlei vang jang tơdrong jang tơchă băt anih pơm tơlĕch tơ̆ dêh char Đắk Lắk tơroi:

“Nhôn iŏk đei tơgŭm găh pơtŏ hơnih, chih răk rim năr pơtăm, pơhrăm ki thuơ̆t gơh iŏk yua điên thoăi hơgei păng phần mềm tơbăt anih pơm tơlĕch. Ƀơ̆t blŭng a kŭm tơtăm, mă lei đơ̆ng rŏng kơ hlôh ‘noh kon lei ƀôh ‘nâu jĭ tơdrong kăl jang tơdăh ‘meh vei đei anih tĕch sơđơ̆ng.”

Mă đơ̆ng thoi noh ră, tơdrong pơih să tơdrong jang pơm ‘lơ̆ng hơnih chih răk tơring ppơtăm, pơm lăp hăm tơdrong hơgăt EUDR tơ̆ lơ̆m teh đak oei ƀĕnh long nol. Găh lơ kon pơlei jang chŭn mir tam mă joăt chih răk lơ̆m điện tử, tam mă ƀôh đĭ kơjă kăp gĭt tơpă đơ̆ng tơdrong pơm rơđăh hla ar chih răk. Lơ hơp tak xăh oei bơ̆jang kiơ̆ trong jang joăt joe, ưh kơ đei bơngai jang hơdai păng ki thuơ̆t. Yă Cầm Thị Mòn, Kơdră vei lăng Hơp tak xăh cheh phe Ara – Tay coffee, dêh char Sơn La tơroi:

“Kon pơlei đa ưh kơ đei joăt chih răk mă nŏng pơm kiơ̆ tơdrong joăt nhen so. Tơdăh vă jang đei tơdrong ‘nâu ‘meh khŭl kơdră tơring tơgŭm kon pơlei găh pơm hla ar pơkăp vă cheh phe gơh tĕch tơ̆ teh đak đe. Dôm anih mơdro sa dơ̆ng iŏk răt tơmam đơ̆ng kon pơlei athei đei băt hơdăh tơgŭm dôm ŭnh hnam kon pơlei dơ̆ng blŭng hloi. Tơdăh kon pơlei chă pơm kơdih ‘noh tôch kơ pơmat”.

Ƀok Đỗ Ngọc Sỹ, Kơdră vei lăng tơdrong kơjăp ‘lơ̆ng tơring châu Á – Thái Bình Dương kơ JDE Peet’s hơlen lăng: EUDR ưh kơ sĭ jing tơdrong pơgăn tuch luch, mă lei jing hơyak pơih blŭng lơ̆m tơdrong ‘meh vă roi ‘năr roi hơlen đơ̆ng anih tĕch mơdro apŭng plĕnh teh. Lơ̆m tơdrong pơjei ‘nao âu, bơngai jơnei gô jing dôm bơngai hơmet ăn hrôih hloh, bơ̆jang hrĕnh hloh. Păng hrôih truh dang yơ, hrĕnh thoi yơ, găh lơ yua đơ̆ng kon pơlei tơ̆ dôm ŭnh hnam jang chŭn mir:

“Dang ei ưh pă jing EUDR dơ̆ng, ưh pă jing găh tơdrong bri ‘long dơ̆ng mă châu Âu tŏk bŏk athei lơ tơdrong nai dơ̆ng - dôm tơdrong găh jang sa, ưh kơ iŏk yua bơngai jang hơioh, vei sơđơ̆ng tu đak păng tơdrong găh bri - păng pă jor ‘noh jĭ tơdrong ‘nâu ưh kơ gơh 1 anih jang 1 anih mơdro sa jang đei mă kơdih kon pơlei vang mơ̆t jang tôch kơ tih”.

Lơ̆m tơdrong hơgăt ‘lơ̆ng jơ̆p plei teh, ŭnh hnam jang chŭn mir pơm tơlĕch iĕ ưh pă jing tơdrong ưh kơ pran đơ̆ng anih jang cheh phe Việt Nam, mă tơm ‘noh jĭ tơdrong tơgoăt vă yak truh 1 anih jang tơpăt, kơjăp păng tơnăp ‘lơ̆ng. Mưh đei tơgŭm ƀlep păng tôm, kon pơlei jang chŭn mir ưh khan lăp jing bơngai bơ̆jang kiơ̆ mă oei jing bơngai pơm đei kơjă kăp gĭt. Tơ̆ hơnăp tơdrong tôch kơ len đơ̆ng EUDR, kơdih kon pơlei jang chŭn mir kŭm hăm tơring tơmam đơ̆ng kơdih gô tơchơ̆t trong năm đơ̆ng cheh phe Việt Nam tơ̆ hơnăp kơnh.