Hăm hloh 20 sơnăm tơklep hăm ‘long cheh phe, mă lei tam đei lai yơ ƀok Võ Thành Công, xăh Cư Mgar, dêh char Đắk Lắk ‘noh ƀôh sư kăl kơ chă hơlen, tơmơ̆t dơ̆ng tơdrong hlôh vao, vang hŏk dôm lăm pơhrăm găh pơtăm, vei lăng cheh phe nhen hrei ‘nâu. 1 păh yua đơ̆ng pơgar ‘long kră krut kăl kơ pơtăm ming, hơdrĕch ‘nao kăl kơ trong jang ‘nao, mă lei mơmat tat hloh ‘noh jĭ dôm sơnăm kơ âu tŏ ‘mi kial ưh kơ ‘lơ̆ng sư ưh kơ gơh tơmơ̆t yua trong jang so vă vei lăng pơgar ‘long. Ƀok Võ Thành Công tơbăt:

“Hrei ‘nâu tŏ ‘mi kial mơmat tat đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng lơ lơ̆m vei lăng tơplih hơnơ̆ng. Dang ei truh pơyan ‘mi bơih săy phŏng kŭm tam mă gơh săy yua kơ ‘mi ưh kơ ê nhen sơ̆ bơih. Mă loi ‘noh jĭ dôm ‘long ‘nao pơtăm ĭnh pơtăm 1 giĕng bơih ‘noh athei ôp ăn nhen ‘long cheh phe ‘noh ưh kơ kĕ bluh”.

Kŭm tơtăm bơngơ̆t, ƀok Bùi Duy Tân, xăh Đắk Hà, dêh char Quảng Ngãi, tơroi, dôm sơnăm âu, kơjă cheh phe tŏk pơm ăn kon pơlei pơtăm cheh phe nhen sư tôch kơ chhôk hơiă, mă lei tơdrong chơt hơiă ưh kơ tôm ƀơ̆t ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial roi ‘năr roi rơđăh, tŏ ‘mi kial tơplih, ‘mi tŏ ưh kơ ê hlôi ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong lĕch pơkao kơtĕn plei đơ̆ng pơgar ‘long. Mă đơ̆ng đei vei lăng tôch hơlen mă lei plei, găr cheh phe ‘lơ̆ng ưh kơ lơ. Mŭk drăm ŭnh hnam kŭm ưh kơ măh tŏk dôm yơ.

 “Găh tŏ ‘mi kial ‘noh ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tôch kơ tih truh kon pơlei nhôn, yua ƀơ̆t hơdrol sơ̆ pơyan ‘mi pơyan tŏ rơđăh kơđong, đơ̆ng rŏng âu đei tơdrong tơplih hrâu băl. Păng tŏ ‘mi kial tơplih ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tih truh ‘long pơtăm păng hloh kơ ‘noh dơ̆ng jang chŭn mir blŭng a găh lơ ‘noh phŏng tŏk tôch kơ măk kơna tôch kơ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh iŏk yua đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir nhôn.

Đơ̆ng dôm tơdrong mơmat tat đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir Tây Nguyên lơ̆m choh pơtăm cheh phe hrei ‘nâu, Anih jang Khoa hŏk ki thuơ̆t choh jang sa bri ‘long Tây Nguyên, Hơnih pơtrŭt choh jang sa teh đak hlôi jang hơdai bơ̆jang tơdrong jang “Pơtăm cheh phe hơgei lăp hăm tŏ ‘mi kial tơplih tơring Tây Nguyên” jăl jang 2023-2025. Vang jang tơdrong jang, đe kang ƀô̆ pơtrŭt choh jang sa tơring đei pơhrăm dôm trong chih iŏk hla ar kăl hloh 500 ŭnh hnam jang cheh phe tơ̆ 5 dêh char Tây Nguyên. Dôm bơngai jang khoa hŏk hơlen lăng păng tơblang hơdăh 200 kơloăi teh tơ̆ dôm hơnih pơtăm cheh phe lơ̆m dôm pơgar pơtăm hơdrô̆, pơtăm hơlam ( hơlam sầu riêng, tiu), lơ̆m dôm pơgar ‘long kră, pơgar ‘long tŏk bŏk plei lơ.... vă chă hơlen lăng găh teh kŭm nhen hơlen lăng ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kia truh tơdrong pơtăm cheh phe dang ei păng roi tơƀôh tơplih tơdrong joăt vă pơtăm kơjăp hloh. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, kơdră khŭl pơtho tơƀôh tơdrong jang “Pơtăm cheh phe hơgei” hơlen lăng:

“Pơma atŭm ‘noh jĭ dôm tơdrong jang tă kơ đei bơ̆jang kiơ̆ tôch kơ tơpăt, nhen pơgar pơtăm hơlam sầu riêng lơ̆m pơgar cheh phe ‘noh bơ̆n gơh ƀôh ‘noh plei sầu riêng kŭm tôch kơ ‘lơ̆ng. Lơ̆m kơ plăh ‘noh ‘nâu jĭ 1 sơnăm mơmat tat hăm Tây Nguyên lơ̆m tơdrong lĕch pơkao kơtĕn plei ‘noh pơgar âu tơ ‘ngla ŭnh hnam akhan ‘noh jĭ săy phŏng kiơ̆ dôm tơdrong pơtho đơ̆ng tơdrong jang ‘noh đe sư ƀôh tôch kơ ‘lơ̆ng păng đe sư tôch kơ hơđơ̆ng jơhngơ̆m”.

Hăm tơdrong tơm yak truh hơtŏk loi dơ̆ng tơdrong hlôh vao păng trong jang lơ̆m choh pơtăm đei hơnăp jang nhen bơ̆jang kiơ̆ pơtăm ming, tang găn iŏk yua đak mŏng, yua pơgang hoă hŏk choh jang sa trŏ lăp, pơtăm lơ ‘long pơtăm ăn kon pơlei... pơm tơring cheh phe rơđăh ‘lơ̆ng, tơ jur đei jên pơm tơlĕch, đei lơ jên iŏk yua ăn kon pơlei ‘noh jĭ dôm tơdrong hơdrin mă dôm bơngai jang hơdai kơ teh đak - kơdih tŏk bŏk vă tơgŭm kon pơlei jang chŭn mir tơ̆ Tây Nguyên lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial, pơjing tơring pơtăm cheh phe kơjăp. Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, Phŏ Kơdră Anih pơvih ăn păih Pơbăh - Hơnih pơtrŭt choh jang sa kơ teh đak tơbăt:

“Iŏk yua blŭng a kon pơlei kŭm hlôi đei tơroi dôm trong jang ‘lơ̆ng ăn tơdrong cheh phe , pơtăm kiơ̆ trong hơgei, lăp hăm tŏ ‘mi kial tơplih. Mă 2 ‘noh jĭ tơmơ̆t lơ̆m dôm kơloăi phŏng mă gơh tơgŭm ăn ‘long cheh phe gơh pơm lăp hăm tơdrong tŏ phang dăh mă ‘mi lơ, dăh mă dôm tơdrong ƀơm truh tơplih tŏ ‘mi kial. Đơ̆ng rŏng tơdrong jang âu, nhôn gô pơtôch dơ̆ng jing 1 trong jang mă pơtho ăn kon pơlei pơtăm đei iŏk yua hloh”.

Vă hơtŏk tơiung tơmam cheh phe kơjăp, ưh kơ gơh kơ ƀăh trong jang pơm tơlĕch cheh phe hơgei lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial. Yua thoi noh, hơdai hăm tơdrong hlôh vao pơm tơlĕch cheh phe hlôi đei, kon pơlei jang chŭn mir Tây Nguyên pơma hơdrô̆, bơngai pơtăm cheh phe Việt Nam pơma atŭm tôch kơ kăl 1 trong jang pơtho choh pơtăm hơgei vă tơ jur đei jên jang păng hơtŏk ‘lơ̆ng đei iŏk yua lơ ăn dôm bơngai pơtăm cheh phe.

Tơ̆ hơnăp tơdrong long đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial, pơkoel ăn bơngai jang chehphe kăl hơbĕch hơbal, jang chehphe gơh hơgei hloh dơ̆ng vă kĕ pơm hơtŏk kơjă măt lơ̆m khei ‘năr tơplih tŏ ‘mi kial hrei ou. Mưh lei choh jang sa hơgei ‘noh lơ liơ? Dôm trong jang kăl vă jang chehphe gơh hơgei ‘noh yă kiơ? Bơngai chih tơdrong tơroi ou đei pơma dơnuh apĭnh jet tiên si Trương Hồng, bơngai joăt jang vei lăng tơdrong choh jang sa găh tơdrong ou.

- Ƀok ăi, tơplih tŏ ‘mi kial hlôi pơm tơnap tap, long lơ liơ lơ̆m jang chehphe hrei ou ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Hăm jang chehphe tơ̆ Tây Nguyên pơma hơdrô̆ păng lơ̆m teh đak pơma atŭm hlôi, tŏk bŏk păng gô tơjră muh măt hăm dôm tơdrong tơnap tap tơ̆ hơla ou: Kơtang hloh ‘noh tơplih tŏ ‘mi kial pơm ăn yuh tŏ roi kơtang đơ̆ng noh pơm ăn kơƀăh kơ đak kơna tơdrong bluh vơ̆ kơ chehphe jei tơplih kiơ̆, păng druh kiơ̆ tơplih kiơ̆ trong ưh sơđơ̆ng lơ̆m choh jang sa, đơ̆ng noh pơm ăn tŏk lơ kon jên tơmơ̆t jang, plei chehphe jei đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng hloi. Mă ƀar, đei ƀơm đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial gô pơm hơtŏk kơtang sơdrông pơrang pơrăm chehphe dơ̆ng. Pơtih gia nhen yă de păng dôm sơnăm tơjê̆ ou tơdrong pơrang pơrăm jei hlôi đei ƀôh, đei ƀơm đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial.

- Tơpă mơ̆n, khei năr ou ki kon pơlei choh jang sa hlôi kơtơ̆ng tơroi lơ găh jang chehphe gơ̆h hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial. Mưh lei tơdrong jang sa ou ‘noh lơ liơ hŏ ƀok?

Tiến sĩ Trương Hồng: Jang chehphe gơ̆h hơgei ‘noh lơ liơ, tơdrong ou ‘noh ưh kơ tơnap yă kiơ ôh. ‘Nĕ tơchĕng akhan mưh jang chehphe gơ̆h hơgei ‘noh akhan jang kiơ̆ kmăi kmŏk 4.0, jang sa hăm kmăi kmŏk ngăl ‘noh ưh kơ ƀlep ôh. Jang sa gơh hơgei tơ̆ ou ‘noh bơ̆n jang kiơ̆ rim kih thuơ̆t gơh hơgei, ‘nao tŏk bŏk jang kiơ̆ mă lei tim mă tôm tong, tim mă jơ̆p jang păng adoi iŏk yoa mĭnh ƀar tơmam drăm hle. Mă kăl ‘noh phŏng hle. Pơtih gia nhen phŏng mơ̆r pơm ăn kơ hăp jing ‘lơ̆ng, đơ̆ng noh rim phŏng mơ̆r đei vi lượng lơ̆m jang chehphe vă tơgŭm ăn kon pơlei bơ̆n jang sa đei iŏk yoa kơjăp, đei plei lơ, ‘lơ̆ng, pơm ăn jang sa đei iŏk yoa kơjăp lơ̆m jang chehphe trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial hrei ou.

- Mưh lei ih tơroi mă rơhao găh minh ƀar trong jang sa tơgop ăn jang chehphe gơh hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial hrei ou lăng?

Tiến sĩ Trương Hồng: Đei dôm tơdrong gơh jang kiơ̆ lơ̆m jang chehphe kơjăp ‘lơ̆ng hrei ou: pơtih gia nhen găh hơdrĕch. Hrei ou, hơdrĕch dơđăh bơ̆n jĭ ‘lơ̆ng bơih đei plei lơ hloh kơ hơdrĕch so đơ̆ng 30-50%, mă kăl dôm hơdrĕch ou kĕ krơ̆ng hăm tŏ ‘mi kial, pơrang sơdrông pơrăm. Mă lei, hơdrol ou ki kon pơlei bơ̆n pơtăm hơdrĕch chehphe ‘nao, mă kăl hloh ‘noh chehphe tơgep ‘noh bơ̆n ưh kơ kiơ̆ găh hơdrĕch. ‘Nou jei jing tơdrong đei ƀơm truh tim gan ‘lơ̆ng hơ iă lơ̆m vei lăng năng tông adoi nhen chă phĕ. Hrei ou jang chehphe gơh hơgei ‘noh pơchoh trong ăn kon pơlei jang kiơ̆, tơdăh kon pơlei bơ̆n rơih răt pơtăm hơdrĕch hle hăm tơgep tơ ‘mơ̆ng ‘noh pơtăm kiơ̆ rĕng, vei lăng hiôk, chă phĕ jei hiôk, sơ̆k ot jei hiôk đơ̆ng noh tơgop ăn pơm dă ƀiơ̆ hơhoach kon jên tơmơ̆t jang ‘măng mă blŭng lơ̆m pơm hơtŏk đei iŏk yoa kơjăp.

Mă 2 ‘noh chă prôi tuh phŏng mơ̆r mă hơnơ̆ng, mă trŏ lăp ƀar păh đa lượng, trung lượng, vi lượng. Prôi tuh phŏng mơ̆r kiơ̆ pơkăp ƀlep. Mă kăl bơ̆n ‘nĕ chă prôi răp ‘mi. Hrei ou kon pơlei joăt chă prôi răp ‘mi, mưh ‘mi jur ‘noh hăp hach koăng. Mưh hoach koăng lơ loh hăp hiong răm lơ kơ yuơ đak ‘mi jroh đơ̆ng noh pơm hơtŏk kon jên tơmơ̆t jang ‘măng blŭng păng ‘long pơtăm chă trep iŏk phŏng mơ̆r ưh kơ lơ. Đơ̆ng rŏng ‘noh dơ̆ng bơ̆n iŏk yoa rim phŏng hle nhen NPK TE, TE lơ̆m ou đei rim kơchơ̆t vi luơng gơh hơgei nhen kẽm gơh hơgei, dăh mă rim kơ loăi phŏng mơ̆r vă pơm ăn ‘long pơtăm jing ‘lơ̆ng, pơm ăn kơ teh rơhŭ ‘lơ̆ng.

Tơdrong mă pêng 3 ‘noh tơruih đak, pơkă ăn kon pơlei chă tơruih lăp măh đak đĕch ‘nĕ chă tơruih lơ dêh hnang. Hrei ou mĭnh ƀar kon pơlei oei răk vei tơdrong chă tơruih đak lơ dêh hnang pơtêng hăm tơdrong ‘meh vă đei đak kơ ‘long pơtăm. Kơ yuơ lơ loh kăl tơplih hloi tơdrong ‘nou. Tơdăh bơ̆n chă tơruih đak ăn chehphe lăp măh lei gô tơgop lơ̆m pơkom đak, dă ƀiơ̆ tơhoach kon jên păng vei lăng năng tông ‘lơ̆ng cham char. Mă ƀar ‘noh bơ̆n chă tơruih ƀlep jơ ‘năr.

Tơdrong mă hơtuch ‘meh vă chă tơroi ăn lơ̆m jang chehphe gơh hơgei ‘noh vei lăng năng tông pơrang sơdrông pơrăm ‘lơ̆ng hơ iă (IPM). Sơ̆ bơ̆n jang bơih mă lei tim mă jang kiơ̆ tơpă, kơtang kơna ưh kơ gan đei iŏk yoa jơnei ‘noh dang ei bơ̆n kăl akŏm jang kiơ̆ lơ̆m tơdrong ‘nou. Tơdrong mă ou ưh kơ mơmat yă kiơ ôh mă lei bơ̆n jang kiơ̆ tôm toong trong jang ou tơgŭm ăn dơnơm chehphe bluh vơ̆ jing ‘lơ̆ng, kĕ krơ̆ng lơ̆m tŏ ‘mi kial ưh sơđơ̆ng, sơdrông pơrang pơrăm. Kiơ̆ đơ̆ng noh dơ̆ng ‘noh lơ̆m jang chehphe kăl lăng truh rơgoh ‘lơ̆ng tơmam drăm. Mă kăl găh rơkăh pơgang sơdrông lơ̆m vei lăng chehphe, kơ yuơ tơdrong ‘nou hăp đei ƀơm truh tơdrong ‘lơ̆ng liĕm lơ liơ kơ tơmam drăm adoi nhen tơdrong kih thuơ̆t đei ƀơm truh tơdrong pơkoel đơ̆ng păh răt iŏk chehphe vă tĕch tơ̆ teh đak đe. Tơ̆ kơpal ou dôm nơ̆r pơlă ăn lơ̆m jang chehphe gơh jơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial.

- Bơnê kơ ih ƀok hơ!