Đơ̆ng rŏng hloh 20 sơnăm tơklep hăm ‘long cheh phe, ƀok Trần Hồng Minh, oei tơ̆ phường Ea Kao, dêh char Đắk Lắk lăng ƀôh tơdrong iŏk yua lơ pơgang hoă hŏk pơm ăn kơ teh roi ‘năr roi kơdăng, plei tơ jur. Đơ̆ng sơnăm 2018, ƀok tơplih jing pơm tơlĕch tuh mơ̆r đĭ. Mă đơ̆ng plei đei tơ jur ƀiơ̆ lơ̆m khei ‘năr blŭng, mă lei tơplih dơ̆ng, kơjă tĕch cheh phe rơgoh ling lang măk ƀiơ̆ anih tĕch mơdro đơ̆ng 5.000 truh 20.000 hlak jên 1 kĭ, tơgŭm hơtŏk iŏk yua păng sơđơ̆ng tơdrong hơrih sa. Gĭt kăl hloh, teh pơgar roi ‘lơ̆ng dơ̆ng, ‘long cheh phe pran jăng, dă ƀiơ̆ kơ hơdrông pơrang, tơ jur lơ jên pơgang vei lăng ‘long pơtăm.“Lơ̆m dôm sơnăm blŭng kŭm tơƀơ̆p 1,2 tơdrong mơmat tat, nhen găh pơgang hơdrông ‘noh ĭnh athei tơplih đơ̆ng tơm a hoă chơ̆t jing tơm a sinh hŏk, mă lei 1,2 sơnăm đơ̆ng rŏng ‘noh hlôi vih hơlơ̆k hmă dơ̆ng. Đơ̆ng sơnăm 2018 ĭnh pơtơm jang ‘noh sơnăm 2019 truh dang ei ĭnh pơm tơlĕch kiơ̆ trong rơgoh tôch kơ hiôk”.

Dêh char Đắk Lắk dang ei đei hloh 45.000 hek tar cheh phe iŏk đei hla ar pơkăp kơjăp, đei hloh 22% hơgăt teh lơ̆m dêh char. Pơm tơlĕch cheh phe lơ̆m dêh char tŏk bŏk tơplih pran kơtang kiơ̆ trong đei tơchă băt tơm a, đei pơkăp ‘lơ̆ng, kơjă măk. Ƀok Y Minh Niê, oei tơ̆ plei H’Đing, xăh Ea Tul, dêh char Đắk Lắk akhan, ƀơ̆t pơm tơlĕch cheh phe kiơ̆ dôm tơdrong pơkăp ‘lơ̆ng, kŭm hăm hơnhăk ăn kơjă măk ƀiơ̆ găh mŭk drăm, kon pơlei jang cheh phe oei đei iŏk yua lơ tơdrong.“Vei lăng ‘long kiơ̆ trong kơjăp, ĭnh yua phŏng sinh hŏk ‘noh tôch kơ đei yua ăn kơdih kâu păng ‘long pơtăm. Mă mô̆nh ‘noh vei sơđơ̆ng jơhngơ̆m pran mưh vei lăng ‘long cheh phe lơ̆m kơplăh choh pơtăm. Mă 2 ‘noh pơm đei tơmam rơgoh ăn bơngai răt yua păng vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng găh cham char dơ̆ng”.

Tơpă yan âu ăn ƀôh, mưh kon pơlei iŏk yua mơ̆r vi sinh tơplih phŏng hoă hŏk, teh đei tơplih ming ‘lơ̆ng, tơmam lơ̆m teh đei ƀôh ‘lơ̆ng hloh. Hơdai hăm ‘noh, tơdrong jang pơtăm lơ ‘long tŏk bŏk pơtrŭt lang să, tơgŭm vei hơyuih teh, tơ jur teh tơsa hai, hơtŏk tơdrong kĕ tơjră đơ̆ng pơgar tơ̆ hơnăp tơplih tŏ ‘mi kial hai. Ƀok Lưu Tiến Hiệp, oei tơ̆ thôn 5, xăh Ea Tul, dêh char Đắk Lắk tơroi trong jang đơ̆ng ŭnh hnam:“Pơtăm hơlam sầu riêng păng cheh phe, pơtăm dơ̆ng ‘nhĕt vă rong rơmo. ‘Long cheh phe bluh jing kơdih, ‘long iĕ đei vei lăng săy ĭch rơmo lơ, tơgŭm ‘long bluh jing ‘lơ̆ng. Mưh ‘nhĕt kơ jung ‘noh chong, oei pơgang hoă hŏk ‘noh yua păh lăp, pruih hơnơ̆ng đĕch”.

Kiơ̆ đơ̆ng dôm tơdrong jang yan âu hlôi đei tơmơ̆t yua, gơh ƀôh trong năm iŏk yua mơ̆r kơjăp hơnhăk ăn đei yua hơdai, hơtŏk kơjă mŭk drăm hai, sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ăn pơgar ‘long hai. Kiơ̆ kơ TS. Phạm Công Trí, tơdrong pơm hơtŏ sinh hŏk lơ̆m teh ‘noh tơdrong ‘lơ̆ng ăn vei lăng pơrang pơrăm kơjăp.“Tơdrong ‘lơ̆ng pơtăm lơ ‘long pơm ăn đei mơ̆r păng dôm tơdrong kăl tơmam tôch kơ lơ. Dôm tơmam mơ̆r pơtrŭt pơm ôm hĕch, iŏk hla, râm rĕk jing mơ̆r rơgoh, tơgŭm ăn teh ‘lơ̆ng păng ‘long bluh jing sơđơ̆ng”.

Đơ̆ng dôm tơdrong yan ou ƀôh hơdăh, mưh choh jang sa kiơ̆ tuh phŏng mơ̆r, kon pơlei ưh khan pơm dă ƀiơ̆ đei pơrang sơdrông pơrăm mă oei pơm ăn teh rơhŭ jing ‘lơ̆ng, vei kơjăp sơđơ̆ng blŭh vơ̆ ăn mir pơgar ‘long pơtăm. Mă lei, vă vei lăng sơdrông pơrang pơrăm sơđơ̆ng kơjăp, kăl băt hlôh păng pơm kiơ̆ rim trong jang kih thuơ̆t, mă kăl iŏk yoa phŏng vi sinh păng pơjing trong jang sa mă trŏ lăp. Pơm hơdăh tơdrong ou, bơngai chih tơdrong tơroi ou chă pơma dơnuh hăm Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai joăt jang vei lăng choh jang sa tơ̆ Dak Lăk.

- Tiến sĩ Phạm Công Trí ăi, lơ̆m jang chehphe tuh phŏng mơ̆r, tơdrong vei lăng năng tông pơrang sơdrông pơrăm kơjăp ‘lơ̆ng ‘noh hăp gĭt kăl lơ liơ hăm tơdrong jing ‘lơ̆ng kơ teh păng ‘long pơtăm?

TS. Phạm Công Trí: Mưh bơ̆n ƀôh mơ̆r lơ̆m mir pơgar hăp lơ ‘noh tơdrong pơmou pơrang jei đei lơ, kơna tơdrong chă pruih pơgang vi sinh bơ̆ng tang ‘noh hăp tang găn kĕ pơrang pơrăm hăp dă ƀiơ̆ chek lar char lơ, pơrang pơrăm jei gô tơjur kơtang. Đĭ đăng ‘long pơtăm lơ̆m mir pơgar bluh vơ̆ jing ‘lơ̆ng, đơ̆ng chehphe, tiu, sâu riêng jei jing ‘lơ̆ng ngăl.

 - Ih tơroi mă hơdăh lăng, kơ yuơ kă kiơ tơdrong iŏk yoa tơmam vi sinh ou kĕ tang găn sơdrông pơrang păng pơm ăn teh rơhŭ pơm ăn chehphe jing ‘lơ̆ng?

TS. Phạm Công Trí: Bơ̆n ƀôh lơ lou mĭnh khei ‘năr đunh iŏk yoa pơgang pơlôch sơdrông pơrang ‘noh hăp pơlôch pơđĭ hloi bơ̆n hoăr ou to pơm ăn teh rang rar. Tơdrong rơkăh lân păng rim tơmam pơnhul lơ̆m teh ưh kơ kĕ kơ sap. Vi sinh hăp pơm hach rim tơmam pơnhul kĕ sap pơm ăn kơrơh ‘long trep iŏk ‘lơ̆ng hơ iă. Vi sinh jei pơm hach kơchơ̆t pơnhŭl  nhen cadimi, nhôm, sắt tơgŭm ăn mir pơgar jing ‘lơ̆ng. Kơna tơdrong kon pơlei iŏk yoa pơgang vi sinh pơm ăn đei mơ̆r lơ̆m teh.

- Mưh lei khei ‘năr ayơ trŏ lăp hloh vă kon pơlei chă prôi dăh mă pruih phŏng mơ̆r vi sinh, hŏ ƀok?

TS. Phạm Công Trí: Đei ƀar jơ ‘năr kăl hloh, mă blŭng ‘noh pơyan ‘mi, ‘noh jĭ lơ̆m ‘mi jrăh, teh hăp ju, đơ̆ng khei pơđăm, khei tơdrou năm tơ̆ hơnăp. Mưh truh đak ‘mi kơtĕch ‘noh jơ ‘năr chă prôi phŏng mơ̆r vi sinh vă pơjing ăn teh hăp rơhŭ kĕ rong plei, pơkao păng bluh vơ̆ lơ̆m pơyan ‘mi.

Mă ƀar, jei tôch gĭt kăl đei lơ ŭnh hnam ưh kơ tom jang, ‘noh chă prôị lơ̆m pơyan phang. Lơ̆m mĭnh pơyan ‘mi dơnơm ‘long chă trep pơgoh lơ loh ‘noh teh jei hlôi sap. Tơdăh pơyan phang bơ̆n ưh kơ chă tuh prôi phŏng mơ̆r vi sinh ‘noh teh ưh kơ gan đei mơ̆r lơ loh ‘noh jei ưh kơ ‘lơ̆ng, ƀônh pơm ăn răm kơ yuơ ‘mi hơdrơ̆k pơyan dăh mă ‘năr tơngiĕt, kơ yuơ phang pơđang jĭ tôch kơtang.

Kơna nhôn hlôi pơtrŭt kon pơlei chă tuh prôi phŏng mơ̆r vi sinh lơ̆m pơyan phang, chă tuh prôi lơ̆m ‘măng tơruih đak mă blŭng dăh mă ‘măng tơruih mă hơtuch. Chă tuh hloi lơ̆m jơ tơruih đak ‘noh ‘lơ̆ng hloh. Mă ‘lơ̆ng hloh ‘noh chă tuh prôi mơ̆r vi sinh lơ̆m năr ‘mi hơtuch pơyan ‘mi. Lăp đơ̆ng rŏng phĕ đang, hơdrol krum dơnơm ‘noh bơ̆n tuh prôi mơ̆r vi sinh păng tơruih 'măng mă blŭng jĭ tôch kơ lăp. Tơdăh ưh kơ đei ‘mi hơdrơ̆k pơyan, teh ju dăh mă bơ̆n ưh kơ tom  ‘noh tơruih ‘măng mă blŭng bơ̆n tuh hloi mơ̆r vi sinh lei ‘lơ̆ng hloh hăp pơm ăn rơh granh pran hloh.

Lơ loh iŏk yoa mơ̆r vi sinh trŏ lăp ‘noh bơ̆n mă kĕ đei teh jing ‘lơ̆ng.

- ‘Ngoaih phŏng mơ̆r vi sinh, hăm đei tơdrong yă kiơ pơm ăn mir pơgar chehphe kĕ krơ̆ng hăm pơrang sơdrông pơrăm păng tơplih tŏ ‘mi kial ưh?

TS. Phạm Công Trí: Tơdrong mă ou bơ̆n lăng kiơ̆ teh jing ‘lơ̆ng lơ liơ, vei lăng năng tông teh păng đak, pơjing dơ̆ng teh rơhŭ. Bơ̆n kăl lê̆ dơnơm chehphe kơjung đei lơ sơdrai păng hơlen ‘long pơtăm hrou kiĕr hui lơ liơ vă kơ rim ‘long pơtăm lơ̆m mir pơgar jei bluh vơ̆ jing ‘lơ̆ng ngăl đei plei kơjăp ngăl. ‘Noh jĭ dôm dơnơm ‘long pơtăm bơ̆n kĕ krơ̆ng hăm tơplih teh hrĕng ju păng rơh granh kơtang, tơgŭm ăn dơnơm chehphe hoei chă brăt mưh ju kơtang, oei jing ‘lơ̆ng hơ nơ̆ng, hoei pơm ăn plei tơjur hloh tơdrong.

- Lei ah, bơnê kơ Tiến sĩ Phạm Công Trí hlôi ‘măn jơ ‘năr chă pơma dơnuh ou hơ.