Dôm sơnăm tơjê̆ ou, kơjă ka kao lơ̆m hơnih tĕch răt apŭng plĕnh teh hơnơ̆ng gei kơjăp tơ̆ tŏk măt, pơm ăn kơjă ka kao lơ̆m teh đak jei vang tŏk măt. Tơ̆ Dak Lăk kơjă gar ka kao kro đei jơ ‘năr hlôi tŏk truh 260.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ (khei 5/2025). Kơjă tŏk măt jei tơgŭm ăn kon pơlei sơđơ̆ng jơhngơ̆m tơmơ̆t jên jang hăm ‘long pơtăm ou. Ƀok Nguyễn Đình Thiên, Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơp tak xah tĕch mơdro tơmam drăm choh jang sa Đồng Tiến, tơring Ea Kar, dêh char Dak Lăk tơbăt, hơp tak xah hrei ou đei 80 ‘nu bơngai, hăm 125 ha pơtăm ka kao, lơ̆m sơnăm phĕ sơ̆k đei vă jê̆ 160 tân găr kro. Vă atŏk tơ iung kơjăp ‘lơ̆ng, hơp tak xah hlôi jang hơdoi hăm hơnih mơdro sa vă tĕch ăn tơmam tơgŭm ăn choh jang sa, răt iŏk găr plei ka kao.

“Nhôn đơ̆ng khul jang hơdoi hlôi pơjing hơp tak xah, tơgoăt dih băl vă đei lơ găr plei ka kao ‘lơ̆ng liĕm păng hơnăp jang kăl hloh ‘noh Kŏng ty jei vang pơtho tơbăt ăn kon pơlei vă kon pơlei jang kiơ̆ gơ̆h trong jang vei lăng năng tông ‘long pơtăm ƀlep pơkăp ‘lơ̆ng tĕch tơ̆ teh đak đe”.

Kiơ̆ đơ̆ng Tiến sỹ Trương Hồng, Kơdră so Hơnih tơm Chă tơchĕng Khoa hŏk Kih thuơ̆t Choh jang sa bri ‘long Tây Nguyên, đơ̆ng rŏng hloh mơjĭt sơnăm tơjur hơnơ̆ng, Dak Lăk lê̆ pă vă jê̆ 1.400 ha ka kao, tơjur hloh 1.000ha pơtêng hăm sơnăm 2012. Mă lei hăm hơyak lơ̆m 3 sơnăm hơnơ̆ng tŏk kơtang kơjă tĕch păng tơmam drăm ‘lơ̆ng, tơdrong rơvơn atŏk tơ iung kơ ka kao Dak Lăk hlôi vih hơlơ̆k dơ̆ng:

“Tơdrong rơvơn mă blŭng ‘noh kơjă tŏk bŏk tŏk măt dơ̆ng, ‘meh vă răt iŏk lơ hloh kơ kĕ tĕch ăn. ‘Nou jing tơdrong rơvơn kăl hloh vă hơmet pơ ‘lơ̆ng dơ̆ng choh jang sa kiơ̆ trong lơ tơmam drăm. Mă ƀar, hrei ou đe tŏk bŏk lăng kơjăp truh mŭk drăm rơgoh ‘lơ̆ng. Hăp gô pơm hơtŏk kơjă tơmam drăm. Mưh hlôi pơjing đei tơdrong hơrih sa sơđơ̆ng ăn kon pơlei choh jang sa ‘noh đe sư gô lăng kơjăp truh tơdrong jang ka kao lơ̆m khei năr ou kơnh”.

Ưh khan hơnhăk ăn đei kơjă tŏk măt, trong jang ka kao ‘lơ̆ng oei pơjing đei tơring pơtăm ‘lơ̆ng ƀlep tơdrong pơkăp apŭng plĕnh teh - ‘nou jing tơdrong kăl hloh vă vang jang kiơ̆ lơ̆m trong jang rơgoh ‘lơ̆ng apŭng plĕnh teh. Mă kăl, găr plei ka kao Việt Nam đei Khul jang ka kao Apŭng plĕnh teh tơmơ̆t lơ̆m khul ka kao ƀou phu ‘lơ̆ng hloh. ‘Nou jing trong kơnăl tơƀôh hơdăh vă pơjing đei tơmam drăm sô-cô-la ‘lơ̆ng hloh đei hơnăn Việt. Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, Kơdră hơnih tang măt ăn Hơnih tơm Pơtrŭt choh jang sa teh đak tơ̆ Nam Trung Bộ păng Tây Nguyên tơbăt, lơ tơring pơtăm ka kao hrei ou đei jang kiơ̆ khoa hŏk, đei iung jang hơdoi dih băl kơjăp ƀar păh kon pơlei choh jang sa hăm hơnih mơdro sa. ‘Nou jing trong jang kăl hloh vă ka kao đei jing ‘long pơtăm tơm dơnơm ‘nao tơ̆ Dak Lăk, Tây Nguyên păng Đông Nam Bộ.

“Bơ̆n kăl tơmơt jên jang lơ̆m tơdrong chă tơchĕng hơlen khoa hŏk, đei dôm hơnih jang pơlong năng hơdrol đơ̆ng noh lang să păng dôm tơdrong vă jang anai. Mă blŭng krao hơvơn dôm hơnih mơdro sa pơm jŭk yŭk trong hơlou tơgoăt jang hơdoi hăm kon pơlei choh jang sa lơ̆m trong jang ka kao pơjing đei 1 trong jang ‘lơ̆ng hơ iă lơ̆m ‘noh pơjing dơ̆ng sơđơ̆ng ăn atŏk tơ iung kơjăp ‘lơ̆ng, pơjing dơ̆ng tơgĕch iŏk dôm tơdrong đei lơ̆m khei ‘năr kơƀăh kơƀôch”.

Ƀok Phạm Văn Lương, Kơdră chĕp pơgơ̆r Khul jang Helvetas tơ̆ Việt Nam (khul jang hơdoi atŏk tơ iung ‘lơ̆ng hơ iă) tơbăt, lơ̆m khei ‘năr khul ou tơgŭm djru pơtrŭt tĕch mơdro tơmam drăm choh jang sa Việt Nam năm tơ̆ rim teh đak châu Âu păng Mi, Helvetas ƀôh hơdăh, Việt Nam kăl proh hơmet pơ ‘lơ̆ng rim tơring pơtăm ka kao, tơgŭm djru kon pơlei găh kih thuơ̆t păng tŏk iŏk jên vă hơmet pơ ‘lơ̆ng hơgăt teh ‘long pơtăm.

“ Hrei ou rim trong bơ̆ jang đơ̆ng teh đak tŏk bŏk tơgum djru lơ̆m jang kiơ̆ choh jang sa dăr. Hơmŏ lơ̆m khei năr kơnh Hơnih tơm vei lăng Choh jang sa păng Cham char gô đei trong pơtho tơbăt trong bơ̆ jang mă hơdăh vă tơlĕch jang kiơ̆ tơdrong vă jang ‘lơ̆ng ka kao sơđơ̆ng ăn jang sa iŏk yoa kơjăp ăn kon pơlei adoi nhen hơnih mơdro sa. Adoi pơm dă ƀiơ̆ đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng hăm tơdrong jang ka kao tơ̆ Việt Nam”.

Hăm kơjă mŭk drăm kơtang, hơnih răt iŏk lơ păng tơdrong trŏ lăp hăm trong pơchoh ăn atŏk tơ iung choh jang sa kơjăp ‘lơ̆ng, ‘long ka kao tŏk bŏk đei rơvơn hơmet pơ ‘lơ̆ng kơtang tơ̆ Dak Lăk.

Đơ̆ng rŏng 1 khei ‘năr đunh ưh kơ đei tŏk kơjă, ‘long ca cao tŏk bŏk roi vă iŏk dơ̆ng tơdrong hơiă ƀơ̆t kơjă tĕch tơplih ‘lơ̆ng, lơ ŭnh hnam jang chŭn mir tơ̆ Tây Nguyên pơtơm vih hơlơ̆k dơ̆ng hăm kơloăi ‘long pơtăm âu. Vă ca cao hơtŏk tơiung kơjăp, hơnhăk ăn đei yua mŭk drăm lơ, kon pơlei jang chŭn mir oei bơngơ̆t truh tơdrong rơih iŏk hơdrĕch, ki thuơ̆t pơtăm kŭm nhen trong tang găn hơdrông pơrang đei yua. Thạc sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai, Anih jang Khoa hŏk ki khuơ̆t Choh jang sa bri ‘long Tây Nguyên roi tơƀôh hơdăh.

- Thạc sĩ ăi, đơ̆ng rŏng kơjă ca cao tŏk măk păng kon pơlei vih hơlơ̆k dơ̆ng hăm ‘long ca cao, tơdrong ki thuơ̆t hơyơ đei kon pơlei lăng truh lơ hloh?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Truh khei ‘năr dang ei ‘noh kơjă ‘long ca cao tôch kơ ‘lơ̆ng. Păng ƀơ̆t mă kon pơlei jang chŭn mir đe sư băt hăm ‘long ca cao bơih ‘noh tơdrong mă blŭng đơ̆ng đe sư ‘noh jĭ găh hơdrĕch ca cao. ‘Noh dang ei, tơ̆ Việt Nam đei dôm hơdrĕch đei iŏk yua tôch kơ lơ, dôm hơdrĕch TD. Đơ̆ng TD3, TD6, TD5, TD11. ‘Noh dôm hơdrĕch ‘noh dang ei ‘noh jĭ tơ̆ Việt Nam hơtŏk tơiung tôch kơ ‘lơ̆ng păng kon plei jang chŭn mir kŭm hlôi pơtăm tôch kơ lơ hrei ‘nâu.

‘Ngoăih kơ ‘noh, tơdrong pơtăm ca cao. Tơdrong pơtăm păng vei lăng ca cao hơdrol âu ki kŭm hlôi đei Anih jang Khoa hŏk Ki thuơ̆t Choh jang sa Bri ‘long Tây Nguyên tơchĕng hơlen tôch kơ ‘lơ̆ng. Mă lei ‘noh đơ̆ng rŏng 1 khei ‘năr mă kơjă ca cao jur ‘noh bơngai pơtăm koh hŭt đĭ ‘long ca cao. Kơlih thoi noh mă trong jang vă pơtăm păng vei lăng ca cao sư kŭm hơnat kơ so bơih. Truh khei ‘năr dang ei tơdrong pơtăm păng vei lăng ca cao ‘noh lăng găh rơgoh, đang kơ ‘noh lăng găh IPHM, vă khan ‘noh jĭ pơtăm ca cao kơjăp. ‘Ngoăih kơ dôm tơdrong pơtăm ca cao ‘noh jĭ tơmam rơgoh, Khŭl kơdră teh đak kơ Việt Nam kŭm hlôi kĭ 1 tơdrong tơchơ̆t ‘noh jĭ găh tơ jur tơlĕch hơyuh carbon. ‘Noh dang ei kon pơlei jang chŭn mir kŭm pơtơm băt hăm pơm tơlĕch ca cao đei tơdrong tơ jur tơlĕch hơyuh carbon vă tĕch tơ̆ teh đak đe.

- Mưh pơtăm ca cao pơtăm hơlam hăm dôm kơloăi ‘long nai vă hơtŏk iŏk yua mŭk drăm, kon pơlei kăl kơ lăng truh dôm tơdrong kiơ, hă thạc sĩ?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Hăm ‘long ca cao ‘noh hmă hmă kon pơlei hlôi đei dôm pơgar mơ̆t lơ̆m khei ‘năr đei plei bơih. ‘Noh găh lơ ƀơ̆t  mă pơtăm kon pơlei gô pơtăm hơlam dôm kơloăi ‘long nhen ‘long sa plei, mă lei kon pơlei đa gô pơtăm tŏk bŏk hơlam. Thoi noh ‘noh ‘long ca cao gô đei pơjei hơdăh păng kơchơ̆t ‘lơ̆ng tôch kơ lơ. Kơlih thoi noh mă nhôn pơtrŭt kon pơlei athei pơtăm ‘long sa plei lơ̆m mĭnh hơlŭng nhen pơtăm 1 ‘long ca cao, vă khan ‘noh jĭ tơplih 1 ‘long ca cao hloi, mă ưh kơ pơtăm lơ̆m tŏk bŏk hơlam nhen hơdrol sơ̆ bơih. Oei hăm ‘long bri ‘noh nhôn kŭm pơtho tơtă ‘noh jĭ kon pơlei athei pơtăm jum dăr trong jih ‘noh sư gô lăp hloh. Pơm ‘long pĕng yơ̆p, găn kial hai, vă tơmơ̆t carbon hai.

- Găh hơdrông pơrăm tơ̆ ‘long ca cao, mă loi ‘noh jĭ pơrang pơmâu Phytophthora, thạc sĩ hăm đei pơtho tơtă yă kiơ ăn kon pơlei lơ̆m tơdrong tang găn păng hơmet ‘lơ̆ng ưh?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Mă tơpă pơmâu pơrang tơ̆ ca cao ‘nâu kŭm jing mĭnh tơdrong mă tôch kơ pơmat tat hăm kon pơlei. Mă lei hăm ‘long ca cao ‘noh tơdrong đei phytopthora sư tôch kơ lơ. Kơlih thoi noh mă hrei ‘nâu dôm trong jang tơlĕch ăn păng dôm bơngai joăt jang pơtho tơtă ‘noh athei yua dôm trong jang IPHM păng mă loi ‘noh jĭ yua dôm hơdrĕch tơ jră pơrang.

Mă lei ƀơ̆t truh khei ‘năr dang ei ‘noh tam mă đei tơchĕng hơlen găh dôm hơdrĕch tơjră pơrang đei tơlĕch ăn yan âu. Lơ̆m tơdrong ‘nâu, truh khei ‘năr dang ei ‘noh athei yua trong jang nhen pơm dơng, hơleh sơdrai ăn ‘long ca cao rơhơi hiôk păng bơ̆n pơm rơgoh pơgar. ‘Noh jĭ 1 tơdrong mă tôch kơ gĭt kăl lơ̆m tang găn hơdrông pơrăm tơ̆ ca cao. Păng vă tang găn pơmâu pơrang ‘noh iŏk yua dôm tơmam sinh học kŭm hơnhăk ăn đei yua tôch kơ ‘lơ̆ng, nhen iŏk yua dôm tơmam Trichoderma dăh mă yua dôm tơmam mă lơ̆m noh đei dôm kơloăi pơrang kăp gĭt vă kơ sư tơ jră plơ̆ Phytopthora.

- Lei ah, bơnê kơ ih hơ!