Hloh 20 sơnăm tơklep kơjăp hăm jang chehphe, ƀok Lương Xuân Hưng, tơring Dliê Ya dêh char Đắk Lắk, ‘noh mĭnh lơ̆m dôm kon pơlei choh jang sa hrôih jang kiơ̆ choh jang sa dăr. Ƀok pơtăm hrou bơ̆n tiu, sâu riêng, krô̆i hroi păng lơ ‘long pơgang vă pơjing đei groi teh jing ‘lơ̆ng, pơm yơ̆p ăn kơ teh, tơplih đơ̆ng ‘ngiĕt. Mơ̆r ĭch rơmo uh atŭm hăm chê̆ phâm sinh hŏk, iŏk hloi kơđŏh, sơdrai, hla chehphe, kơđŏh plei sâu riêng, dơng hơƀo, hơnong ƀa vă pơm tơlĕch mơ̆r tơgŭm ăn teh rơhŭ, pơm ăn mir pơgar ‘long pơtăm jing ‘lơ̆ng. Ƀok Lương Xuân Hưng tơbăt:“Tơgĕch iŏk mơ̆r kon tơrong, kon kơlap vă tuh ăn ‘long pơtăm, jang pơlong năng ‘măng blŭng ba ƀôh hăp iŏk đei hơ iă tơpă mơ̆n, đơ̆ng noh mă lang să, hơdrin chă răt rong kon tơrong kon kơlap dơ̆ng kơna ba hlôi đei trong jang pơtăm hrou lơ̆m mir pơgar chehphe arabica, robusta, ‘long pơm yơ̆p ‘noh ba pơtăm hloi tiu, rong kon tơrong”.

Ưh khan kơjăp ‘lơ̆ng găh choh jang sa, rim hơnih jang chehphe pơm tơjur yuh ‘mê̆ hnam pơnĭl oei hơnhăk đei plei lơ. Tơ̆ tơring Ea Na, rim mir pơgar jang hơdoi hăm Ê Đê Café iŏk đei plei 4 tân lơ̆m 1ha. Kiơ̆ đơ̆ng ƀok Y Pôt Niê, Kơdră chĕp pơgơ̆r công ty, tơdrong pơm tơjur ‘mê̆ ‘mach hlôi jing tơdrong joăt lơ̆m choh jang sa kơ kon pơlei, phŏng đei prôi đơ̆ng noh kơlơ̆p teh tơplih ăn chă prôi tơ kơpal teh, tuh ăn lơ mơ̆r tơplih ăn phŏng.“Kơđoh chehphe tuh lơ̆m kmăi sơ̆k ưh kơ đei ‘nhui, pơm jing mơ̆r. Lơ̆m 1 kĭ kơđoh chehphe pơm ăn đei 400g iă, mưh chă tuh ăn ‘long pơtăm pơm dă ƀiơ̆ đei lơ phŏng, đơ̆ng 100% nhen hơdrol ou ki ‘noh dang ei dang tŏk bŏk tơjur lăp pă 10-20% đĕch”

Atŭm hăm ‘noh, rim trong jang 3 tăl ‘long, tơ̆ kơjung ‘noh bing kial, tơ̆ tŏk bŏk ‘noh chehphe, tơ̆ hơla ‘noh ‘ngiĕt, ưh khan pơm dă ƀiơ̆ tơhoach lơ đak tơruih lơ̆m pơyan phang mă oei pơjing ăn măt lăng ‘lơ̆ng. Adoi, tơdrong rơvơn tĕch răt yoa lơ lơ̆m tĕch mơdro jei kơtang hloh. Ƀok Ngô Quang Minh, Công ty chehphe Ba Minh, tơring Hòa Phú, tơbăt:“Công ty nhôn tŏk bŏk jang hơdoi hăm dang 1.000 ŭnh hnam kon pơlei păng jang sa kiơ̆ rim trong pơkăp ‘lơ̆ng Rainforest păng 4C. Nhôn đei rim kŏng ty teh đak đe lăng truh lơ hloh păng mưh đe sư năm tơmang lăng mir pơgar jang sa kơ nhôn ‘noh nhôn đei rơvơn kĭ pơkăp tĕch răt hăm teh đak đe”.

Bơ̆ jang kiơ̆ nơ̆r pơkăp kăt tơjur kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach pơm ăn plei teh roi tŏ, Anih tơm vei lăng choh jang xa păng cham char oei athei rim tơring tơlĕch trong rei pơtăm găn ƀiơ̆ tơdrong pơm tơlĕch kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach đơ̆ng 2025–2030. Tơ̆ Tây Nguyên, tơroi đak kiơ̆ đơ̆ng kơtoh, săy phŏng kiơ̆ đing đak tơruih păng jang xa klĕp ‘lơ̆ng tŏk bŏk tơƀôh hơdăh tơdrong tôch đei yoa. Đơ̆ng rŏng âu, Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai juăt jang găh jang chĕh phe kơjăp ‘lơ̆ng, roi tơbăt rơđăh ƀiơ̆ trong jang ‘nao âu.

- Tiến sĩ Phạm Công Trí ăi, yoa kiơ anih jang cheh phe athei tơplih kiơ̆ trong jang pơm tơjur ƀiơ̆ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Anih jang cheh phe kŭm jing 1 lơ̆m dôm anih jang pơhuach tơmam drăm lơ păng ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh cham char, yoa mưh bơ̆n săy phŏng, tơruih đak ‘nŏh gô ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ cham char. Kơlih thoi noh dôm anih răt iŏk cheh phe, mă loi ‘nŏh tơ̆ Châu Âu păng dôm teh đak pơdrŏng đe sư athei Việt Nam – 1 lơ̆m dôm teh đak pơtăm cheh phe lơ đei hơnăp vei lăng cham char mă ‘lơ̆ng. Găr cheh phe athei lăp hăm tơdrong hơgăt ưh đei pơm tơlĕch kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach pơm ăn plei teh roi tŏ vă rim bơngai răt yoa huei vang pơm ăn hơyuh tŏ ‘mi kial tơplih.

Yoa thoi noh, anih choh jang xa kŭm nhen Khul kơdră teh đak Việt Nam đei đon adrin tôch pơneh, ưh lăp lơ̆m dôm hla ar chih luơ̆t đĕch, mă đei hloi lơ̆m tơdrong choh jang xa tơ̆ yăn  âu, ăn ƀôh dôm bơngai jang ki thuơ̆t tơ̆ Việt Nam kŭm adrin tôch pơneh ‘năi. Hơdai hăm tơdrong adrin đơ̆ng apŭng plenh teh, vă rim anih jang cheh phe bơ̆n ưh đei tơlĕch lơ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach mă lei oei athei jang xa sơđơ̆ng, jang đei plei ‘lơ̆ng vă gơ̆h tĕch mơdro ăn bơngai răt yoa lơ̆m plei teh.

- Hăm tơring Tây Nguyên, mă loi jĭ Đắk Lắk, hlôi jang đei yă kiơ mưh jang kiơ̆ trong pơm tơlĕch ƀiơ̆ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach tơ̆ anih jang cheh phe, hă ƀok?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Bơ̆n ƀôh thoi âu, Tây Nguyên kŭm oei jang kiơ̆ păng Tây Nguyên jĭ tơring pơtăm cheh phe tơm kơ Việt Nam. Pŭn ‘nŏh Đắk Lắk tơring pơtăm cheh phe tơm, đei anih tơchĕng hơlen, dôm hnam trưng đăi hŏk păng lơ bơngai juăt jang găh cheh phe, tơ̆ âu đei lơ tơdrong jang tơgŭm vă pơm tơjur ƀiơ̆ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach mưh choh jang. Lơ̆m 10 sơnăm ‘nâu nhôn akhan Đắk Lắk kŭm hăm Tây Nguyên hlôi jang đei lơ tơdrong jơnei tih. Bơ̆n đei lơ trong jang mŭk drăm klĕp ‘lơ̆ng, choh jang xa rơgoh, tơring pơtăm pơm tơmam xă; đei lơ tơdrong jang tôch đei yoa hơnhăk ba lơ tơdrong ‘lơ̆ng, tơƀôh hơdăh đơ̆ng tơjur đei kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach mưh jang cheh phe, hăm dôm kơsô̆ chih jô̆ tôch rơđăh. Hơmĕng, hăm tơdrong adrin, tơdrong tơgŭm đơ̆ng Trung ương, đơ̆ng dôm kơdră chĕp kơ̆l păng dôm anih jang lơ̆m apŭng plenh teh bơ̆n gô jang đei tơdrong ‘nâu hrôih ƀiơ̆.

- Kiơ̆ ƀok, dôm HTX đei hơnăp jang thoi yơ lơ̆m trong jang cheh phe pơm tơjur ƀiơ̆ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach âu?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Dôm HTX, HTX jang xa kiơ̆ trong ‘nao jĭ dôm anih jang tôch gĭt kăl lơ̆m trong jang cheh phe. Lơ̆m trong jang cheh phe HTX jĭ anih jang tôch gĭt kăl, đei dôm pang tơrek truh, tơmât jên jang, păng ‘nâu kŭm jing anih hŏk iŏk ki thuơ̆t jang ‘nao hrĕnh hlŏh. Bơ̆n ƀôh, vă rim HTX jang cheh phe gơh lăng jĭ anih jang cheh phe rơgei ‘lơ̆ng, dôm tơring jang mŭk drăm hơdai kơjăp ‘lơ̆ng, iŏk đei lơ tơdrong jơnei. Lơ HTX ưh lăp jang đei cheh phe ‘lơ̆ng đĕch mă oei jang đei cheh phe lơ hai. Dôm tơdrong jơnei âu hơnhăk ba tơdrong đei yoa tôch lơ, kon pơlei pơtăm đei xa yoa lơ đơ̆ng tơmam kơdih jang đei, tĕch hăm yă măk ƀiơ̆. Atŭm hăm ‘noh mưh kơtơ̆ng dôm tơdrong jơnei ‘nŏh, dôm anih jang lơ̆m apŭng plenh teh đe sư truh tơgŭm vă pơih xă trong jang dơ̆ng. Nhôn ƀôh dôm HTX jang ‘lơ̆ng hơnăp jang kơdih hai păng đei xa yoa roi lơ ƀiơ̆ kiơ̆ đơ̆ng dôm tơdrong jang pơm tơjur kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach tơ̆ anih jang cheh phe hai.

-Lei vă jang kiơ̆ trong pơm tơjur kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach âu, kon pơlei athei tơplih ming tơdrong kiơ hă ƀok?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Adrol sơ̆ bơ̆n jang kiơ̆ trong jang so, kon pơlei đa adrin jang thoi yơ ‘nŏh vă gơ̆h đei plei lơ thoi đe, dôm bơngai đei kon pơlei pơ ư jang pơnam, jang gơ̆h. Mă lei dang ei jang kiơ̆ trong klĕp ‘lơ̆ng dăh mă choh jang xa rơgoh, lăp hăm tŏ ‘mi kial tơplih ‘noh bơ̆n lăng kiơ̆ dôm tơdrong hơgăt păng dôm tơdrong tơchơ̆t ‘nao mă apŭng plenh teh tơlĕch ăn, năm truh trong jang rơgŏh, vei lăng ‘lơ̆ng cham char. Bơ̆n athei pơm kiơ̆ dôm tơdrong hơgăt đơ̆ng apŭng plenh teh tơlĕch ‘nŏh. Lơ̆m trong jang xa ‘nao, ưh lăp jang kiơ̆ ki thuơ̆t đĕch mă bơ̆n athei chih tơƀôh lơ tơdrong ƀơm truh vei lăng ‘lơ̆ng teh, cham char hai. Atŭm hăm ‘nŏh bơ̆n jĭ bơngai jang kiơ̆ nơ̆r pơkăp, kơna athei jang mă tơnăp vă găr cheh phe gơ̆h đei hla ar chih tơbăt jang xa rơgoh ‘lơ̆ng.

- Vă jang đei thoi noh, hrei ‘nâu kon pơlei gơ̆h jang kiơ̆ ki thuơ̆t ‘nao thoi yơ, hă tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Hrei ‘nâu jang cheh phe đei lơ tơdrong tơplih păng jang cheh phe kiơ̆ trong jang mŭk drăm klĕp ‘lơ̆ng, lơ̆m khei ‘năr ưh lăp jang kiơ̆ hơdrô̆ găh ki thuơ̆t đĕch. Anih pơtrŭt choh jang xa kơ teh đak đei trong pơtruưt choh jang lơ̆m tơpôl kŭm hăm anih choh jang xa păng dôm anih tơchĕng hơlen hơnơ̆ng tơlĕch lơ tơdrong pơtho pơhrăm. Dôm anih jang lơ̆m tơpôl kŭm đei tơdrong tơgŭm pơtho ăn kăn ƀô̆ vă pơtho đei lơ bơngai pơtho rơgei. Nhôn chih tơlĕch lơ kơsơ̆p hla ar pơtho, kuay phim tơƀôh vă dôm bơngai ‘meh hŏk, đŏk hơlen chă hŏk iŏk ƀônh ƀiơ̆. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh dôm tơdrong jang cheh phe găh mŭk drăm klĕp ‘lơ̆ng tang găn tŏ ‘mi kial tơplih, tơjur ƀiơ̆ ‘mê̆ ‘mach cham char, pơtho ăn lơ bơngai pơtho păng pơtâp ăn lơ kon pơlei jang kiơ̆. Atŭm hăm ‘nŏh, hrei ‘nâu jang kiơ̆ kơmăy sô̆, dôm hla ar pơtho, hla ar chih tơroi găh tơdrong ‘nâu kŭm đei tôch lơ ‘năi. 1,2 anih pơtruh kŭm năm hơdrol vă pơjing kơmăy roi tơƀôh. Gơnơm thoi noh mă bơngai jang, bơngai ‘nao iung jang xa păng dôm bơngai ‘mĕh chă đŏk hơlen dăh mă jang kiơ̆ trong jang mŭk drăm klĕp ‘lơ̆ng, tơjur ƀiơ̆ kơchơ̆t ‘mê̆ ‘mach, tưk tơiung ming anih jang cheh phe kŭm hiôk hian ƀiơ̆ kơ adrol sơ̆ mưh bơ̆ jang.

- Lei a, bơnê kơ ih hơ Tiến sĩ Phạm Công Trí.