VOV4.Bahnar – Bơngai kon kông jang tang măt jing minh tơdrong kăp gĭt kơ bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i Việt Nam kiơ̆ dôm jăl jang. Tơpă tơdrong jang kơ Kuôk hô̆i khei năr âu ki ăn ƀôh, bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i noh bơngai kon kông hlôi đei dôm tơgop kăp gĭt lơ̆m tơdrong pơjing păng pơgơ̆r jang tơnăp dôm trong pơkăp jang hăm bơngai kon kông đơ̆ng Đảng, Teh đak.

Tơ̆ teh đak bơ̆n, bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i noh bơngai mă đei kon pơlei kơtă pôk rơih, jing bơngai tang măt ăn tơdrong hơ pơi ‘moih đơ̆ng kon pơlei, tang măt ăn kon pơlei pơm jang xơnong Teh đak lơ̆m Kuôk hô̆i. Lơ̆m tơdrong pôk rơih bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i jăl 15, bơngai jang tang măt lơ̆m Hô̆i đŏng kon pơlei dô jăl âu ki, đơ̆ng rŏng kơ tang măt ăn hloh 1.100 ‘nu kon pơlei tăh hla, A Huy (bơngai Bahnar) oei tơ̆ pơlei Kon Hra Chót, phương Thống Nhất, plei tơm Kon Tum bơngai mă blŭng tăh hla kơphĭu tơroi: “Inh noh kră pơlei Kon Hra Chót. Pơlei nhôn chơt hơ iă rơih iŏk dôm bơngai jang ăn Kuôk hô̆i, jang ăn Hô̆i đŏng kon pơlei gơh rơgei. Mưh mă đei rơih jang lơ̆m Hô̆i đŏng, Kuôk hô̆i noh duh hơpơi ‘moih pơm thoi yơ chă trong tơgŭm ăn kon pơlei”.

Oei ƀok Cil Yũ Ha Giảng (bơngai K’Ho) tơ̆ pơlei Liêng Bông, xăh Đạ Nhim, apŭng Lạc Dương, dêh char Lâm Đồng noh lui ngeh, dôm bơngai đei rơih jang tang măt ăn Kuôk hô̆i păng Hô̆i đŏng kon pơlei dôm jăl jang âu gô tang măt ăn tơdrong hơpơi ‘moih đơ̆ng kon pơlei: “Kon pơlei chơt hơ iă năm tăh hla pôk rơih bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i păng Hô̆i đŏng kon pơlei dôm jăl jang. Hăm kon pơlei nhôn, tơdrong rơih dôm bơngai gơh rơgei, đei đon bơnôh ‘lơ̆ng dơnưp vă pơgơ̆r teh đak”

Xơnong kăp gĭt hloh kơ bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i noh vang akŏm pơma đam păng tơchơ̆t dôm tơdrong kăp gĭt kơ teh đak lơ̆m xơnong po pơm jang, xơnong jang kơ Kuôk hô̆i lơ̆m dôm ‘măng hop akŏm Kuôk hô̆i. Bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i đei xơnong vang pơma đam, pơjăng dăh mă vang jang dôm tơdrong kăl lơ̆m tơdrong hop akŏm dăh mă dôm tơdrong kăl đei tơbang pơma đam lơ̆m hop akŏm kơ Kuôk hô̆i, lơ̆m ‘măng hop akŏm khul dăh mă dôm anih jang nai kơ Kuôk hô̆i mă dôm bơngai tang măt ăn Kuôk hô̆i vang jang.

Việt Nam jing teh đak đei 54 hơdrung bơngai erih jang xa. Lơ̆m dôm chăl pơgơ̆r kăch mạng, tơdrong kon kông păng tơdrong jang kon kông hơnơ̆ng đei Đảng păng Teh đak tơrĕk hăm trong pơkăp jang drơ̆ng minh noh pơm kiơ̆ pơkăp tơguăt tơguăl, hơtŏ hơnơ̆ng, tơgŭm dih băl đơ̆ng rim hơdrung bơngai. Xơnong hơtŏ hơnơ̆ng đơ̆ng rim hơdrung bơngai đei iŏk jang găh lơ tơdrong: găh mŭk drăm, găh joh ayŏ, tơpôl, chĭnh trĭ... Xơnong hơtŏ hơnơ̆ng găh chĭnh trĭ đei tơƀôh hơdăh hloh lơ̆m tơdrong hơlen pơm jang hiôk hian păng rơngei kơtă. Tơpă ăn ƀôh, bơngai jang tang măt kon kông vang jang tang măt  kiơ̆ dôm jăl jang Kuôk hô̆i roi năr roi tŏk lơ. Kuôk hô̆i jăl 2 (1960-1964), bơngai kon kông jang tang măt đei 16,5%. Kuôk hô̆i jăl 10 (1997-2002) bơngai kon kông jang tang măt đei 17,3%.

Jăl jang Kuôk hô̆i jăl 14, kơsô̆ bơngai kon kông jang tang măt đei 17,3%, hơtŏ hăm 86 ‘nu tang măt. Dôm bơngai jang tang măt âu hlôi iŏk yua nơ̆r pơma po, tơbang hơdăh đon bơnôh, xơnong jang, vang jang hăt hot lơ̆m dôm tơdrong chih akŏm khôi luơ̆t, hơlen păng tơchơ̆t dôm tơdrong kăp gĭt kơ teh đak. Păng tơgop lơ̆m dôm tơdrong kăp gĭt kơ jăl jang Kuôk hô̆i jăl 14 noh hơlen 2 Tơchơ̆t kăp gĭt găh hơtŏk tơ iung mŭk drăm – tơpôl tơring kon pơlei kon kông păng groi kông. ‘Nâu jing dôm tơchơ̆t kơ hnưr erih đơ̆ng Kuôk hô̆i hăm ‘măng mă blŭng Kuôk hô̆i tơlĕch 2 tơdrong tơchơ̆t adrô̆ găh tơdrong jang kon kông.

Tơrĕk hloh noh, Tơchơ̆t 88 xơkơ̆t trong jang truh xơnăm 2030 noh pơm jang iŏk yua hăm rim ‘nu bơngai kon kông noh hơtŏ 1/2 tơdrong iŏk yua atŭm kơ teh đak; tơjur unh hnam hin dơnuh oei pă tơ̆ hơla 10%. Mă kăl noh pă đei oei dôm xăh, thôn tơnap tap; 70% kơsô̆ xăh kon kông đei jơnei kiơ̆ tơchơ̆t tơring pơxĕl ‘nao.

Lơ̆m tơpôl, kon pơlei jâ̆p teh đak chơt hơ iă ăh ƀôh um rŭp tôm tong găh tơdrong jang mŭk drăm – tơpôl tơring kon pơlei kon kông păng groi kông, dăh mă tơdrong chih akŏm Khôi luơ̆t păng pơma đam dôm tơdrong kăp gĭt nai... hlôi đei lơ bơngai kon kông jang tang măt ăn Kuôk hô̆i tơblang hơdăh tơpăt jue păng trŏ ƀlep. Tơpă lơ bơngai mă hlôi tơmơ̆ng truh dôm tơdrong pơma pơjăh  “krưp yưp” đơ̆ng bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i Ksor H’Bơ Khắp, bơngai Jarai (Gia Lai) tơrĕk truh tơdrong hơtŏk bri păng dôm tơdrong vă ming man hnam kơmăi unh hơyuh tơ̆ tơring kon pơlei kon kông păng groi kông lơ̆m ‘măng hop akŏm mă 10, Kuôk hô̆i jăl 14. Mă tơdrong pơma pơjăng, apinh jet đơ̆ng bơngai jang tang măt oei lơ tơdrong phara băl, mă lei găh đon kơchĕng păng xơnong jang hăm kon pơlei hlôi đei chih iŏk hơdăh.

Bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i jăl 14 Quàng Văn Hương, Khul Sơn La xơkơ̆t, vă Kuôk hô̆i jăl 15 pơtoi iŏk jang dôm tơdrong hlôi đei jơnei, mă hăt noh lơ̆m tơdrong pơjing păng pơgơ̆r pơm kiơ̆ trong pơkăp jang hăm bơngai kon kông pơkăp athei hơtŏk hloh dơ̆ng tơdrong rơgei hăm bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i, rơih iŏk đei dôm bơngai tang măt tơpă gơh rơgei vă vang jang lơ̆m Kuôk hô̆i. Mă kăl vă iŏk yua nơ̆r pơma đơ̆ng rim bơngai tang măt kon kông lơ̆m tơdrong hop akŏm kuôk hô̆i, tơdrong adrol hloh noh athei hơtŏk găh kơsô̆ bơngai jang păng tơdrong rơgei:  Mưh rơih đei bơngai kon kông dăh mă bơngai tang măt erih xa tơ̆ tơring kon kông vang jang lơ̆m Kuôk hô̆i noh âu jing dôm bơngai pơma nơ̆r kon pơlei, tơroi găh tơdrong hơpơi ‘moih đơ̆ng kon pơlei truh hăm anih jang Kuôk hô̆i.

Kiơ̆ hơnăn chih măt dôm bơngai lĕch măt tơgar jang tang măt ăn Kuôk hô̆i jăl 15, lơ̆m kơsô̆ 868 măt lĕch tơgar đei 185 bơngai lĕch măt tơgar noh bơngai kon kông, đei 21,31%. Tơdrong mă pơkăp kơsô̆ bơngai jang tang măt ăn Kuôk hô̆i jing bơngai kon kông đơ̆ng 17,3% (jăl 14) tŏk 18% (jăl 15) jing tơchơ̆t kĕ đei jơnei.

Lan chih păng pơre nơ̆r