VOV4.Bahnar - Te\ch hơ kâu kơ dih j^ tơ drong kơ ne# lơ\m tơ pôl, sư glăi hăm jơ hngâm đon, tơ drong juăt ‘lơ\ng đơ\ng hơ dre\ch hơ drung, pơm kơ ne# truh tơ\ jơ hngâm pran, hơ dre\ch hơ drung, tơ drong arih xa găh tơ mam drăm păng tơ drong juăt kơ hơ dre\ch hơ drung, tơ drong sơ đơ\ng lơ\m tơ pôl păng pơm tơ le\ch lơ tơ drong răm kơ ne# nhen pơm rơ mơ\n jơ hngâm pran kon bơ ngai, tơ drong jang to\k kơ te\h đak… kơ lih đơ\ng dôm tơ drong răm âu mă bơ\n kăl đei trong jang thoi yơ vă găn pơ đ^ tơ drong kơ ne# ‘nâu.

Tơ drong răm blu\ng a [ônh hlo\h ‘no\h đei hloi hăm bơ ngai te\ch hơ kâu păng bơ ngai ngôi sư. Ku\m hăm tơ drong et, [et sike, te\ch hơ kâu kơ dih j^ 1 lơ\m 2 trong tơm pơm tơ po\h j^ HIV. Kơ so# bơ ngai tơ po\h j^ HIV/AIDS hlôi đei tơ\ rim xăh hơ tăih yăih, tơ ring groi kông, tơ ring mơ mat tat dêh hlo\h, tơ ring kon kông oei, păng hrei ‘nâu sư roi to\k. Găh no\h dơ\ng, tơ drong te\ch hơ kâu kơ dih ku\m jing 1 lơ\m dôm tơ drong tơm pơm tơ le\ch lơ tơ drong yoch nai hai nhen pơ gơ\r et ma túy, tơ rôp đe hơ io\h, tơ rôp bơ ngai păh iung, mă loi ‘no\h j^ tơ drong yoch te\ch bơ ngai.

Tơ drong yoch te\ch bơ ngai vă pơ go\ sư te\ch hơ kâu khei ‘năr tơ je# âu “đei roi lơ” yoa tơ drong đei yoa đơ\ng sư tôch lơ păng bơ ngai tơ chă roi to\k. Mă lei, vă chă [ôh, rôp lu bơ ngai pơm yoch tôch hơ nat yoa sư bơ\ jang kiơ\ lơ trong pơ ve\r nhen: chă unh om ăn kơ đe, chă tơ drong jang, ăn bơ ngai năm jang tơ\ te\h đak đe... Ku\m hăm dôm tơ drong pơ ve\r thoi no\h, bơ ngai pu\ răm đơ\ng dôm khul yoch âu đa pu\t nơ\r đe pơ hlu\, ăn jên, hơ le\nh pơ dăr kơ na đe sư ưh kơ băt kơ dih kâu puh nơ\r đe, kle\p truh huo\ng lơ\m an^h “khul pơm yoch” dăh mă te\ch tơ\ te\h đak đe pơm đi ‘no\h ‘nao băt đe hơ le\nh.

Ưh lăp [ơm kơ ne# truh jơ hngâm pran yoa đơ\ng tơ po\h tơ drong j^, dôm bơ ngai “chă te\ch hơ kâu kơ dih” oei pơm kơ ne# truh tơ\ bưng ai unh hnam, hiong đ^ jơ hngâm đon ‘lơ\ng, đei đe jăm joă.

Kiơ\ hla ar chih tơ roi đơ\ng 63 dêh char, plt: Hrei ‘nâu, tơ drong te\ch hơ kâu roi jur, mă lei oei jur to\k kiơ\ tơ ring, khei ‘năr păng đei lơ tơ drong krê. Kơ so# bơ ngai te\ch hơ kâu kơ dih đei hla ar vei lăng lơ\m te\h đak đei hlo\h 11.200 ‘nu bơ ngai, jur 27% pơ têng hăm sơ năm 2010. Kơ so# an^h jang pơ vih pơ văn [ônh đei tơ drong ưh hơ iă ‘nâu hlo\h 161.000 an^h, kơ so# bơ ngai j^ HIV yoa te\ch hơ kâu kơ dih ‘no\h 45,3%.

Vă tang găn păng hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong răm đơ\ng te\ch hơ kâu kơ dih, rim sơ năm te\h đak athei tơ le\ch truh dôm j^t ti hlak jên. 1 păh ‘no\h vă hơ met j^, pơ tho tơ [ôh đon, pơ tho tơ drong jang, pơih trong ăn bơ ngai bơ\h [ơm năm trong glăi mât oei xa hơ dai hăm tơ pôl. Thoi no\h, jên mong kơ te\h đak – 1 păh ‘no\h đơ\ng jên thue# kon pơ lei bơ\n nôp ưh đei tơ le\ch ăn tơ drong pơ tho pơ hrăm, man an^h jang, pơm trong vă pơm yoa ăn tơ drong arih xa bơ\n mă tơ tă vă io\k hơ met pơ ‘lơ\ng tơ drong răm đơ\ng te\ch hơ kâu kơ dih.

Mă lei, vă găn păng năm truh tơ drong sut pơ đ^ tơ drong glăi ‘nâu ưh kơ đei [ônh kiơ. Đei lơ nơ\r akhan, bơ\n kăl đei trong jang găh tơ drong ‘nâu kiơ\ trong pơ jing tơ drong tơ gu\m tơ pôl vă găn sư kiơ\ đơ\ng năng kăl tơ drong pơm tơm kơ kon bơ ngai, khôi luơ\t, vei lăng păng tơ gu\m ăn bơ ngai te\ch hơ kâu. Hăm đon tơ che\ng đơ\ng 1 ‘nu bơ ngai juăt tơ che\ng hơ len, bơ ngai vei lăng, yă Khuất Thu Hồng, Kơ dră An^h tơ che\ng hơ len trong Ato\k tơ iung tơ pôl akhan:

“Inh tơ che\ng vă sek tơ lang đei tơ drong te\ch hơ kâu kơ dih ‘no\h athei chă hơ len năng yoa kiơ đei tơ drong ‘nâu. Tơ drong tơm a tơ\ âu ‘no\h j^ yoa ưh hơ to\ băl kơ plăh dro\ kăn hăm dro\ nglo. Tơ dăh tơ pôl pơ jing tơ drong ‘lơ\ng ăn dro\ kăn păng dro\ nglo đei tơ drong hiôk lei lăi băl găh tơ drong jang, jên khei, vang tơ gu\m băl lơ\m rim tơ drong gleh hrat nai lơ\m tơ drong hơ ri, ro\ năng kơ so# dro\ kăn te\ch hơ kâu kơ dih to\ se\t [iơ\. Mă lei tơ drong hơ to\ băl kơ plăh dro\ kăn hăm dro\ nglo bơ\n tam mă sek tơ lang đei. Oei đei lơ dro\ kăn păng hơ io\h dro\ nglo ưh băt vă arih xa thoi yơ, pơm ăn đe sư jing te\ch hơ kâu, nhen thoi trong jang vă gơ\h arih xa.”

Oei kiơ\ bơ ngai tang măt Kuo#k ho#i Dương Trung Quốc ‘no\h vă sek tơ lang tơ drong te\ch hơ kâu kơ dih athei lăng găh lơ tơ drong ‘mơ\i: “Te\ch hơ kâu dăh mă chă ngôi đe đei đơ\ng sơ\ bơih, [ât lăp sư đei tôch lơ lơ\m apu\ng plenh te\h dơ\ng, sư tơ klep kơ jăp hăm dôm tơ drong arih xa tơ pôl, jo# hloi găh tơ drong juăt kơ rim te\h đak. Vă sek tơ lang sư bơ\n athei lăng truh 2 pang hloi. Mă 1 ‘no\h dôm kơ jă kăp g^t atu\m kơ kon bơ ngai, tơ drong oei xa hơ dai hăm sư thoi yơ păng bơ\n ku\m ưh gơ\h hiơt lăng kiơ\ dôm kơ jă kăp g^t đơ\ng sơ\, tơ drong juăt kơ hơ dre\ch hơ drung hai.”

Vă găn [iơ\, năm truh tơ drong sut pơ đ^ tơ drong te\ch hơ kâu, trong jang ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h bơ\ jang đei yoa tơ drong sut pơ đ^ pơ ngot, tơ jur tơ nuh hin, chă tơ drong jang... vă pơm hơ to\k tơ drong arih xa. Kiơ\ kơ ‘no\h, athei chih hơ dăh, sek tơ lang tơ drong te\ch hơ kâu kơ dih ku\m jing 1 lơ\m dôm tơ drong jang tơm lơ\m dôm tơ drong jang ato\k tơ iung mu\k drăm, tơ pôl (nhen tơ drong jang sut pơ đ^ pơ ngot, tơ jur tơ nuh hin, tơ gu\m asong ăn dôm unh hnam tơ nuh, mơ mat tat to\k io\k jên vă jang xa, pơ tho tơ drong jang, chă tơ drong jang, tang găn tơ drong yoch).

Việt Phú: Chih

Dơ\ng: Tơ blơ\