VOV4.Bahnar – Găn hloh dôm tơdrong tơhlăk, kơ rơbâu bơngai hơnhơl nge tơ̆ thôn pơlei tŏk bŏk tơgop kăp gĭt lơ̆m tơdrong vei lăng jơhngơ̆m jăn bơngai mĕ, hơ ioh tơ̆ tơring kon pơlei kon kông. Hŭi đei bơngai băt, vă đei khul jang hơnhơl nge tơ̆ jâ̆p pơlei pơla păng hơbĕch hơbal nhen dang ei, tơdrong pơkăp “duch hơnhơl nge thôn pơlei” hlôi găn ga lơ tơnap tap, pơtơm đơ̆ng 37 ‘nu hŏk jing dôm bơngai kon kông pơtơm hŏk đang lăm 3, lăm 4.

Dôm bơngai ‘lŏ xơnăm tơ̆ tơring ataih yaih kơ dêh char Kon Tum ăn tơbăt, đunh kơ âu 20 xơnăm, kon pơlei hơnơ̆ng rơneh nge tơ̆ hnam, hăm tơdrong tơgŭm đơ̆ng pơjâu hơnhơl. Mă kăl, hăm kon pơlei kon kông, mưh rơneh tơnap, dăh mă jĭ pơlŏ, noh đe krao pơjâu xoi kơyang. Khôi juăt noh đei lơ̆m tơdrong erih kon pơlei kon kông. Pơmai Y Bốp (bơngai Xơ Đăng) tơ̆ dêh char Kon Tum ăn tơbăt: “Lai yơ mă ba jĭ pơlŏ, rơneh nge noh iŏk đơ̆ng bri tơlei brê noh đang kơ noh teh ăn kơ hăp lĕch đak, pik jâ̆p hơkâu, dang vă “kơ hăp rơbơ̆r”. Đei tơlei tơ̆ kơpal, đe chô̆ ăn kơ ba chĕp, dang dơ̆t. Đunh kơ âu pơhlom 2-3 xơnăm duh đei tơdrong mă noh, kơdih rơneh nge, ưh đei bơngai vei lăng ôh”

Kiơ̆ chih hơlen, pơhlom đơ̆ng dôm xơnăm 90 truh xơnăm 2000, kơsô̆ bơngai mĕ lôch hơchăng tơ̆ tơring ataih yaih, tơring kon kông hơnơ̆ng lơ hloh. Kơsô̆ bơngai mĕ lôch tơ̆ tơring kon pơlei kon kông lơ hloh 4 ‘măng pơtêng hăm tơring bơngai Kinh. Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Ngọc Phượng, xơ̆ jang Kơdră Hnam pơgang Từ Dũ (plei tơm HCM) ăn tơbăt: “Inh hơnơ̆ng năm tơ̆ dôm dêh char, mă hăt noh dôm tơring tơnap tap, noh jrâ̆m đe groong ƀŭ minh bơngai mĕ mơlôh, lăp ‘nao 20 xơnăm, tam mă truh  30 xơnăm. Apinh: Kơlih kiơ lôch?. Đe akhan: “kơlih ưh gơh rơneh nge krao pơjâu xoi tơbeh duh ưh gơh noh pơtơm ‘nhăk tơ̆ xăh, tơ̆ apŭng đang kơ noh ‘nhăk tơ̆ dêh char. Truh tơ̆ dêh char noh xư lôch hơchăng bơih”.

Dôm bơngai jang hơlen duh tơblang dôm tơdrong tơm pơm ăn bơngai mĕ lôch lơ, noh jing trong nơnăm, tơring teh hang hơ̆ng, vih vơ̆t tơnap tap, ưh đei gre chơ. Đơ̆ng rŏng kơ noh pơgăn găh mŭk drăm, găh joh ayŏ, khôi juăt ưh kơ hlôh vao. Pơtih nhen: lui kơ yang hơpang hloh kơ kang ƀô̆ y tê̆. Hloh kơ noh dơ̆ng, kơlih kon pơlei kon kông tơdrong “pơm mĕ xơđơ̆ng” tam mă trŏ ƀlep hăm joh ayŏ tơ̆ tơring; ưh kơ băt nơ̆r pơma dih băl đơ̆ng kang ƀô̆ y tê̆ hăm kon pơlei jing tơdrong pơgăn tih hloh.

Đơ̆ng tơdrong đei ƀôh noh, Hnam pơgang Từ Dũ păng dôm anih jang Y tê̆, dôm anih jang đơ̆ng teh đak đe hlôi tơlĕch pơjing tơdrong jang “Duch hơnhơl nge thôn pơlei”. ‘Năr blŭng, đei pơhlom 37 ‘nu hăm kon pơlei kon kông Tày, Mơ Nông, S’Tiêng vang jang. Đe pơmai adoi kơyuơ Jơnŭm jang Drăkăn hơvơn păng ‘nhăk pơtho pơhrăm. Kiơ̆ tơdrong jang noh đe pơmai năm truh plei tơm Hồ Chí Minh hŏk lơ̆m 6 khei găh kih thuơ̆t y tê̆ lơ̆m vei lăng jơhngơ̆m jăn drăkăn rơneh nge.

Dôm ‘năr blŭng pơm kiơ̆ pơkăp jang âu ƀơm lơ tơnap tap kơyuơ kon pơlei ưh gan năm ataih đơ̆ng pơlei pơla, ataih đơ̆ng unh hnam lơ̆m đunh khei năr. Mă ƀar noh rơih bơngai hŏk kơjung noh tơnap kơlih mưh hŏk kơjung bơih noh đe xư năm jang tơ̆ anih jang nai bơih. Kơyuơ noh, lơ pơmai oh năm hŏk lăm pơhrăm âu, hŏk đơ̆ng lăm 3 truh lăm 5. Kơyuơ noh mă tơdrong jang rơih trong pơtho hloi trong pơm jang. Găh hŏk lĭ thuyêt tŏ xĕt đĕch mă lei đei lơ jơ ‘năr pơhrăm hloi tơ̆ hnam pơgang. Rim bơngai hơnhơl nge tơ̆ hnam pơgang gô pơtho ăn 1 ‘nu. Tơdrong pơtho noh ăn pơmai băt trong vei lăng bơngai mĕ adrol, lơ̆m păng đơ̆ng rŏng kơ rơneh.

Găn ga lơ tơnap tap noh, tơdrong jang hlôi đei jơnei păng tơgop hơmet vei lăng jơhngơ̆m jăn rơneh nge ăn đe mĕ, hơ ioh tơ̆ tơring kon pơlei kon kông, tơring mŭk drăm tơnap tap. Rim pơmai oh đơ̆ng rŏng kơ hŏk đang chôt vih hăm pơlei pơla hlôi jing bơngai jang y tê̆. Pơmai Thào Thị Se, bơngai Mông dêh char Hà Giang tơroi: “Lai yơ duh chĕp ba kơdŭng tơmam hơnhơl nge rơgoh. ‘Nâu jing kơdŭng  “duch hơnhơl nge thôn pơlei”. Ăh yak noh athei chĕp hla bar, ‘long chih vă chih tơroi hăm anih jang y tê̆. ‘Nâu noh xăng nep. ‘Nâu noh tơmam pơkă huyêt ap. Đing khăm hơlen nge lơ̆m klak. Hla bar pơkăp xơnăm nge vă băt lai yơ truh ‘năr rơneh. Minh ‘nu rơneh đunh kơ âu ƀar khei, adrol kơ nge lĕch đơ̆ng klak noh brâ̆p đĭ muh măt, ưh gơh dui jơhngơ̆m. Inh athei pơm kiơ̆ trong dŏng kiơ̆ tơdrong đei hŏk tơ̆ hnam trưng mă kô hlôi pơtho, 15 pơnĭt đơ̆ng rŏng kơ noh nge pơtơm gơh dui jơhngơ̆m păng nhơ̆m. Dang ei noh bre mĕ kon xơđơ̆ng bơih ưh đei tơdrong kiơ ôh”.

Đe duch chă hơnhơl lơ̆m pơlei pơla hlôi pơjing đei đon lui hăm kon pơlei lơ̆m thôn, lơ̆m pơlei hăm tơdrong dăp đon dăp bơnôh păng tơdrong hơbĕch kơ po. Đơ̆ng tơdrong tơpă, kon pơlei lui păng mơ̆ng kiơ̆ nơ̆r đe yĕt pơtho. Oei hơnăp noh năm khăm. Rơneh noh năm tơ̆ anih jang y tê̆. Athei năm ƀet bơ̆ng pơrang jĭ. Athei huch pơgang ‘lơ̆ng bek lơ̆m khei năr oei hơnăp. Mưh đei tơdrong kăl noh năm tơchă đe duch hơnhơ̆l nge tơ̆ thôn pơlei vă đe yĕt năm truh tơ̆ hnam chă khăm păng ƀet pơgang bơ̆ng jĭ. Kră pơlei Điểu Khí, thôn Đăk Xuyên, xăh Đăk Nhau, apŭng Bù Đăng, dêh char Bình Phước tơroi: “Y tê̆ pơlei pơla bơ̆n noh duh tơguăt tơjê̆ hăm kon pơlei. Mă yơ tơnap noh y tê̆ pơlei pơla ba năm truh hloi”.

Truh dang ei, đơ̆ng rŏng 25 xơnăm pơm kiơ̆ tơdrong hơnhơl nge thôn pơlei, kơsô̆ lôch răm hăm bơngai rơneh nge tơjur truh 4 ‘măng. Dang ei jâ̆p teh đak đei pơhlom hloh 2.600 duch hơnhơl nge tơ̆ thôn pơlei pơm jang lơ̆m dôm pơlei pơla tơnap tap. Tơdrong pơtoi khul jang “duch hơnhơl nge thôn pơlei” tơgop pơtoi đei jơnei dôm tơchơ̆t hơtŏk tơ iung kơ anglŏ xơnăm păng hơyak pơm kiơ̆ dôm tơchơ̆t hơtŏk tơ iung kơjăp găh vei lăng jơhngơ̆m jăn bơngai mĕ, đe hơ ioh ăh xơnăm 2030 tơ̆ Việt Nam.

Lan chih păng pơre nơ̆r