VOV4.Bahnar - Tiên sih Trần Thu Dung, bơngai juăt hơlen tơdrong joh ayo\ Việt Nam dang ei oei erih păng pơm jang tơ\ teh đak Phlăng hlôi akhan: “Vei lăng nơ\r pơma joh ayo\ kon pơlei kon kông jing vei lăng minh mu\k drăm cham char, vei lăng tơno\ kăp g^t, minh mu\k drăm tơmang pơhiơ\ vă tơgu\m hơto\k tơ iung mu\k drăm teh đak păng xơkơ\t xơnong pơm tơm kơdih kơ teh đak. {ơ\t bơ\n tam mă pran găh khul linh noh bơ\n athei yua tơdrong joh ayo\ vă vei vêr tơdrong pơgơ\r kơdih.”

Tơpă tơdrong erih hlôi ăn [ôh, lơ\m hnưr erih kơ teh đak [ơm ayăt tơgar, kon pơlei Việt Nam hơnơ\ng kơjăp jơhngơ\m vă vei lăng tơdrong pơgơ\r kơdih kơ teh đak, atu\m hăm noh kho\m mă tơjră tơdrong pơhlu\ pơhlôm hrơ hrau găh joh ayo\ đơ\ng đe ayăt. Tôm kon pơlei Kinh, Mường, Thái, Tày, Nùng… lơ\m dôm khul nơ\r pơma Môn-Khmer, Việt-Mường, Tày-Thái, Mông - Dao hlôi adrin tih tên lơ\m tơdrong vei răk tơ[ăk mong nơ\r pơma, chư chih, joh ayo\ kơ kon pơlei po duh jing nơ\r pơma chư chih, um ai joh ayo\ kơ teh đak Việt Nam.

Mă kăl noh hăm nơ\r pơma, lơ\m dôm hre\ng rơbâu xơnăm [ơm tơring tu tơgar, dôm chăl pơtao Trung Hoa duh ưh ke\ tơplih đon bơnôh kon pơlei bơ\n jing  đon bơnôh Hán, pơma nơ\r Hán.

Lơ\m [ai chih đơ\ng Phạm Vân Anh lơ\m trang baovannghe.com hlôi tơbang, chăl Phlăng tơgar, lơ [ok xoi bơngai Phlăng đei pơjao xơnong năm tơroi pơtho tơdrong khop tơ\ tơring tu Đông Dương păng đei 4 xơnăm năm ja#p jang bri kông tơring găh tu vă chih io\k nơ\r pơma păng khôi juăt xoi tơbeh, đon lui kơ tơring âu. Cho\ng mă, tơdrong tơroi pơtho tơdrong khop duh ưh đei jơnei. Kơtă lơ\m khei năr Phlăng tơpăi tơ\ kơdrăn tơblăh Điện Biên Phủ, đe xư duh oei pơtoi dôm tơdrong hơlen găh joh ayo\ nơ\r pơma kon kông tơring xơlam teh găh pơbăh păng Tây Nguyên.

{ôh hơdăh, um ai đon bơnôh kon pơlei kon kông găh tu dăh mă Tây Nguyên hlôi pơgăn đe Phlăng tơle\ch pơm dôm tơdrong pơhlu\ hrơ hrau joh ayo\ kon kông tơ\ âu. Duh đơ\ng tơdrong kăp g^t găh joh ayo\ kon kông hlôi tơgop vei vêr tơdrong pơgơ\r hơgăt teh, tơguăt tơguăl kon pơlei kon kông duh nhen atu\m băl iung tơjră vă pơjei io\k tơdrong rongei hiôk hian.

Đảng păng teh đak bơ\n lăng pơg^t tơdrong vei răk tơ[ăk mong chư chih nơ\r pơma kon pơlei kon kông hăm dôm tơdrong hơlen chih ako\m kiơ\ trong pơkăp jang đunh đai. Lơ nơ\r pơma nhen: Bahnar, Jarai, Cơ Tu… đei axong pơjing chư chih, dôm kơsa#p hla bar tơblơ\ nơ\r (từ điển), hla bar pơtho ho\k... Atu\m hăm noh, dôm khôi juăt kră xơ\ kơ bơngai kon kông duh đei hơto\k pơg^t atu\m hăm tơdrong hơmet pơ ‘lơ\ng khôi et xa, đon lui, joh ayo\, tơplo\ng kơdâu... Lơ chư chih, lơ kơsa#p săch yăo khoa hăm nơ\r kon kông, lơ hnam trưng pơtho hadoi atu\m hăm nơ\r kon kông păng chư Quốc ngữ păng ho\k tro kiơ\ ho\k noh đei axong ăn jên ho\k. Bơngai jang kơpal ăn teh đak, khul linh to\k bo\k oei pơm jang tơ\ tơring kon pơlei kon kông đei hơlêm pơkăl ho\k nơ\r kon kông nhen minh nơ\r pơma dơnơm kăl.

Kơtă lơ\m tơpôl kon pơlei kon kông Việt Nam, hăm lơ trong jang phara băl, lơ tơ ‘ngla bơngai kon kông tơ\ dôm tơring to\k bo\k oei hăt hot vei răk tơ[ăk mong nơ\r pơma, chư chih kơ hơdrung hơdre\ch po.

Font chư Thái ‘măng mă blu\ng đei drăkăn thak sih Lò Mai Cương, lơ\m Anih Pơtho Yăo yu\k thương xuyên dêh char Sơn La pơm kiơ\ pơkăp chư Unicode hlôi pơm ăn chư Thái đei lơ bơngai băt truh păng [ônh [o\ hloh lơ\m tơdrong chă hơlen hăm tơmam kăp g^t Internet. Hăm hơnăn tơdrong hơlen Font chư Thái Sơn La lơ\m kơmăi vi t^nh, hlôi đei 65/72 chư pơkăp lơ\m phân mêm đei font chư Thái Sơn La đei rơih tang măt ăn nơ\r pơma kơ kon pơlei Thái vă pơkăp lơ\m Unicode. Kiơ\ kơ noh, dôm kơjă joh ayo\ Thái kră xơ\ mă to\k bo\k oei hiơt hiong, dang ei hlôi đei chih ako\m lơ\m kơmăi kơmo\k vă vei răk tơ[ăk mong tơnăp. 

Bơ\ng pang tơdrong mă kon pơlei Chăm yak dôm j^t kơso# năm truh dêh char chă mơng đo\k săch, ‘nho\ng Phú Năng Tuệ tơ\ pơlei Mỹ Nghiệp, th^ tra#n Phước Dân, apu\ng Ninh Phước, dêh char Ninh Thuận hlôi kơche\ng truh tơdrong pơjing anih ‘măn săch Inrahani. Dôm kơsa#p săch mă blu\ng đei ‘măn lơ\m kơtuh kơ anih răk săch đơ\ng xơnăm 2005. Hloh 10 xơnăm kơ âu, anih ‘măn săch Inrahani hlôi đei hloh 8.000 kơsa#p săch, g^t hloh noh kơsa#p săch nơ\r tơblơ\ Từ điển {ăch khoa toàn thư, Kơsa#p săch chih ako\m tơdrong joh ayo\ kơ dôm hơdrung bơngai kon kông Việt Nam, Hơlen găh joh ayo\ Chăm, săch xo Chăm 300 xơnăm, săch yăo khoa Chăm, hri hơ ‘mon, hri hơnhông Chăm… Tôm kơsa#p săch noh yuơ unh hnam ‘nho\ng Tuệ atu\m hăm 30 bơngai pơtho, bơngai jang hơlen joh ayo\ pôk ăn. Anih ‘măn săch ‘măn ăn kon pơleu tơ\ pơlei Mỹ Nghiệp đo\k hơlen ưh kơ huach jên, dôm hnam trưng trung ho\k phôh tho\ng tơ\ tơring păng dôm bơngai lăp ‘mêm kơ săch tơ\ dôm tơring nai truh đo\k hơlen, mă kăl noh ‘măn ăn bơngai Chăm.

Lơ\m rim ‘măng pơdơh rim xơnăm, dôm hnam Khmer tơ\ Trà Vinh pơih lăm ho\k nơ\r Khmer ăn kơ rơbâu đe hơ ioh kơ kon pơlei Khmer. Dang ei dêh char Trà Vinh đei 136/142 hnam chua Khmer pơih lăm pơtho chư Khmer đơ\ng lăm 1-5 ăh khei pơdơh ho\k, hơvơn đei je# 11 rơbâu ‘nu hơ ioh năm ho\k. ‘Nguaih kơ ho\k chư, đe oh oei đei hơlen băt găh joh ayo\, khôi juăt kră xơ\, ngôi dôm tơdrong pơxuh kră xơ\. Bơngai pơtho noh đe [ok thây chua dăh mă dôm đe à cha rơgei gơh nơ\r Khmer, kloh kle\ch găh khôi juăt kră xơ\. Anih Pơtho Pơhrăm Trà Vinh jang hadoi hăm Hnam trưng đăi ho\k Trà Vinh pơih lăm pơtho pơm jang [lep pơkăp đơ\ng Anih tơm Pơtho Pơhrăm ăn bơngai pơtho chư Khmer tơ\ dôm hnam chua. Đơ\ng xơnăm 2008 truh dang ei, đe [ok thây chua, đe à cha đei tơgu\m 25.000 hlj minh jơ ho\k kiơ\ Tơchơ\t kơso# 30 đơ\ng Thủ tướng teh đak.

Vei răk tơ[ăk mong nơ\r pơma hăm tơdrong pơkăp kơso# dôm nơ\r pơma jing tơdrong pơkăp jang đơ\ng dôm bơngai jang hơlen apu\ng plenh teh păng Việt Nam pơm jang lơ\m hloh 30 xơnăm kơ âu. Kiơ\ đơ\ng dôm tơdrong hơlen ako\m lơ\m tơpôl, tơdrong hơlen ako\m đei 11 nơ\r pơma kon kông tơ\ Việt Nam nhen nơ\r Rục, A Rem, Mã Liềng, Cuối... pơm trong kăp g^t ăn tơdrong hơlen nơ\r pơma, tơdrong joh ayo\ păng hơlen găh bơngai kon kông ưh adro# tơ\ Việt Nam mă lơ\m kơpal teh hloi. Dang ei đei 45 nơ\r pơma đei chih răk kiơ\ kơso# kơmăi kơmo\k păng đei tơbang lang xă.

GS Trần Trí Dõi – Đăi ho\k Khoa ho\k xăh ho#i păng Nhơ\n văn – Đăi ho\k kuôk ya Ha No#i – minh lơ\m dôm bơngai juăt hơlen găh nơ\r pơma kon kông Việt Nam hăm kơmăi kơmo\k so# ăn tơbăt: Nhôn ‘meh vă ưh adro# đei 11 tơdrong ho\k hơlen găh nơ\r pơma kon kông đơ\ng chư chih tơklăh, mă nhôn oei ‘meh hơto\k axong ăn nơ\r pơma păng chư chih kơ 53 hơdrung bơngai kon kông tơ\ Việt Nam. Nơ\r pơma kơ dôm tơring kơ nơ\r  Việt vă đe đei hla bar bơ\ng pang tôm tong găh nơ\r pơma, hlôh vao hơdăh hloh găh tơdrong erih kăp g^t kơ bơngai Việt, tơdrong kăp g^t găh nơ\r pơma păng chư chih kơ bơngai Việt lơ\m hnưr erih tơ iung pơjing hơdrung bơngai noh, pơjing um ai kăp g^t kơ bơngai Việt Nam.

Vei răk tơ[ăk mong nơ\r pơma ưh adro# jing vei răk tơ[ăk mong joh ayo\, um ai kăp g^t kơ minh teh đak, yuơ lơ tơpôl hơdrung bơngai ako\m pơjing, atu\m hăm noh vei răk đei nơ\r pơma kơ yă [ok dơnơm. Noh duh jing tơmam g^t vă bơ\ng pang tơm a hla chă kơ hơdrung hơdre\ch păng vei vêr hơgăt teh kơdih po.

Lan chih păng rapor