VOV4.Êđê - Hluê si klei hâo hưn mơ̆ng Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak, 9 mlan akŏ thŭn 2021, kluôm čar Dak Lak mâo 619 čô djŏ mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah ti 15/15 kdriêk/wăl krah/ƀuôn prŏng, hrŏ 58,6% mkă hŏng wưng anei thŭn 2020, hlăm anăn ênoh mnuih ruă kƀĭn lu ti dŭm alŭ wăl, msĕ si Ƀuôn Đon, Ea Sup, Krông Pač leh anăn ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt.

Khă gơ̆ ênoh mnuih ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hlăm 9 mlan akŏ thŭn hrŏ hĭn mkrah mkă hŏng wưng anei thŭn 2020, dŭm ênoh mrô ksiêm dlăng dŭm anôk mâo mnuih ruă ti hnơ̆ng msĕ aguah tlam, khădah gưl bluh mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mâo nanao tơdah mnuih ƀuôn sang ngă ngơi mang, amâo thâo răng, gang mkhư̆ klei ruă. Aê Mdrao Lê Phúc - K’iăng Khua Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak, brei thâo:“Anôk ksiêm răng klei ruă tưp čar Dak Lak ăt gĭt gai dŭm anôk bruă alŭ wăl mâo klei huĭ djŏ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hlăm dŭm anôk mâo klei ruă hđăp snăn hmei pŏk ngă mkăp êa drao leh anăn mtă kơ dŭm anôk bruă krih êa drao ti dŭm anôk huĭdah mâo klei ruă. Snăn ară anei dŭm alŭ wăl ngă leh, msĕ si: Čư̆ Mgar, Ƀuôn Đon leh anăn dŭm krĭng phŭn êngoh bi ƀlĕ êrah hlăm thŭn êlâo ăt krih mdjiê kman. Êngao anăn, hmei ăt mtă kơ dŭm anôk bruă pŏk ngă, msir mgaih mtam dŭm anôk mâo klei ruă đ’điêt.”

Wưng anei, adiê mđiă, hlơr, ênưih ƀuh kêč ba klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Msĕ si, dŭm hruê kăm giăm anei, čar Dak Lak mâo leh dŭm alŭ wăl mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah msĕ si Ea Sup, Čư̆ Mgar leh anăn Ea Hleo.

Ăt hluê si aê mdrao Phúc, hlăm dŭm thŭn giăm anei, mơ̆ng bruă ktuê dlăng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah khăng mâo mơ̆ng 3 truh 5 thŭn. Păn kjăp hdră anei anăn mơ̆ng akŏ thŭn 2021, Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă gĭt gai Anôk bruă mdrao mgŭn dŭm kdriêk, wăl krah, ƀuôn prŏng pral mkŏ mjing hdră gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Mbĭt anăn, jao knưa druh ktuê dlăng dŭm alŭ wăl mâo klei huĭ tưp klei rưa, dŭm anôk mdrao mgŭn krih êa drao mdjiê kêč, ktrâo lač kơ mnuih ƀuôn sang bi mdoh, mkŭp mnŏng mgŏng êa čiăng kêč amâo dĭ lêč, mơ̆ng anăn mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah tưp lar. Aê mdrao Lê Phúc - K’iăng Khua Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă tưp čar Dak  Lak, lŏ brei thâo: “Hmei đaŏ knăl thŭn anei jing thŭn klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah năng ai srăng đĭ, dŭm mta phŭn ba klei ruă mâo lu. Boh nik wưng anei hlăk jing dŭm mlan yan hjan anăn mnuih ƀuôn sang brei pral gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah êngao kơ klei ruă tưp Covid-19 jing čiăng êdi. Leh anăn ară anei, hlăm gưl kdriêk hmei ăt mâo leh dŭm klei ktrâo lač kơ bruă mdrao mgŭn. Mtă kơ dŭm kdriêk êngao kơ bruă gang mkhư̆ klei ruă Covid-19 snăn ăt ngă klei ksiêm dlăng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, ksiêm dlăng anôk mâo klei ruă hđăp čiăng hnưm, čuăl krĭng leh anăn mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Amâo brei klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah lar lu anôk.”

Hlue si phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn, êngoh bi ƀlĕ êrah jing klei ruă kyua kman Dengue ngă. Klei ruă mơ̆ng Kêč kdruêh mơ̆ng mnuih ruă kơ mnuih suaih mơ̆ng anôk kêč kĕ. Ară anei ka mâo ôh klei ruă mdrao hlao leh anăn ka mâo ôh vaccin. Kyua anăn dŭm hdră gang mkhư̆ klei ruă jăk jing mdjiê kêč, hluăt lŏk leh anăn gang mkhư̆ klei ruă êngoh kĕ. Hluê anăn, mnuih ƀuôn sang brei lăm lui anôk kêč hdĭp mda, mdjiê hluăt lŏk hŏng hdră: kđăl krĭp jih kdrăp mgơ̆ng êa čiăng kêč amâo mboh, phưi kan hlăm dŭm kdrăp mgơ̆ng êa prŏng (knơ̆ng kdơ̆ng êa, kbăng êa, hbŭ…) čiăng mdjiê hluăt lŏk, bi mlih dŭm kdrăp mnơ̆ng êa điêt leh anăn man dưn grăp hruê kăm, hrui mă, bi rai jih kdrăp djah djâo hlăm sang leh anăn riêng gah sang msĕ si giêt êa, hmăm mčah, đĭng êa mčah, tôk boh đung, êpông êdeh sô, đĭng mơô.. kih mdoh wăl hdĭp mda, mkŭp dŭm mnơ̆ng mgơ̆ng êa tơdah amâo yua; dưm hra hlăm mmăm êa rao čhiêm nmngan, bi mlih êa hlăm tŏ dưm mnga, gang mkhư̆ kêč kĕ hŏng hdră, hơô čhum ao dlông păl, pĭt kă mŭng wăt yang hruê, yua giêt krih mdjiê kman, êa pruh kêč, mnơ̆ng mmia pruh kêč, giê pah kêč, brei phung êngoh bi ƀlĕ êrah pit hlăm mŭng, đăm brei kêč kĕ ôh huĭ tưp klei ruă kơ pô mkăn, gĭr bi hgŭm hŏng bruă sang čư̆ êa leh anăn bruă mdrao mgŭn hlăm dŭm gưl krih êa drao gang mkhư̆ klei ruă tưp.

Ară anei, bruă mdrao mgŭn klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah lu jing dŭm bruă ktuê dlăng leh anăn kriê dlăng ăt msĕ mơh đru kơ klei suaih pral. Sĭt êngoh bi ƀlĕ êrah, hlăm klei mâo, klei ruă dưi mâo mơ̆ng hnơ̆ng hdjul truh kơ kjham pral snăk, kyua anăn, mnuih ruă tơdah mâo klei êngoh hlơr mơ̆ng 39-40 độ C, sui mơ̆ng 2 hruê kơ dlông, dleh lưh êngoh, ruă kŏ ti krĭng dhei, ruă hlăm lam ală, bi ƀlĕ, mâo dŭm anôk bi kdĭt ti gŭ klĭt, đuh hlăm klĭt… brei ba mnuih ruă nao mtam ti anôk mdrao mgŭn čiăng kơ phung aê mdrao ksiêm mkă leh anăn ktuê dlăng, mdrao mgŭn klei bi knăl mkăn čiăng ñĕ kơ klei truh kjham kơ mnuih ruă. Boh nik, amâo dưi čŏng ktuê dlăng ôh leh anăn mdrao ti sang, ba klei huĭ hyưt tơdah amâo mdrao djŏ, boh nik hŏng phung truh kjham.

- Ơ aê mdrao, thŭn 2021 jing thŭn lŏ ƀuh lu mnuih mâo klei êngoh bi ƀlĕ êrah. Sơnnăn, ya mta bruă mơ̆ng anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak dôk ngă čiăng gang mkhư̆ klei ruă anei?

Aê mdrao Lê Phúc: Čiăng cŏng dưi gang mkhư̆ êngoh bi ƀlĕ êrah anei, tal êlâo hĭn, anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak mâo leh klei mtô, mtă kơ dŭm anôk bruă mprăp gang mkhư̆ klei êngoh anei. Tal 2, mâo đa đa anôk msĕ si kdriêk Ƀuôn Đon, Čư̆ Mgar, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt leh anăn dŭm alŭ wăl dôk mâo klei hyưt ktang hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Ară anei, bruă hrih êa drao mdjiê kman dưi ngă leh Čư̆ Mgar, Ƀuôn Đon leh anăn Ea Sup. Ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt dôk mkŏ mjing hdră êlan čiăng krih êa drao kơ dŭm ƀuôn hgŭm mâo klei hyưt ktang. Hmei ƀuh anei jing hdră yuôm bhăn čiăng dưi mdjiê kêč, bi hrŏ klei tưp lar, tal 2 jing lŏ mđĭ ngă bruă bi doh wăl hdĭp mda čiăng mdjiê hluăt lŏk, boh kêč, čiăng bi hrŏ hĕ klei kêč đĭ lu, leh anăn yơh klei êngoh blĕ êrah ăt srăng dưi ktuê dlăng.

Bi kơ bruă ksiêm dlăng, anei yoh jing bruă grăp hruê mơ̆ng anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak, hmei mkŏ mjing leh êpul nao ksiêm dlăng, ktuê dlăng klei čih hưn ênoh hluăt lŏk, boh kêč mơ̆ng dŭm anôk bruă, hlăm anăn kñăm kơ dŭm alŭ wăl mâo klei hyưt ktang hŏng klei ênoh anei. Tal 2, ti anăp dŭm bruă cŏng nao krih êa drao mdjê kman, hmei mâo leh dŭm klei mtă kơ dŭm anôk bruă ngă klei bi doh wăl hdĭp mda, mdjiê hluăt lŏk, êđai kêč. Leh ngă jăk dŭm bruă anei, klei čih hưn ênoh hluăt lŏk, êdai kêč mâo klei hrŏ srăng krih yơh êa drao mdjiê kman. Êjai ka ngă bruă bi doh wăl hdĭp mda, ka ngă bruă mdjiê hluăt lŏk, êđai kêč, amâo dưi ngă ôh bruă cŏng krih êa drao mdjiê kman.

-Ơ aê mdrao, ti hruê mmông klei êngoh bi ƀlĕ êrah đi lar lu hĭn hlăm thŭn leh anăn si ngă klei bi tưp mơ̆ng klei ruă anei?

Aê mdrao Lê Phúc: Drei thâo sơăi klei êngoh bi ƀlĕ êra anei djŏ tuôm hŏng klei kêč đĭ hriê. Boh nik jing dŭm mlan hlăm yan hjan, hjan lu srăng mâo lu êa bi kdơ̆ng, êa bi kdơ̆ng lu leh anăn drei amâo mă ôh dŭm mta mnơ̆ng dưi bi kdơ̆ng êa, anôk anăn yơh jing anôk kêč mboh leh anăn kčeh jing hluăt lŏk êđai kêč leh anăn jing kêč prŏng. Leh mâo kêč Aedes aegypti hŏng mnuih mâo klei êngoh bi ƀlĕ êra, kêč srăng kĕ mnuih ruă leh anăn ba mtưp kman kơ mnuih mkăn, mmông anăn kei ruă anei srăng bluh đĭ hmar. Kyuanăn dŭm mlan hlăm yan hjan jing hruê mmông klei ruă anei bluh đĭ ktang hĭn. Hruê mmông kơ anăp, dŭm anôk bruă nah gŭ čiăng mđĭ hĭn ngă dŭm bruă gang mkhư̆ jăk, mdjiê hluăt lŏk, êđai kêč čiăng gang mkhư̆ klei êngoh anei.

- Ơ aê mdrao, ih mâo mơ̆ klei mtă kơ mnuih ƀuôn sang ngă jăk bruă gang mkhư̆ klei êngoh bi ƀlĕ êrah anei?

Aê mdrao Lê Phúc: Klei êngoh ƀlĕ êrah mơ̆ng kman, mơ̆ng kêč Aedes aegypti hrip êrah mơ̆ng mnuih mâo klei ruă kơ mnuih mkăn. Hmei lač hdră êlan jăk hĭn jing răng mgang msei mdê pô. Tal 1 jing kă mŭng êjai nao pĭt êjai aguah ưm leh anăn adiê lĕ tlam, anăn yơh jing mmông kêč hiu kĕ lu, hơô ao dlông păl, čuh brâo suôt kêč čiăng gang mkhư̆ klei ruă kơ gŏ sang leh anăn grăp čô mdê mdê. Klei yuôm bhăn hĭn jing bruă mdjiê hluăt lŏk, êđai kêč, tuh hĕ jih êa kdơ̆ng dŭm anôk kêč mboh. Tơdah ênoh kêč bi mtưp klei ruă êngoh ƀlĕ êra lu hlăm yang ƀuôn, klei ruă tưp srăng đĭ lar hmar, anăn yơh mta tal 2. Tal 3 jing, čiăng dưi gang mkhư̆ jăk kơ klei anei, êngao kơ bruă gang mkhư̆ tơdah mâo knăl mâo klei êngoh bi blĕ êra, jih jang srăng mâo klei răng, nao kơ phung mă bruă mdrao mgŭn čiăng mâo klei mtô, đăo knăl, huĭdah dôk tui sang klei ruă đĭ kjham, mâo klei hyưt truh klei djiê jing lu êdi.

-Lač jăk kơ ih lu!