VOV4.Êđê- Pê jhat klang sun jing sa klei ruă hlăm klang kleh kreh mâo lu êdi ti mnuih leh khua, mnuih mduôn. Klei ruă anei hmăi truh kơ klei êrô êbat, kpư̆ hiu, hnơ̆ng tŭ jăk klei hdĭp, đa đa huĭ srăng tlă anăp hŏng klei êwiên tơdah amâo dưi dŏng mdrao hnưm. Kyua anăn, bruă mprăp djăp ênŭm klei thâo kơ mta phŭn, klei bi êdah lehanăn hdră dŏng mdrao jing bruă čiăng êdi.

Asei mlei anak mnuih mâo 3 kdrêč: klang kkuê (mâo klei ruă pê klang sun kkuê, klang đah da (mâo klei ruă pê klang sun đah da) leh anăn klang kơiêng rŏng (mâo klei ruă pê klang sun kơiêng rŏng). Pê klang sun klang rŏng: kkuê, kơiêng (hlăm anăn pê klang sun kơiêng jing klei ruă khăng mâo), jing mta êa hlăm klang rŏng kbiă kơ êngao anôk tal êlâo kpĭ kơ aruăt êrah ngă truh kơ klei ruă.

 Klei ruă dlưh klang rŏng mâo kyua klei mưng hdĭp mda aguah tlam, mă bruă grăp hruê, msĕ si: mă bruă ktrŏ, pŭ, suai, êwak, klam, phung mă bruă hlăm adŭ bruă: dôk gŭ sui, dôk gŭ lu, lĕ buh amâodah mâo klei bi drăm hlăm êlan klông mâo klei amâo jăk kơ klang rŏng amâodah mâo klei ruă hlăm klang rŏng msĕ: amâo jăk klang rŏng ngă kwiêo, gŭng rŏng, bi kpleh… Dŭm mta phŭn mkăn, msĕ si: thŭn hdĭp, mâo mơ̆ng tian amĭ, êmŏng đei, huă ƀơ̆ng kƀah mnơ̆ng tŭ jăk... ăt mđĭ klei ruă hlăm klang rŏng, ƀrư̆ sui ngă truh kơ klei ruă pê klang sun. Aê mdrao Huỳnh Như Đồng-  Khua anôk bruă mdrao hlăm asei mlei, kŏ dlô- Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo:

Klei ruă pê klang sun mâo klang kkuê, klang đah da, klang rŏng, boh nik klang rŏng jing kyua djŏ tuôm kơ klei mă bruă ktrŏ, dôk gŭ sui. Ƀiădah phung mă bruă hdjul msĕ si êwak, pŭ amâodah phung mă bruă hlăm adŭ bruă, msĕ si: ksiêm yap, knơ̆ng prăk… diñu dôk gŭ jih sa hruê, amâo dôk dơ̆ng. Snăn sĭt dôk dơ̆ng srăng ruă kơiêng amâodah bi krăn dua ƀĕ jơ̆ng, amâodah ruă.

Klei bi knăl pê klang sun hlăm grăp čô mnuih amâo msĕ ôh. Klei anei kyua hlăm hnơ̆ng klei bi knăl leh anăn anôk pê klang sun mnuih ruă tuôm. Khădah, klei ruă anei khăng mâo klei bi knăl, msĕ si: êgah kkuê, êgah mra, jơ̆ng kngan. Mâo dŭm gưl ruă, khăng ruă hluê si dua wưng, wưng ruă tal êlâo leh anăn ruă kyua kpĭ kơ aruăt êrah. Hŏng phung ruă mjêč leh phung ruă ngă jih ai tiê amâodah êka/Bi hŏng ruă kyua kpĭ aruăt êrah, klei ruă srăng mâo hluê si gưl amâodah nanao. Khăng ruă mơ̆ng kơiêng truh kơ tluôn leh anăn plat jơ̆ng. Ruă ktang tơdah mnuih ruă bhañ, mtŭk amâodah kpư̆, dôk dơ̆ng hlăm wưng sui. Knŏng dưi ƀiă ruă sĭt mnuih ruă mdei.

 Klei ruă pê klang sun tơdah amâo dưi thâo ƀuh hnưm leh anăn mâo hdră mdrao mgŭn, dŭm klei bi knăl ruă, êgah ƀrư̆ kjham ngă gun kpăk kơ klei hdĭp grăp hruê, sui hĭn klei ruă srăng bi hriêt jơ̆ng kngan, hmaĭ kơ klei dưi kpư̆ mgei, boh nik hlăm mnuih prŏng srăng êwiên jơ̆ng kngan. Aê mdrao Huỳnh Như Đồng-  Khua anôk bruă mdrao hlăm asei mlei, kŏ dlô- Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư lŏ brei thâo:

Mâo lu mnuih êla ruă lu kơh diñu nao ksiêm mkă, bi ruă ƀiă snăn diñu ăt dôk gĭr nao mă bruă. Msĕ si mnuih ruă mă bruă pưk hma snăn truh yan hrui êmiêt gĭr bi jih yan, wăt tơdah ruă ăt gĭr jih yan mơh nao ksiêm mkă. Bi phung msĕ si nai mtô amâodah hlăm knơ̆ng prăk, ksiêm yap, mă bruă knŭk kna ăt kyua bruă mă ăt kăn nao ksiêm mkă mơh. Anăn jing tal sa, bi tal dua jing klei mĭn mnuih ruă huĭ sĭt nao ksiêm mkă ƀuh klei ruă, snăn rŭng răng, mdrao liê prăk, kyua anăn diñu alah nao ksiêm mkă. Êla truh kjham leh snăn kơh nao ksiêm mkă, hlăk anăn truh kjham leh.”

Đinh Thị Châu, 55 thŭn, ti să Ea Đah, kdriêk Krông H’Nang, čar Dak Lak mâo klei ruă pê klang sun hlăm rŏng leh anăn gĭr tŭ klei ruă hlăm kơiêng leh anăn jơ̆ng hlăm lu thŭn. Êlâo anăn, sĭt nao ksiêm mkă, aê mdrao lač brei bliah, khădah ñu amâo nao ôh, čŏng blei êa drao mnăm hjăn, amâo hlao snăn lŏ blei êa drao kyâo mnăm ƀiădah kă hlao mơh, lŏ ruă kjham hĭn. Leh anăn, ñu nao đih hlăm sang êa drao leh anăn bliah ti Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư. Đinh Thị Châu, brei thâo:

Kâo mâo klei ruă pê klang sun sui thŭn leh. Hmư̆ lu arăng bi lač anăn kâo amâoa jhŏng nao bliah ôh. Leh mnăm êa drao kyâo, êa drao hlăn internet kâo kăn ƀuh hlao rei, nao ksiêm mkă ti Saì Gòn, aê mdrao brei êa drao mnăm 2-3 mlan ƀiădah ăt kăn hlao mơh, ăt ruă anăn leh anăn kâo nao ti Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư bliah. Klei ruă anei mâo klei bi knăl ruă tluôn, êgah jơ̆ng, amâo dưi êbat, dôk dơ̆ng. Leh bliah 3-4 hruê aê mdrao brei hriăm êbat anăn ară anei dưi êbat leh.”

Ăt hluê si aê mdrao Đồng, lu phung ksiêm mkă leh anăn mdrao mgŭn leh ruă kjham, msĕ si: jơ̆ng đŭt dlông, sa jơ̆ng đoh, êbat amâo kjăp, êbat êjai djă păn kơŭt êjai, boh nik đa đa dôk hlăm êdeh mdar. Amâodah mâo đa đa sĭt nao ksiêm mkă, aê mdrao brei bliah, lu mnuih lač huĭdah hlŏng êwiên anăn gĭr tŭ klei ruă, amâodah mdrao hŏng klei guôm hŏng hla amâodah tŭk êa drao mnăm, mhang ti anôk ruă… klei anei bŏ hŏng huĭ hyưt. Aê mdrao Huỳnh Như Đồng-  Khua anôk bruă mdrao hlăm asei mlei, kŏ dlô- Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư lŏ brei thâo:

Mâo đa đa phung nao ksiêm mkă amâo hơĭt ai tiê ôh. Hmư̆ lač bliah snăn akâo nao ti Sai Gòn. Boh nik mnuih ti Dak Lak ară anei amâo mâo ôh klei hâo hưn ôh kơ klei ruă pê klang sun, hmư̆ klei ruă snăn huĭ yơh, kyu anăn ênoh bliah tinei dôk ƀiă. Kyua diñu huĭ anăn amâo bliah ôh. Čar Dak Lak mâo lu djuê ana, grăp djuê ana mâo sa klei bhiăn mdê mdê, mâo đa guôm hŏng hla, êa drao tŭk, nao čuh, mhang hŏng pui, bi ksă hĕ krĭng rŏng ruă. Ƀiădah mâo đa đa guôm hŏng hla sui đei êla truh amâo dưi lŏ êbat hiu snăn mdiăng ba ti sang êa drao, pŏk anôk ruă ƀuh brŭ êka, êdah klang, boh nik đa đa mâo hluăt hlăm lam. Jing kyua amâo jhŏng bliah. Hlăk anăn čiăng bliah kăn lŏ dưi rei kyua mdrao bi hlao anôk êka êlâo kơh dưi bliah mdrao klei ruă pê klang sun.”

Čiăng gang mkhư̆ klei ruă anei, phung aê mdrao mtă: sĭt hriăm hră, mă bruă brei mđing kơ klei dôk dơ̆ng, krơ̆ng klang rŏng, brei dôk dơ̆ng dôk gŭ leh mmông mă bruă sui, đăm mă bruă ktrŏ đei ôh, amâo pŭ mnơ̆ng ktrŏ đei, boh nik bruă kkui mă pŭ mnơ̆ng ktrŏ, krơ̆ng hnơ̆ng ktrŏ asei mlei hơĭt kjăp čiăng bi hrŏ klei kpĭ kơ klang sun, mâo klei huă ƀơ̆ng djăp mnơ̆ng tŭ jăk, gĭr mjuăt asei mlei čiăng bi kjăp jơ̆ng kngan leh anăn đru kơ klang rŏng, bi hrŏ klei hmaĭ amâo jăk kơ klang sun. Hŏng phung mâo leh klei ruă anei, brei yua kdrăp mnơ̆ng đru kơ kơiêng hrŏ klei kpĭ kơ klang rŏng leh anăn klang sun; mnuih ruă dưi ba yua klei mdrao hŏng hdră mdrao msĕ si kpĭt dluôr, siêu âm… čiăng gang mkhư̆ klei ruă truh kơ kjham.

Čiăng thâo săng klă hĭn kơ klei ruă pê jhat klang sun lehanăn hdră dŏng mdrao klei ruă anei, pô čih klei mrâo kơ kdrêč anei mâo leh klei bi blŭ hrăm hŏng Aê mdrao thơ̆ng kơ adŭ mdrao mrô 2 Huỳnh Như Đồng- Khua adŭ mdrao klei ruă ngoại thần kinh, Sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư.

-Ơ aê mdrao, akâo kơ ih mblang brei si pia klei ruă pê jhat klang sun klang rŏng?

Aê mdrao Huỳnh Như Đồng: Pê jhat klang sun klang rŏng, klang sun jing dŏ đru kơ klang rŏng dưi kkui phă anăn phă rŏng ti điâo lehanăn hnuă hŏng klei êun lehanăn ênưih. Ƀiădah tơ drei mgô̆ klam sa mta mnơ̆ng ktrŏ ñêč sa nah ngă kơ klang sun anăn đa jhat hĕ mčah hĕ, pê hĕ êpih hĕ sa nah pŏk, dah mă rup dưi thâo ƀuh tĭng nah hnuă, amâodah tĭng nah điâo, snăn klang sun anăn kdloh đuĕ kơ tač, amâo lŏ dôk djŏ ôh, amâo lŏ dôk ti anôk jing kăp sun atŭt klang rŏng, snăn dưi lŏ pia jing klang sun kdloh đuĕ kơ tač. Snăn tơdah ñu kdloh đuĕ kơ tač leh, mmông anăn klang rŏng srăng kpĭ aruăt mkŏ hŏng dlô, jih jang aruăt, lehanăn phŭn aruăt, lehanăn dŭm êlan aruăt êrah jing djŏ tuôm hŏng dua ƀĕ jơ̆ng sơăi, ngă amâo lŏ thâo kpư̆ ôh. Bi tơdah dôk đih b’brueh sa anôk, amâo mâo kpư̆ hiu êbat êrô ôh sĭt nik klei ruă srăng kjham hĭn mơh.

-Dah snăn Ơ aê mdrao si srăng ngă lĕ, kñăm dưi thâo răng hŏng klei ruă anei?

Aê mdrao Huỳnh Như Đồng: Tal êlâo jing mă bruă knuă ktrŏ dưn, hdjul đưn brei mă thâo bi krơ̆ng kơ jih dua nah djiêu. Pŭ mă mnơ̆ng mnuă bi hnơ̆ng mkă hŏng boh ktrŏ asei pô. Amâo mâo dưi gĭr êgao hnơ̆ng đei ôh, lehanăn kăn jĕ bi ktrŏ kơ sa nah rei. Êngao anăn, ăt djŏ tuôm hŏng phung mniê kkiêng lu anak. Mơ̆ng anăn mơh brei phung mniê kkiêng anak bi mkă hŏng ai pô. Mnuih ngă bruă knŭk kna, mnuih ngă bruă dôk gŭ ti jhưng mă bruă lu, msĕ si pô tĭng prăk kăk ti knơ̆ng prăk, kyua dôk gŭ nanao, snăn brei thâo gĭr kgŭ hiu lu blư̆ msĕ si nao hlĭng êa mnăm, êbat ƀ'ƀiă srăng đru kơ êrah êran jăk mơ̆ng rŏng kgŭ truh hlăm plă jơ̆ng, lehanăn lŏ kplăk wĭt kơ dlông. Thâodah nao kơ sang tlô, sang êa rao kiê kngan pač ƀô̆ mta... snăn ăt jing sa mta klei ngă čiăng kơ êrah êran bi jăk hlăm asei mlei. Mbĭt hŏng anăn, tơdah pĭt đih đăl anal kŏ dlông đei, amâodah êpih đei, thâodah jhưng pĭt khăng đei, thâodah êŭn hĕ đei ăt srăng hmăi amâo mâo jăk mơh ênưih ngă bi jhat kơ klang sun ti klang rŏng mơh.

Čiăng bi hrŏ klei amâo mâo jăk kơ klang sun klang rŏng, đuĕ nao kơ ruă, ƀuh dŭm klei bi knăl ruă snăn nao bi mkă dlăng mtam. Amâo mâo dưi duah mnăm êa drao hjăn păn ôh. Bi tơdah mnăm êa drao knŏng ñu bi hrŏ mdul klei ruă đuič, ƀiădah amâo mâo jih ôh klei ruă anei. Snăn êjai lĕ hlăm klei ruă snăn jăk hĭn nao mkă dlăng mtam, amâodah nao mkă dlăng jêñ jên asei mlei mơ̆ng 3 – 6 mlan sa blư̆, thâo sah sa thŭn sa blư̆ čiăng pral thâo ƀuh, lehanăn mâo hdră mdrao bi djŏ, đăm ôh lui klei ruă tơl đuĕ nao kơ kjham.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!