VOV4.Êđê - Khă gơ̆ hra čiăng snăk hŏng asei mlei ƀiădah ƀơ̆ng lu đei hra jing mta phŭn ba lu klei ruă kơ asei mlei, ênưih tưp klei ruă amâo mtưp msĕ si: hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mmih hlăm êrah, ruă kboh, tloh aruăt êrah... ƀơ̆ng lu đei hra jing mta phŭn ba kơ klei ruă êmŏng đei, amâo đei thâo săng, ba klei ruă hlăm êlan bi êwa kjham hĭn. Năng mđing, anei jing dŭm klei ruă ênưih truh kơ djiê sĭt djŏ klei ruă Covid-19.

Klei ksiêm dlăng mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn WHO ti Việt Nam brei ƀuh, thŭn 2016 mâo hlăm brô 548.800 čô mnuih djiê kyua lu mta klei kbiă hriê, hlăm anăn mnuih djiê kyua klei ruă kboh mâo 172.300 čô, jing hnơ̆ng lu êdi (31%). Mrô ksiêm ăt brei ƀuh, hlăm wưng bluh mâo klei ruă Covid 19, mnuih djiê kyua klei ruă Covid 19 mâo mbĭt dŭm klei ruă mkăn msĕ si: Kboh, êrah đĭ, mta mmih lu amâo dah dŭm klei ruă ktrŏ mkăn. Kyua anăn, hdră gang mkhư̆ dŭm klei ruă amâo tưp lar jing klei mđing tal êlâo mơ̆ng ala čar, hlăm anăn ksiêm dlăng mta klei huĭ srăng ngă klei ruă jing yuôm bhăn lehanăn sa hlăm dŭm mta anăn jing klei ƀơ̆ng msĭn.

WHO đăo tĭng grăp thŭn mâo hlăm brô 4,1 êklăk čô mnuih tar rŏng lăn djiê djŏ dŭm klei ruă kyua ƀơ̆ng msĭn đei. Klei ksiêm dlăng thŭn 2015 brei ƀuh, hnơ̆ng yua hra mơ̆ng mnuih Việt Nam kah knar/čô/hruê truh 9,4 gam (êkei 10,5g lehanăn mniê 8,3g), hlăk WHO mtă knŏng ƀơ̆ng ti gŭ 5g srăng đru dŏng hdĭp 2,5 êklăk čô mnuih grăp thŭn tar rŏng lăn. Ƀơ̆ng msĭn đei hlăk jing mta phŭn ngă mđĭ ênoh mnuih ruă êrah đĭ lehanăn djiê kyua klei ruă kboh. Ti Việt Nam hlăm 5 čô mnuih khua snăn mâo 1 čô ruă êrah đĭ, 3 čô djiê snăn mâo 1 čô djiê kyua klei ruă kboh. Nai prĭn Ngô Thị Hải Vân – Khua knơ̆ng ksiêm dlăng klei ruă tưp krĭng Lăn dap kngư hưn brei răng: “Klei ba yua hra ară anei mơ̆ng mnuih Việt Nam ăt jing asăp hưn brei răng mơ̆ng thŭn 2015 hlăk hdră ksiêm dlăng ala čar kơ dŭm klei ruă amâo tưp lar brei ƀuh, ară anei mnuih Việt Nam ƀơ̆ng hră kah knar sa čô/hruê truh 9,4 gam, hlăk êjai anăn, hluê si klei mtă brei răng mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn hŏng sa čô mnuih prŏng jing amâo êgao ôh 5 gam hra/hruê, anăn jing mnuih Việt Nam ară anei dôk ba yua lu hĭn dua blư̆ hluê si klei mtă mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn. Hluê si phung thơ̆ng kơ bruă, tơdah ƀơ̆ng lu đei hra srăng ngă mâo dŭm klei ruă msĕ si kboh, brŭ êhŭng, brŭ prôč, êngao anăn lŏ mâo dŭm klei ruă amâo tưp lar mkăn”.

Nai prĭn Ngô Thị Hải Vân lač snei, ară anei klei thâo săng mơ̆ng mnuih ƀuôn sang kơ klei ƀơ̆ng msĭn đei dôk kƀah, kyua anăn bruă mjêč ară anei jing mtô mblang, mtrŭt mjhar lehanăn hâo hưn kơ mnuih ƀuôn sang. Bruă mtô mblang mâo bruă klam yuôm bhăn kñăm mđĭ klei thâo săng, bi mlih klei ngă mơ̆ng mnuih ƀuôn sang hlăm hdră gang mkhư̆ klei ruă, mđing truh kơ mta kñăm mđĭ klei suaih pral kơ jih jang mnuih ƀuôn sang. Nai prĭn Ngô Thị Hải Vân – Khua knơ̆ng ksiêm dlăng klei ruă tưp krĭng Lăn dap kngư brei thâo: “Boh sĭt ară anei, klei ruă amâo tưp lar jing sa bruă prŏng hŏng anôk bruă mdrao mgŭn êpul êya lehanăn ăt mâo Phŭn bruă mdrao mgŭn Việt Nam mđing dlăng, anei jing sa klei ktrŏ êdi, hluê si klei đăo tĭng mơ̆ng Phŭn bruă mdrao mgŭn brei ƀuh, mâo hlăm brô 77% mnuih djiê kyua klei ruă amâo tưp lar, hlăm ênoh 77% anei mâo 44% ênoh mnuih djiê êlâo kơ 70 thŭn, snăn drei ƀuh, klei ktrŏ mơ̆ng klei ruă amâo tưp lar jing prŏng snăk, mta phŭn kbiă hriê djŏ tuôm kơ dŭm klei, bruă drei ngă msĕ si: Djŭp hăt, mnăm kpiê, ƀiêr, klei mưng huă ƀơ̆ng, mjuăt ktang asei mlei êgao hnơ̆ng… dŭm mta phŭn kbiă hriê anei drei dưi gang mkhư̆ s’aĭ”.

Ăt hluê si Nai prĭn Ngô Thị Hải Vân, mnuih suaih pral ƀơ̆ng kba amâo ngă kơ asei mlei kƀah hra ôh, knŏng drei ƀơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng hlăm aguah tlam ăt mkăp djăp leh hnơ̆ng natri kơ asei mlei kyua mnơ̆ng drei ƀơ̆ng mâo leh hra; asei mlei kƀah hra knŏng mâo hŏng mnuih ruă tian eh m’êa sui hruê, mnuih mă bruă suaĭ hlăm adiê mđiă ktang, mjuăt ktang asei mlei hlăm wưng sui.

Čiăng gang mkhư̆ dŭm klei ruă kbiă hriê mơ̆ng klei ƀơ̆ng msĭn, WHO ktrâo lač kơ mnuih ƀuôn sang ƀơ̆ng kba “Dưm ƀiă hra – Tak dj’djĕ - bi hrŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng msĭn”. Bi hrŏ klei dưm hra lehanăn dŭm mta mnơ̆ng mâo lu hra hlăm mmông tŭk knă êsei djam; mđĭ hdră tŭk, k’ŭl, hŭl djam mtam bi hrô hŏng klei đeh msĭn; bi hrŏ klei tak mnơ̆ng ƀơ̆ng hlăm êa msĭn, amâo dah brei drei mtlai hŏng êa êlâo kơ tak ƀơ̆ng, amâo ƀơ̆ng boh kroh tak hŏng hra, amâo dưm êa msĭn tơdah drei đeh čĭm, kan; bi hrŏ klei ƀơ̆ng mnơ̆ng mkra mjing mơ̆ng êlâo kyua hlăm anăn mâo lu hra. Mbĭt hŏng anăn, brei mjing wăl anôk jăk găl, đru bi hrŏ hnơ̆ng ƀơ̆ng hra mơ̆ng mnuih ƀuôn sang msĕ si: Bi hrŏ klei ƀơ̆ng msĭn hlăm sang hră (Mkŏ mjing klei tŭk knă êsei djam dưm ƀiă hra kơ phung hđeh huă yang hruê dơ̆ng, mtô mblang kơ phung hđeh, kriê dlăng anôk čhĭ mnơ̆ng, đru kčĕ klei suaih pral kơ phung hđeh…) bi hrŏ hnơ̆ng ƀơ̆ng msĭn hlăm êpul êya (Mkŏ mjing hdră mjuăt bi hriăm, bi trông êpul êya, kriê dlăng, đru kčĕ kơ mnuih mâo klei ruă êrah đĭ, mguôp hŏng dŭm gưl mtô mblang, nao čuă grăp gŏ sang…), ƀơ̆ng kba ti dŭm anôk čhĭ mnơ̆ng ƀơ̆ng… ktrâo lač kơ klei ƀơ̆ng kba hlăm mmông tŭk knă êsei djam. Bi hgŭm hlăm bruă ƀơ̆ng kba lehanăn kriê dlăng klei ruă êrah đĭ lehanăn klei ruă mâo mta mmih lu hlăm asei mlei mâo đru kčĕ kơ klei ƀơ̆ng kba, mkăp klei hâo hưn kơ bruă ƀơ̆ng kba tơdah ksiêm mkă dlăng klei ruă êrah đĭ lehanăn tĭng dlăng klei ruă mâo mta mmih hlăm asei mlei. Mkŏ mjing lehanăn hluê ngă klei kčah mtrŭn mƀlir, hưn brei răng. Mtă/kčah mtrŭn hnơ̆ng hra dưi ƀơ̆ng tuič hnơ̆ng jing 100g hŏng dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng aguah tlam./.