VOV4.Êđê - Hluê si Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng la\n, Việt Nam dôk hla\m Êpul 15 ala ]ar mâo ênoh mnuih dju\p ha\t lu êdi dlông ro\ng la\n. Kah knar hla\m 2 ]ô êkei sna\n mâo sa ]ô mnuih dju\p ha\t. Hla\m ana\n, 2/3 phung mniê lehana\n phung hđeh kha\ng hrip djo\ sa\p ha\t ti sang mtam. Klei anei mđr^ng ho\ng klei suaih pral mơ\ng di`u dôk arưp kjham hu^ êdi. Hluê si Phu\n brua\ mdrao mgu\n, mâo 73% ênoh mnuih djiê kyua klei rua\ lehana\n êka êkeh ti Việt nam ara\ anei jing du\m mta klei rua\ amâo tưp lar lehana\n ba yua, dju\p ha\t yơh jing sa hla\m du\m mta klei phu\n.

Hluê si klei ksiêm dlăng bruă knhâo knhăk mrâo h^n êdi, asa\p hăt mâo êbeh 70 êbâo mta hoá học. Hlăm ana\n mâo 69 mta ba klei ruă ung thư. Đađa mta hoá học mâo hlăm asa\p hăt [uh hlăm du\m mta mnơ\ng ba klei ju\ jhat mse\ si êa drao mdjiê hluăt, du\m mta êa drao bi mdoh, êa săng, êa drao mđam asei atâo… Boh nik gơ\ mta Nicotine mâo hlăm hăt jing 1 mta ngă ră ra`, mse\ si du\m mta matu\i.

Bi klă klei nga\ ju\ jhat mơ\ng hăt, Knơ\ng bruă Mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn dăp mrô bruă ba yua hăt jing klei hu^ hyưt tal 2 hlăm 10 mta phu\n nga\ arưp aram kơ klei suaih pral mnuih [uôn sang ti du\m ala ]ar hlăk đ^ kyar. ~u jing phu\n agha ba 25 mta klei ruă hu^ hyưt, hlăm ana\n êdah kla\ jing klei ruă ung thư leh ana\n arua\t êrah kboh. Êbeh 90% ênoh mnuih mâo klei ruă ung thư kso\, 75% ênoh mnuih ruă dăl arua\t êrah kso\ amâo thâo hlao, 25% ênoh mnuih mâo klei ruă dăl arua\t êrah kboh… kyua dju\p hăt.

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, K’iăng khua Sang êa drao klei rua\ hnak leh ana\n klei ruă kso\ ]ar Daklak brei thâo: “ Ho\ng du\m ]ô mnuih dăl arua\t êrah kso\ amâo thâo hlao dôk mdrao ti sang êa drao, sơnăn jih jang dju\p hăt amâo dah hd^p hlăm anôk mâo asa\p hăt. Kyua ăt mâo lu mnuih djo\ klei ruă anei jing phung mniê. Du\m ]ô mnuih ruă mniê anei amâo mâo dju\p hăt anei leh hưn mthâo klei ruă snăn [uh klă hlăm go\ êsei digơ\ mâo ung amâo dah ama amâo dah anak dju\p hăt”.

Du\m phung amâo mâo dju\p ôh hăt [ia\dah tăm djo\ hrip he\ asa\p hăt. Digơ\ tu\ klei hma^ djo\ mơ\ng asa\p hăt mơ\ng đ^ng hlăk dju\p leh ana\n asa\p hăt mơ\ng pô dju\p bluh ti êngao. Leh ana\n klei tăm djo\ hrip he\ hluê 2 êlan anei tăp năng lu h^n hnơ\ng asa\p hăt pô dju\p hrip mu\t hlăm asei mlei pô. Kyua ana\n, amâo djo\ kno\ng mnuih dju\p hăt đui] tu\ đua klam klei ruă duam mơ\ng klei juăt mưng ba klei ju\ jhat, [ia\dah du\m phung tăm djo\ hrip asa\p hăt, bohnik gơ\ phung mniê leh ana\n phung hđeh êlăk ăt tu\ klei truh tơl mse\ djuê ana\n

Sa ]ô mniê mâo mnuih hla\m sang dju\p hăt sui thu\n leh brei thâo: “ Kâo khăng lac\ kơ adei êkei kâo, `u khăng dju\p lu êdi, ara\ anei `u djiê leh, êlâo dih `u dju\p hlăm 1 hruê 2 hruh. Pô dju\p amâo mâo dih nei ôh, bi pô dôk giăm hrip djo\ asa\p hăt anăn mâo klei ruă. Mnâo hăt [âo êdi, bi đue# kbưi tơdah amâo mâo đue# djiê mtam”.

La] kơ klei truh tơl kjham mơ\ng hăt ngă, aê mdao Nguyễn Kim Mỹ, K’iăng khua  Sang êa drao klei rua\ hnak leh ana\n klei ruă kso\ ]ar Daklak brei thâo: “ Hmei khăng pia snei, s^t djo\ klei ruă ung thư amâo dah klei ruă dăl arua\t êrah kso\ kjham mse\ si mâo klei soh tu\ hnơ\ng phat mkra mdjiê asei leh. Kơ hruê mlan dôk hd^p snăn tui hluê, tơdah klei ruă ung thư ti tế bào điêt snăn djiê pral h^n, bi ung ti tế bào pro\ng snăn hruê mlan dôk hd^p sui h^n. Khă gơ\ ara\ anei ăt mâo lu hdră mdrao mgu\n ]ia\ng bi tai hruê mlan dôk hd^p, [ia\, tơdah hmao [uh hnưm klei rua\ ung thư kso\ mâo klo\ bo\k pro\ng mđơr ho\ng kđiêng ana jơ\ng amâo dah mđơr ho\ng boh mnu\, snăn pô ruă ana\n kno\ng dôk hd^p mơ\ng 6 mlan truh kơ 1 thu\n”.

}ia\ng mhro\ du\m klei ju\ jhat mơ\ng hăt ho\ng klei suaih pral êpul êya [uôn sang, Hdră bhiăn răng mgang klei ju\ jhat mơ\ng hăt mâo Quốc hội bi mklă leh ana\n ba yua leh mơ\ng hruê 1/5/2013. Hluê ho\ng ana\n, Hdră bhiăn k]ah mtru\n amâo dưi dju\p hăt hlăm sang leh ana\n ti du\m anôk mâo lu mnuih. Hdră bhiăn amâo mâo brei dju\p hăt wa\t hlăm sang leh ana\n hlăm alu\ wa\l sang êa drao, sang hră m’ar leh ana\n du\m anôk êlưih mâo klei pui [ơ\ng. Hdră bhiăn ăt dưi brei grăp ]ô mnuih [uôn sang mâo klei dưi rơ\ng kjăp klei suaih pral pô ho\ng bruă brei mnuih mkăn amâo dưi dju\p hăt ti du\m anôk mâo klei k]ah mtru\n amâo mâo brei dju\p hăt.

Du\m klei ksiêm hria\m kreh knhâo la] kla\ ha\t hma\i truh jhat êdi kơ klei suaih pral. Ana\n jing mta phu\n ba lu klei rua\ hu^ hyưt kơ anak mnuih. Kha\ sna\n, dju\p ha\t mơ\ng êlâo jing leh sa klei mưng dleh dưi lui mơ\ng lu mnuih, boh nik ho\ng phung êkei. Klei na\ng la] jing klei mưng anei amâo djo\ kno\ng hma\i jhat kơ klei suaih pral asei pô ana\n đui] ôh [ia\ lo\ hma\i truh kơ mnuih riêng gah, boh nik phung mniê lehana\n phung hđeh. Sna\n, sa\p ha\t si `u hma\i truh kơ phung mniê lehana\n hđeh êla\k? Aê mdrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Khua Anôk brua\ Do\ng mdrao mjê] phung hđeh êla\k lehana\n Hđeh mrâo kkiêng, Sang êa drao pro\ng ]ar Daklak sra\ng hâo hưn kla\ kơ boh klei anei:

-Ơ Aê mdrao! Phung mniê lehana\n hđeh êlăk ya mta klei rua\ kreh tuôm tơdah hrip djo\ nanao săp hăt? Hla\m ana\n boh kjham êdi digơ\ tuôm jing ya do\?

Bs Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Tơdah ho\ng mniê aguah tlam mlam hruê, amâo mâo ba tian, tơdah hrip djo\ săp hăt, wa\t ho\ng mnuih dju\p hăt ăt tuôm ho\ng lu mta klei rua\ mơh, tăp năng drei amâo mâo yo\ng đing ôh. Mse\ si klei rua\ amâo mâo dưi kkiêng anak. Êjai săp hăt kma mu\t hlăm asei mlei, ba klei amâo mâo jăk kơ sang anak phung mniê. Klei anei mơ\ng kbia\ hriê? Kyua mơ\ng mta nicotine hlăm hăt, `u mjing sa tal luôm, mkhư\ amâo brei mjeh mơ\ng êkei tuôm ho\ng boh mơ\ng mniê. Knhal tu] ba klei amâo mâo anak.

Êngao ana\n, ho\ng phung mniê ba tian hmăi amâo mâo jăk mơ\ng hăt srăng tuôm klei proh ^, kkiêng mda, tăp năng djiê ^ hlăm tian.

Bi ho\ng phung hđeh, drei thâo ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ hlăm phung hđeh adôk awa\t mka\ ho\ng mnuih pro\ng. Tơdah hrip djo\ săp hăt, jih jang mnuih mse\ sơăi. Phung hđeh hd^p hlăm anôk amâo mâo jăk, ka la] ôh hlăm anôk mâo lu săp hăt, snăn hmăi amâo mâo jăk leh mơh ho\ng asei mlei, ka la] ôh hđeh hrip djo\ săp hăt mơ\ng mnuih pro\ng riêng gah. Ba hriê lu mta klei rua\ kơ hđeh.

Boh nik jing klei rua\ hlăm êlan bi êwa, klei rua\ knga, klei rua\ prô].

Kâo lo\ m`a\ klei jhat mơ\ng hăt amâo mâo răk mnuih ôh. Hlăm ana\n mniê lehana\n hdeh êlăk jing phung ênưih hmăi kjham h^n.

-Mse\ ho\ng klei aê mdrao mrâo la] leh snăn klei jhat mơ\ng hăt jing ho\ng phung mniê lehana\n hđeh êlăk yơh jing pro\ng h^n. {ia\dah hla\m brua\ mdrao mgu\n, si aê mdrao [uh klei thâo săng mơ\ng mnuih pro\ng, boh nik phung êkei, phung ung, phung ama hla\m go\ sang kơ klei hmăi amâo mâo jăk mơ\ng hăt ho\ng phung mniê lehana\n hđeh êlăk?

Bs Hoàng Ngọc Anh Tuấn: klei jhat mơ\ng hăt ara\ anei, yang [uôn hlăk mâo klei mđing pro\ng snăk. Ho\ng brua\ mdrao mgu\n, Phu\n brua\ mdrao mgu\n mâo leh lu asa\p mtru\n kơ djăp hdră bi hro\ klei hmăi amâo mâo jăk mơ\ng hăt hlăm sang êa drao. Ho\ng anôk mdrao mgu\n phung hđeh, điêt đuôt hmei amâo mâo brei mtam mâo klei bi dju\p hăt, kyuadah anei jing anôk mdrao mgu\n kơ phung hđeh mrâo kiêng, asei mlei adôk awa\t snăk. {ia\dah, hlăm đa đa alu\ wa\l ti sang êa drao ăt adôk [uh klei bi dju\p hăt. Kâo [uh kha\dah klei thâo săng mơ\ng yang [uôn kơ klei amâo mâo jăk mơ\ng hăt dưi mđ^ h^n leh, [ia\dah ]ia\ng dưi mjing truh kơ brua\ ngă, pioh ba klei jăk kơ klei suaih pral phung hđeh ka djo\ ho\ng klei ]ia\ng ôh.

-}ia\ng bi hro\ klei jhat mơ\ng hăt snăn mnuih ênưih hmăi amâo mâo jăk h^n jing phung mniê lehana\n hđeh êlăk, snăn si srăng răng kriê digơ\? Lehana\n mnuih dju\p hăt ya mta klei bi mđing he\, Ơ aê mdrao?

Bs Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Ho\ng phung mniê, kâo mâo klei ]ia\ng mta\, brei mâo klei thâo săng bi răng mgang, `e\ đue# mơ\ng săp hăt ju\m pô. Tôhmô tơdah [uh mâo mnuih dôk dju\p hăt ti djiêu pô, snăn jăk h^n drei đue# kơ anôk mkăn. Tal dua, tơdah ho\ng ya mta klei hlăm m’iêk ao jia\ đuôm he\ mnao hăt, jăk h^n nao pleh he\ mtam. Phung mniê klei jăk h^n jing hd^p hlăm anôk doh siam, mnga] ta], êđăp, đăm dôk ôh hlăm anôk mâo lu săp hăt.

Ho\ng phung hđeh, phung am^ ama, aê aduôn mnuih pro\ng brei mâo klei thâo săng h^n, hrăm mb^t ho\ng yang [uôn bi răng kriê phung hđeh. Tơdah adôk dju\p hăt ka thâo lui ôh, snăn ruah anôk dju\p hăt sitôhmô amâo mâo hmăi djo\ ho\ng mnuih riêng gah pô ôh.

Phung mniê, lehana\n hđeh êlăk tơdah kbia\ hiu kơ ta] bi guôm [o# mta gang mkhư\ [ruih [hu\l, mta jhat mơ\ng hăt mu\t hlăm asei mlei.

Knhal tu], kâo ]ang hmăng, jih jang djăp go\ sang, phung am^ ama brei mâo klei thâo mđing h^n, bi răng kriê wa\l anôk pô hd^p mda ho\ng klei doh, ba klei jăk kơ jih jang mnuih, boh nik kơ phung mniê lehana\n phung hđeh.

-La] jăk kơ aê mdrao!