VOV4.Êđê- Klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah jing sa klei rua\ tưp kyua kman Dengue nga\. Klei rua\ anei tưp mơ\ng mnuih kơ mnuih kyua kê] kdruêh ke\, ana\n pia kê] anei jing kê] Ades Aegypti. Anei jing sa klei rua\ tưp mâo hnơ\ng tưp lar pral, ara\ anei ka mâo ôh vaccine gang mkhư\ klei rua\ tưp lehana\n êa drao dưi mdrao hlao. Mnuih rua\ êngoh bi m[le\ êrah tơdah amâo pral hmao thâo, ksiêm mka\ dla\ng, do\ng mdrao djo\ hdra\ hu^ sra\ng đ^ kjham truh kơ djiê. Kyua ana\n, gra\p ]ô mnuih brei mpra\p du\m klei thâo hla\m hdra\ gang mkhư\ klei rua\ anei kơ pô, kơ go\ sang, đa\m lui mâo klei truh kjham, hma\i truh kơ klei suaih pral:

Dak Lak hlăk găn wưng mâo adiê hjan lu, wưng găl ênưih kơ kê] kdruêh ba klei ruă êngoh bi [le\ êrah mboh leh anăn đ^ lê]. S^t mboh, kê] kdruêh khăng ruah anôk mâo êa doh, amâo mboh ôh hlăm anôk êa ]ho\ mse\ si lu mnuih bi m^n. Boh kê] kdruêh ênưih bi [l^t hlăm mnơ\ng mgơ\ng êa mse\ si khơ\ng, hbu\, bro\ng mgơ\ng êa.  leh anăn dưi hd^p hlăm lu mlan hlăm anôk thu, kno\ng mâo êa snăn boh srăng k]eh. Kyua anăn kê] kdruêh ba klei ruă êngoh bi [le\ êrah mâo klei bi lar ktang leh anăn đ^ lê] lu hlăm yan hjan.

Anăn ăt jing mta phu\n ngă kơ ênoh mnuih mâo klei ruă êngoh bi [le\ êrah đ^ lu hlăm wưng mơ\ng mlan 4 truh mlan 10 grăp thu\n. Khă snăn, hluê si klei ksiêm dlăng mơ\ng bruă mdrao mgu\n, du\m thu\n giăm anei, amâo [ia\ ôh phung êngoh bi [le\ êrah dưi [uh hlăm yan không. Mta phu\n jing kyua lu go\ sang, boh nik ti [uôn pro\ng mâo klei mưng mgơ\ng êa yua aguah tlam. Du\m mta mnơ\ng mgơ\ng êa anei amâo kđăl bi kr^p srăng jing anôk hd^p mda jăk kơ kê] kdruêh mboh.

 Aê mdrao Lê Phúc - K'iăng Khua anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă ]ar brei thâo:

"Klei ruă êngoh bi [le\ êrah djo\ tuôm kơ kê]. Boh nik hlăm yan hjan, hjan lu mâo êa mgơ\ng lu. Mgơ\ng êa lu [ia\ dah drei amâo mku\p ôh mnơ\ng mgơ\ng êa amâo đei ]ia\ng snăn kê] srăng mboh leh anăn jing hluăt lo\k. Tơdah mâo mnuih êngoh bi [le\ êrah, kê] srăng hrip êrah mnuih ruă leh anăn mtưp kơ mnuih suaih. Mmông anăn klei ruă êngoh bi [le\ êrah tưp lar pral, snăn, du\m mlan yan hjan, boh nik mlan 7, mlan 8 jing mlan mâo lu h^n. Hluê si klei ksiêm duah mơ\ng Dak Lak, snăn mlan 7, mlan 8 jing mlan mâo lu mnuih êngoh bi [le\ êrah."

Virus ngă êngoh bi [le\ êrah mâo 4 tuýp: D1, D2, D3, D4.  Sa ]ô mnuih kno\ng dưi mdrơ\ng ho\ng klei ruă s^t tuôm djo\ leh 1 hlăm 4 tuýp virus anei. Kyua anăn, tui si hra\ mơar, sa ]ô mnuih srăng êngoh bi [le\ êrah lu blư\ hlăm klei hd^p. Êngoh bi [le\ êrah mâo klei bi knăl jing êngoh hlơr, dleh lưh êngoh, ruă ko\, [le\ êrah ngă truh kơ klei bi êko\ êrah, dlưh ai kyua hro\ hdră êran êrah leh anăn êrah amâo dưi lo\ êko\  leh ruă sui. Wưng mâo klei ruă mơ\ng 3 truh 6 hruê, đa đa sui truh 15 hruê, leh anăn mâo klei êngoh hlơr (sui mơ\ng 2 -7 hruê), êmăn êmiêk, ruă ko\, ruă hlăm ala\, jơ\ng kngan, mâo wa\t ruă ko\ng đo\k, [le\ o#, ruă tian leh anăn eh ruă tian.

Hlăm phung hđeh điêt, ruă ko\ng đo\k leh anăn ruă tian jing klei bi knăl khăng mâo. Êngoh hlơr srăng hro\ hlăm hruê tal 1 truh hruê tal 8 leh anăn [le\ êrah [ia\ (bi kd^t êrah đung hlăm kl^t, kbiă êrah [a\ng phu\n êgei amâo dah [a\ng adu\ng amâo dah jih dua). Phung ruă kjham srăng [le\ êrah hlăm tian prô] (kbiă êrah hlăm prô] êhu\ng, boh [leh), [uh m’iêng sui hruê (hlăm phung mniê) leh anăn srăng truh kjham.  Bi [le\ êrah đung bi kd^t hlăm gu\ kl^t, tăp năng ktal, tal êlâo hlăm asei mlei leh anăn lar truh kơ [o# mta, pla\ kngan leh anăn pla\ jơ\ng.  Êngoh bi [le\ êrah dưi [ia\, kah knar amâo đei truh kjham amâo dah kjham [ia\ dah dưi mdrao mgu\n, mnuih ruă pral lo\ suaih. Khă sna\n, mâo đa đa phung ruă kjham ana\p truh kơ djiê.

 Aê mdrao Lê Phúc, K'iăng Khua Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă ]ar hưn răng:

}ia\ng gang mkhư\ klei ruă êngoh bi [le\ êrah, hdră jăk h^n jing răng mgang asei mlei, tal sa p^t đih kă mu\ng. Hlăm wưng aguah ưm leh anăn tlam kê] mâo lu anăn drei h'ô ]hum ao dlông, amâo dah mmia êa drao pruh kê] ]ai\ng răng mgang asei mlei leh anăn go\ sang. {ia\ dah  klei yuôm bhăn leh anăn tur knơ\ng h^n jing mdjiê hluăt lo\k, lăm lui anôk kê] mboh. Tal 3, êngao kơ du\m hdră  gang mkhư\ jăk snăn s^t mâo klei bi knăl mơ\ng êngoh bi [le\ êrah brei nao ti anôk mdrao mgu\n ]iăng k]e\, ksiêm mkă leh anăn hmao mdrao mgu\n, đăm dôk mdrao ti sang ôh."

Ară anei, êngoh bi [le\ êrah ka mâo ôh vaxin gang mkhư\ leh anăn êa drao mdrao mgu\n. Bruă mdrao mnuih ruă lu jing kno\ng ktuê dlăng leh anăn kriê dlăng leh anăn đru kơ klei ]ia\ng êdi hlăm asei mlei. S^t êngoh bi [le\ êrah, hlăm mmông êngoh, klei ruă srăng mlih mơ\ng dưi [ia\ truh kơ kjham pral snăk, kyua anăn, mnuih ruă s^t ênoh mơ\ng 39-40 độ C, sui mơ\ng 2 hruê kơ dlông, ruă ko\ ktang ti dhei, hlăm lam [a\ng ala\, [le\ êrah bi kd^t... brei ba nao mnuih ruă kơ anôk mdrao mgu\n ]ia\ng dưi ksiêm mkă leh anăn mdrao mgu\n hu^ dah truh kơ kjham hu^ hyưt kơ mnuih ruă, mb^t anăn brei ngă du\m hdră hluê si klei hưn răng mơ\ng Phu\n bruă mdrao mgu\n, mse\ si: G^r bi mdjiê kê] leh anăn răng đăm brei kê] ke\, bi doh wa\l hd^p mda, hrui êmiêt, ]uh dơr djah djâo mgơ\ng êa, kđăl bi kr^p mnơ\ng mgơ\ng êa yua aguah tlam, bi hgu\m ho\ng bruă mdrao mgu\n hlăm bruă mdrơ\ng ho\ng klei ruă tưp.

Pô mblang:  H'Zawut {uôn Yă