VOV4.Êđê - Hluê si klei t^ng yap gra\p thu\n kluôm c\ar Dak Nông lo\ dơ\ng [uh mâo hla\m brô êbeh 200 c\ô mnuih mrâo djo\ klei rua\ hnak, hla\m ana\n ênoh mnuih djo\ mâo klei rua\ hnak kso\ truh êbeh 55%. Hluê si klei t^ng dla\ng mơ\ng brua\ sna\n ênoh dưi mâo t^ng yap kno\ng mrâo mâo hla\m brô 50% ênoh mnuih djo\ mâo klei rua\ s^t êdi. Mta phu\n jing kyua mnuih [uôn sang adôk k[a\h klei thâo săng kơ klei rua\, mb^t ho\ng klei m^n dôk hu\i hyưt, hu\i klei bi kah hla\m [uôn sang amâo mâo mnuih lo\ jho\ng je\ gia\m ôh, ana\n nga\ kơ lu mnuih rua\ amâo mâo jho\ng nao ôh kơ du\m sang êa drao pioh ksiêm mka\ dla\ng mdrao klei rua\. Klei anei a\t nga\ lu klei dleh dlan kơ brua\ bi mkla\ phu\n ba tưp klei rua\ hla\m êpul êya [uôn sang.

      Aê mdrao Trần Thị Vân Anh, Khua dla\ng Anôk mdrao klei rua\ hnak, Anôk brua\ mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ yang [uôn c\ar brei thâo: S^t djo\ mâo klei rua\ hnak, mnuih rua\ c\ia\ng bi mdrao sui hruê mlan leh ana\n djo\ hdra\ kơh dưi hlao klei rua\. {ia\ ara\ anei, kyua klei m^n amâo mâo c\ia\ng mđing uê` ana\n lu mnuih rua\ c\o\ng lui mdrao krah dưh amâo dah mdrao amâo mâo djo\ ho\ng hdra\ ôh kơ hruê mmông amâo dah hnơ\ng mna\m êa drao nga\ kơ klei rua\ lo\ kjham h^n. Anei a\t jing mta phu\n nga\ mâo kman klei rua\ hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao, nga\ dleh dlan kơ brua\ mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ hnak hla\m alu\ wa\l. Êdah êdi ara\ anei, Anôk brua\ mâo [uh leh 4 c\ô mnuih rua\ hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao ti du\m kdriêk C|ư\ Jut, Dak Glong leh ana\n wa\l krah Gia Nghĩa. Êngao kơ ana\n, ênoh mnuih rua\ mdrao hlao klei rua\ hnak gra\p thu\n gơ\ ka\n lu lei, kno\ng mâo gia\m 80%. Êngao kơ ana\n mb^t ho\ng klei đ^ mnuih rua\ djo\ mâo klei rua\ HIV, sna\n ênoh mnuih hlo\ng djo\ mâo klei rua\ HIV –  hnak a\t [rư\ hruê [rư\ lu mơh.

      Hla\m du\m mta phu\n nga\ truh brua\ mgang kdơ\ng klei rua\ hnak a\t adôk tuôm ho\ng klei dleh dlan jing kyua klei bi kah ho\ng mnuih djo\ mâo klei rua\ hnak ti Dak Nông a\t adôk mâo lu. Êdah êdi mse\ si aduôn Phượng, dôk ti êpul 10, phường Nghĩa Thành, wa\l krah Gia Nghĩa. Kha\gơ\ mâo leh 74 thu\n leh ana\n mâo truh 3 c\ô anak, [ia\ hla\k djo\ mâo klei rua\ hnak, gơ\ a\t adôk hd^p hja\n, anak c\ô hu\i tưp lar klei rua\ ana\n amâo mâo jho\ng je\ gia\m mđing kriê dla\ng brei ôh. Kyua amâo mâo klei kriê dla\ng ana\n klei rua\ gơ\ [rư\ hruê [rư\ kjham h^n, bi mdrao mđ^ ktang h^n mơh.

      A|t mơ\ng brua\ ka thâo săng djo\ kla\ kơ brua\ mgang kdơ\ng ho\ng rua\ hnạk ana\n đa đa mnuih [uôn sang amâo mâo bi mding ôh kơ brua\ ksiêm mka\ dla\ng mdrao klei rua\. Thu\n 2014, kluôm c\ar kno\ng mâo êbeh 3.000 hla\m ênoh4.500 c\ô mnuih đing djo\ klei rua\ hnak hluê nga\ klei ksiêm mka\ dla\ng, mâo truh 70,6%. Anei jing mta phu\n yuôm bha\n nga\ kơ gra\p thu\n hla\m c\ar lo\ dơ\ng mâo lu mnuih rua\ hnak mrâo. Êdah êdi mse\ si ti kdriêk C|ư\ Jut, 3 mlan ako\ thu\n anei [uh leh 17 c\ô mnuih djo\ mâo klei rua\ hnak mrâo; kdriêk Krông K’Nô [uh mâo 10 c\ô mnuih, kdriêk Dak Mil mâo 9 c\ô mnuih…..

      Êngao kơ ana\n, brua\ mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ hnak tuôm ho\ng klei dleh dlan jing kyua du\m mta snei: hnơ\ng thâo kơ brua\ mơ\ng phung knua\ druh dla\ng brua\ amâo mâo bi knar; knua\ druh dla\ng brua\ ti sa\ khăng bi mlih nnao; klei bi hgu\m plah wah hdra\ brua\ HIV ho\ng klei rua\ hnak ka ja\k, nga\ truh du\m mnuih rua\ djo\ mâo jih 2 klei rua\  [rư\ hruê [rư\ lu.

     Hluê si Trần Bình Minh, Khua Anôk brua mgang kdơ\ng klei rua\ yang [uôn c\ar c\ia\ng dưi hmao thâo [uh  mnuih rua\ hnak mrâo a\t mse\ mơh bi mkhư\ klei tưp lar sna\n c\ia\ng jih jang êpul êya bi nga\ brua\ knua\. T^ng kơ brua\ mdrao mgu\n sra\ng lo\ dơ\ng hluê nga\ du\m hdra\ msir bi djo\ guôp, bohnik jing bi mđing kơ brua\ mđ^ ktang h^n brua\ mtô mblang c\ia\ng bi mđ^ klei thâo săng mơ\ng mnuih [uôn sang kơ brua\ mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ hnak. Gra\p thu\n, brua\ a\t sra\ng bi mđ^ klei bi kja\p, mđ^ kyar brua\ mgang kdơ\ng klei rua\ hnak gưl c\ar, kdriêk, sa\ c\ia\ng iêo mguôp jih êpul êya [uôn sang bi tu\ nga\ brua\ bi msưh kdu\n jih klei rua\ hnak hluê hdra\ k`a\m ala c\ar mgang kdơ\ng klei rua\ hnak. {ia\, t^ng kơ êpul êya [uôn sang, mnuih [uôn sang a\t c\ia\ng bi thâo săng, [rư\ la\m lui du\m klei bi kah ho\ng mnuih rua\ hnak, c\ia\ng mâo klei đru s^t êm^t kơ mnuih rua\ hla\m klei mdrao. Du\m alu\ wa\l c\a\ng mđing dla\ng h^n kơ brua\ thâo [uh mnuih rua\ hnak leh ana\n bi mkhư\ phu\n ba mtưp klei rua\, đa\m nga\ truh kdơ\ng ho\ng êa drao mdrao hnak./.

      Sna\n, c\ia\ng kơ mnuih [uôn sang lo\ mâo klei thâo săng kơ du\m klei hu^ hyưt lehana\n kơ hdră răng mgang klei rua\ hnak, mse\ si hưn mthâo leh hlăm kdrê] ako\, pô ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo leh klei bi blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao Trần Bình Minh, Khua Anôk brua\ răng mgang klei rua\ hlăm yang [uôn ]ar Dak Nông kơ klei anei. Alum kơ diih mđing hmư\!

       - Ơ aê mdrao, si klei rua\ hnak hlăk mâo hlăm ]ar Dak Nông wưng leh êgao?

       - Dak Nông jing ]ar ]ư\ ]hia\ng, du\m kdriêk, sa\ mâo sơăi klei rua\ hnak ho\ng hnơ\ng 60 ]ô mnuih rua\ hlăm êbeh 100 êbâo ]ô mnuih. Mka\ dlăng mâo kman hnak hlăm êa k’hak lo\ mâo hlăm brô 30 ]ô hlăm ênoh 100 êbâo ]ô mnuih. Grăp thu\n kah knar [uh 300 ]ô mnuih mâo klei rua\, klei bi tưp mse\ sơăi, amâo mâo mklin kơ sa anôk ôh…

-   Akâo kơ ih brei thâo si klei hu^ hyưt mơ\ng klei rua\ hnak?

          -   Dak Nông jing ]ar mrâo mko\ mjing, [un, lu mnuih djuê [ia\, klei mnuih [uôn sang thâo săng kơ klei rua\ hnak adôk k[ah. Klei hd^p mda mnuih [uôn sang adôk awa\t, klei dlăng kriê asei mlei pô adôk ka jăk ana\n mơh jing đơ boh phu\n kơ klei rua\ hnak đ^ lar lu. Êngao ana\n, jing ]ar mâo lu mnuih [uôn sang hriê mơ\ng anôk mkăn. Ho\ng grăp asei mnuih, kyua ka mao klei thâo săng, mơ\ng năn hdră mnuih [uôn sang răng mgang ka jăk ôh, k[ah hdră răng mgang, k]ah klei mbo\ jăk kơ asei mlei, lehana\n am^ ama ka tlo\ mgang djo\ ôh… ana\n yơh jing mta phu\n klei đ^ lar pro\ng…

      - Si klei g^r mơ\ng Dak Nông hlăm brua\ hâo hưn kơ klei răng mgang klei rua\ hnak, mơ\ng ana\n si klei đ^ kyar hla\m klei thao săng mơ\ng mnuih [uôn sang?

       - Hlăm du\m thu\n êgao, brua\ răng mgang klei rua\ hnak hlăm ]ar mâo leh klei mđ^ kyar, ho\ng lu hdră hâo hưn hla\m đ^ng mu`, hra\ klei mrâo, pano lehana\n klei hiu hâo hưn, hla\m sang hra\, hla\m êpul êya…lehana\n phung nai êa drao ăt mâo brua\ klam mđ^ hnơ\ng thâo hălm brua\ knua\. ]ar mđ^ kyar bi kjăp knua\ druh mnuih ma\ brua\ thơ\ng kơ brua\ mdrao hnak truh hlăm du\m sa\, wa\l mơ\ng ana\n brua\ hâo hưn kơ brua\ răng mgang klei rua\ hnak mâo mđ^ kyar, pral dưi mdrao mgu\n. Snăn truh kơ ara\ anei, kha\dah klei thâo săng hla\m mnuih [uôn sang ka đ^ ôh, [ia\dah mâo leh klei bi mlih…

      - Ơ aê mdrao tơdah mâo leh klei rua\ hnak, mnuih rua\ lehana\n lu mnuih hlăm anôk mâo mnuih rua\ hnak si srăng ngă?

      - Ho\ng mnuih đing mâo klei rua\ hnak ho\ng klei bi knăl [uh mse\ snei: mtu\k kbia\ êa k’hak, rua\ đah da, toh êwang, êngoh [‘[ia\ hlăm adiê tlam, amâo mâo `u\ hua\ [ơ\ng, asei mlei êmăn êmik…Mnuih rua\ leh nao mka\ dlăng w^t kơ [uôn sang mdrao mgu\n, amâo mâo guôn bi ktlah ho\ng mnuih mkăn ôh. {ia\dah ăt brei mâo mơh klei răng kơ klei tưp kơ mnuih riêng gah lehana\n găp djuê…ho\ng hdră hluê gưt djo\ klei nai aê êa drao mta\ mtăn. Klei mtu\k lehana\n k]uh êa k’hak brei thâo bi mdoh, amâo duah k]uh plia\ plia ôh. T^ng kơ mnuih hlăm găp djuê brei mâo klei răng mơh, mse\ si mđ^ ktang klei suaih pral asei mlei pô, ngă jăk brua\ tlo\ mgang klei rua\ hnak kơ phung hđeh, lehana\n đru mta\ kơ mnuih rua\ mdrao bi djo\ ho\ng klei nai aê êa drao mta\ mtăn, mdrao tưl hlao [hut…

-         La] jăk kơ Aê mdrao!

                              Y-Khem Niê, H’Nga Êban pô mblang, răk dlăng.