VOV4.Êđê- Yap truh ara\ anei, kluôm  kr^ng Lăn Dap Kngư mâo leh êbeh 70 ]ô mnuih mâo klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Hlăm ana\n, 3 ]ô djiê. Leh mâo mnuih ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k tal êlâo, bruă mdrao mgu\n ]ar Dak Lak mjê] po\k ngă lu hdră gang mkhư\, amâo brei klei ruă tưp lar hlăm êpul êya.

Hruê 7/7, Dak Lak mâo mnuih djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k tal êlâo. Pô djo\ klei ruă jing mnuih djuê ana M’nông, 52 thu\n, mniê, dôk ti [uôn Diêo, să Bông Krang, kdriêk Lăk. Êlâo kơnăn, mnuih ruă mphu\n mâo klei ruă ho\ng du\m klei bi êdah êngoh, ruă ko\ng đo\k, dleh lu\n mnơ\ng lehana\n ]o\ng blei êa drao w^t mnăm, [ia\dah klei ruă kăn hlao lei. Êdei kơnăn, pô ruă anei nao kơ Anôk bruă mdrao mgu\n kdriêk Lăk mkă dlăng lehana\n dưi mkă dlăng ruă Amydal bi ênah, đăo đing klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k lehana\n mă êrah mka\ dlăng kman klei ruă ]uh ko# ko\ng đo\k.

Leh [uh mâo mnuih djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, Anôk bruă mdrao mgu\n kdriêk Lăk pral bi ktlah, mdrao mgu\n klei ruă hluê djo\ hdră mtru\n mơ\ng Phu\n bruă mdrao mgu\n. Mko\ mjing klei bi k[^n Anôk bruă mkhư\ gang klei ruă kơ mnuih [uôn sang hlăm kdriêk, tio\ nao phung knuă druh pral nao hlăm alu\ wa\l, mguôp mb^t ho\ng êpul kriê dlăng bruă Đảng, brua\ sang ]ư\ êa alu\ wa\l krih êa drao mdjiê kman klei ruă ti sang mnuih ruă lehana\n 12 go\ êsei riêng gah. Ho\ng du\m ]ô mnuih bi mje\ êrô ho\ng mnuih djo\ klei ruă lehana\n ana\p tưp lar klei ruă h^n, knơ\ng bruă mdrao mgu\n kdriêk mkă dlăng klei ruă lehana\n brei mnăm êa drao kháng sinh mkhư\ gang klei ruă. Mb^t ana\n, mguôp mb^t ho\ng êpul kahan [uôn mko\ mjing 3 anôk gak răng du\m kdrê] êlan mu\t kbiă hlăm [uôn Diêo ]ia\ng mkhư\ gang klei ruă tưp lar; hluê ngă bruă tlo\ mgang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k kơ jih jang phung hđeh kgu\ 7 thu\n hlăm să Bông Krang. Mb^t ho\ng ana\n, mđ^ ktang bruă mtô mblang mđ^ h^n klei thâo săng mkhư\ gang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k kơ mnuih [uôn sang. Y S^ {uôn Dap, k’iăng khua Anôk bruă mdrao mgu\n kdriêk Lăk, ]ar Dak Lak brei thâo:

“Leh [uh, mâo mnuih djo\ klei ruă ti [uôn Diêo, să Bông Krang, hmei hâo hưn mtam kơ Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă ]ar, mă wa\t êrah. Leh mâo boh tu\ dưn ksiêm dlăng êrah, hmei mko\ mjing klei bi k[^n êpul bruă g^t gai mơ\ng Anôk bruă lehana\n kah mbha bruă ngă kơ du\m ]ô mnuih hlăm êpul khua g^t gai lehana\n du\m phung đua klam bruă ksiêm dlăng, mkă dlăng klei ruă ti anôk bruă. Êdei kơ anăn hmei ngă bruă ho\ng Đảng uỷ, knơ\ng bruă sang ]ư\ êa să, sơnăn Đảng uỷ tu\ ư kơ bruă tlo\ vắc xin mkhư\ gang klei ruă kơ jih jang mnuih [uôn sang hlăm [uôn Diêo. Ti [uôn Diêo, hmei ăt ngă bruă ho\ng anôk bruă kriê dlăng mă pô ti [uôn hâo hưn klei ruă, mtă mtăn kơ mnuih [uôn sang mđ^ h^n klei thâo săng kriê dlăng klei suaih pral, ]o\ng bi ktlah lehana\n bi mdoh klei doh ê[a\t mkhư\ gang klei ruă”.

Amai H’Phách Jiê, anak mniê pô djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ti [uôn Diêo, să Bông Krang, kdriêk Lăk brei thâo:

“Asei mlei kâo êlâo dih kăn thâo săng lei, leh am^ kâo djo\ klei ruă, kyua mâo klei đru mơ\ng êpul mdrao mgu\n, hmei thâo săng bi mdoh pưk sang hluê si klei ktrâo la] mơ\ng Phu\n bruă mdrao mgu\n, thâo sut pưk sang ho\ng êa mdjiê kman klei ruă, Phu\n bruă mdrao mgu\n mkăp êa drao krih hlăm sang hmei. Hmei ]ang hma\ng êpul bruă mdrao mgu\n, knu\k kna đru hmei mkhư\ gang klei ruă”.

Hluê si aê mdrao Trịnh Quang Trí, k’iăng khua g^t gai Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă ]ar Dak Lak, ti ana\p klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k dleh ksiêm dlăng ti du\m ]ar lăn Dap kngư, boh nik gơ\ leh ]ar Dak Lak mâo [uh mnuih djo\ klei ruă tal êlâo, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă ]ar đru k]e\ kơ knơ\ng bruă mdrao mgu\n ]ar hluê ngă du\m hdră mkhư\ gang klei ruă. Ho\ng kdriêk Lăk, anôk mâo mnuih djo\ klei ruă, anôk bruă ăt g^t gai Anôk bruă mdrao mgu\n kdriêk pral ]ua\l kr^ng, mkhư\ gang klei ruă, ]ih ana\n, ksiêm dlăng bruă tlo\ mgang mơ\ng du\m go\ êsei mnuih [uôn sang hlăm [uôn ]ia\ng mko\ mjing bruă tlo\ mgang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, klei ruă bi hrut arua\t ariêng kơ jih jang mnuih [uôn sang ti anei. Mb^t ana\n, Anôk bruă ăt mko\ mjing êpul ksiêm dlăng mkhư\ gang klei ruă kdriêk Lăk, mă êrah 12 ]ô mnuih jing phung bi mje\ êrô ho\ng mnuih mâo klei ruă ba m’^t kơ Anôk bruă ksiêm dlăng kman klei ruă Lăn Dap Kngư ksiêm mka\ kman. Ara\ anei, anôk bruă ăt tu\ mă êbeh 30 êbâo asa\r êa drao kháng sinh mkhư\ gang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ]ia\ng mbha kơ mnuih [uôn sang. Hluê si t^ng, hlăm hruê mlan kơ ana\p, srăng po\k ngă bruă tlo\ mgang, ktưn mâo 95% phung ana\p djo\ klei ruă srăng dưi tlo\ mgang ênu\m ênap vắc xin klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, bi hrut arua\t ariêng. Aê mdrao Trịnh Quang Trí brei thâo:

“}ia\ng mkhư\ gang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, bruă ngă yuôm bhăn ara\ anei ana\n jing hluê ngă klei tlo\ mgang. Hlăm du\m ]ô mnuih djo\ klei ruă mrâo anei jing du\m alu\, [uôn mnuih [uôn sang djuê [ia\, anôk mâo ênoh tlo\ mgang [ia\ h^n mkă ho\ng du\m kr^ng mkăn. Ti ana\p klei mâo anei, bruă tlo\ vắc xin mgang klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, bi hrut arua\t ariêng srăng brei klei găl kơ du\m să kr^ng taih kbưi, du\m kr^ng [ia\ tlo\ mgang, êdei kơnăn hmei hluê ngă ti du\m kr^ng adôk ana\n hluê si hdră bruă”.

Truh ti wưng anei, 4 ]ar lăn Dap kngư mâo: Dak Nông, Gia Lai, Kon Tum, Dak Lak mâo leh mnuih djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Knơ\ng bruă mdrao mgu\n du\m ]ar anei hlăk hur har po\k ngă lu hdră ]ia\ng mkhư\ gang amâo lui klei ruă tưp lar. Hlăm ana\n, mđ^ ktang bruă mtô mblang, mđ^ h^n klei thâo săng mkhư\ gang klei ruă kơ mnuih [uôn sang, boh nik gơ\ bruă tlo\ mgang ênu\m ênap./.

Hluê si klei bi mklă mơ\ng bruă mdrao mgu\n, buôr ]uh ko# ko\ng đo\k amâo [uh mơ\ng leh mâo vacxin gang mkhư\, klă klơ\ng jing hlăm brô 16 thu\n ho\ng anei. Khă snăn, giăm 2 thu\n ho\ng anei, klei ruă anei lo\ [uh mâo ho\ng klei tưp lar pral leh ana\n hu^ hyưt. }ia\ng thâo klei hâo hưn kơ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k leh ana\n hdră gang mkhư\ klei ruă jăk h^n, êpul ]ih klei mrâo mâo leh klei bi blu\ hrăm ho\ng nai pr^n, aê mdrao Trần Thị Thuý Minh, khua anôk bruă mdrao kơ klei ruă kơ phung hđeh - Sang êa drao kr^ng Lăn Dap Kngư.

-Ơ aê mdrao! Klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing ya mta klei rua\ ana\n, lehana\n si klei hu^ hyưt mơ\ng klei rua\ anei?

Aê mdrao Minh: Klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing mta klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng kman ngă bi ]uh ko\ng đo\k. Anei jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt snăk, mâo klei tưp lar pral, lehana\n hnơ\ng ênoh truh kơ djiê jing pro\ng. Anei jing sa mta klei rua\ dưi mtưp hlăm êlan bi êwa. Kyuana\n kha\dah hlăm du\m anôk mdrao mgu\n mâo leh djăp kdrăp mdrao mgu\n, [ia\dah ênoh truh kơ djiê ăt pro\ng mơ\ng klei rua\ anei jing mơ\ng 20 – 30%, hlăm ênoh jih jang mnuih rua\. Klei rua\ anei mâo dua mta anôk hu^ hyưt êdi, ana\n jing hnơ\ng ênoh djiê jing pro\ng, lehana\n klei bi mtưp jing pral snăk.

Anei jing sa mta klei rua\ amâo jăk mâo ôh hlăm ênuk mâo leh vaccine gang mkhư\ klei rua\ mse\ si ara\ anei, kyuana\n hlăm wưng tal êlâo mâo klei rua\ ênưih kreh ]huai ho\ng klei rua\ mkăn. Du\m klei bi knăl tal êlâo jing đ^ êngoh, mtu\k, rua\ đo\k, lun rua\ snăk. Leh nao mka\ dlăng snăn [uh hlăm ko\ng đo\k mâo sa tal ]uh ko#, dah kjham h^n snăn klei rua\ srăng tru\n truh kuôp kso\, ngă kơ klei bi êwa dleh h^n, tăp năng amâo mâo jăk truh kơ kboh, ngă kơ mnuih rua\ ơ\ng asei mlei, kboh amâo lo\ êran ôh bhiâo riâo rit. Sa mta bo\ ho\ng klei hu^ hyưt êdi ana\n jing klei bi knăl mơ\ng klei rua\ anei kdrưh nik ho\ng klei rua\ đo\k mse\ si aguah tlam, mơ\ng ana\n mơh lu mnuih amâo mâo mđing uê` ôh, hlăm klei dôk mdrao klei rua\ anei, tơdah thâo [uh pral jing jăk h^n pioh mkhư\ gang lehana\n mdrao mgu\n, amâo truh kơ klei đue\ nao kơ kjham ôh. Siămdah jing myun ho\ng lu mnuih jing ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ mâo leh ai kdơ\ng kjăp kyua mơ\ng klei tlo\ mgang, leh mâo tlo\ vaccine mơ\ng điêt, snăn hnơ\ng ênoh mtưp hlăm yang [uôn kno\ng [ia\ đui].

-Ơ Aê mdrao! Si srăng ngă ]ia\ng thâo kral klei bi knăl ênưih thâo [uh mơ\ng klei rua\ anei, ]ia\ng pral nao mka\ dlăng lehana\n mdrao mgu\n mtam, đăm le\ hlăm klei kjham ôh?

Aê mdrao Minh: Klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k kreh mâo ho\ng mnuih ka tuôm tlo\ mgang ôh êlâo ana\n, kha\dah kno\ng jing [ia\ đui] mâo leh mơh đa đa mnuih tuôm tlo\ mgang leh, [ia\dah ăt tưp mơh. Tal dua, jing êjai bi je\ giăm ho\ng mnuih rua\ đ^ng mâo klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Kyuana\n ]ia\ng thâo bi kla\ klei rua\ snăn am^ ama hđeh brei mđing ho\ng dua mta snei, tal êlâo si ngă anak pô tuôm je\ êrô ho\ng mnuih rua\ mơ\. Tal dua, mâo du\m klei bi knăl mse\ si êngoh hlơr, êmăn bruah, mtu\k, dleh bi êwa, rua\ thu ko\ng đo\k snăk sơưn. Ana\n yơh jing jih jang klei bi knăl tal êlâo brei jih jang phung am^ ama thâo kral, kyuana\n êjai phung aê mdrao mka\ dlăng klei rua\ tơdah dlăng hlăm ko\ng đo\k [uh sa tal ]uh ko# mđung, snăn brei nao mka\ dlăng kman mtam, snăn kơh dưi thâo kla\ kơ mnuih rua\ mâo klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k amâodah hơăi. Klah ]un jing, tơdah anak pô ka tuôm tlo\ mgang ôh ho\ng klei rua\ anei, lehana\n mâo klei bi je\ êrô ho\ng mnuih rua\, lehana\n lo\ mâo du\m klei bi knăl drei la] leh snăn bi ba mtam kơ sang êa drao pioh mka\ dlăng.

-Ya mta hdră srăng ngă, ]ia\ng dưi gang mkhư\ klei tưp lar mơ\ng klei rua\ anei , Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Minh: Klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k kha\dah jing hu^ hyưt snăk, [ia\dah mâo sa hdra\ gang mkhư\ ho\ng klei ênưih snăk ana\n jing nao tlo\ vaccine gang mkhư\ klei rua\ anei kơ phung hđeh. Ara\ anei hdra\ tlo\ mgang po\k mlar hlăk dôk tlo\ mgang kơ jih jang phung hđeh ti Việt Nam, ho\ng djăp mta vaccine SII, Quinvaxem, Combie Five… dưi gang mkhư\ sơăi ho\ng mta klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k anei, êngao ana\n lo\ mâo du\m mta vaccine tlo\ mưn prăk ăt răng mgang kơ klei rua\ anei mơh. Snăn hdra\ jăk h^n, lehana\n tu\ dưn h^n pioh dưi gang mkhư\ klei rua\ tưp buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ana\n jing bi nao tlo\ mgang bi ênu\m kơ jih jang phung hđeh ho\ng klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Bi ho\ng mnuih pro\ng tơdah drei amâo mâo nik ôh thâodah drei tuôm tlo\ mgang leh he\ ho\ng mta klei rua\ anei amâodah ka, snăn dưi mơh lo\ tlo\ m`a\ arua\t tal dua vaccine mkhư\ gang klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, klei rua\ hrut arua\t ariêng, grăp arua\t bi kpleh hlăm brô 1 mlan, ]ia\ng mâo ai dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\ hu^ hyưt anei./.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!