VOV4.Êđê - Klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing kyua kman buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ngă, mâo klei tưp lar pral leh anăn ngă djiê mnuih tơdah amâo hmao mdrao mgu\n. Hluê si klei ]ih yap mơ\ng bruă mdrao mgu\n ]ar Dak Lak, klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k amâo lo\ mâo ôh leh mâo vacxin gang mkhư\ klei ruă, klă klơ\ng jing hlăm 16 thu\n ho\ng anei. Khăsơnăn knhal jih mlan 8 mrâo êgao, ti ]ar mâo he\ sa ]ô hđeh djiê kyua klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, mb^t ho\ng anăn klei ruă lo\ tưp kơ 3 ]ô mkăn hlăm go\ sang mnuih ruă.

Mnuih ruă jing 1 ]ô hđeh mniê 6 thu\n, djuê ana Sêđăng, dôk ti [uôn H’Ring, să Êa H’Đing, kdriêk }ư\ Mgar, ]ar Dak Lak. Hluê si klei yăl dliê mơ\ng go\ êsei, gơ\ mphu\n mâo klei ruă hlăk hruê 22/8 ho\ng du\m klei bi êdah mse\ si êngoh đrông, ruă ko\ng đo\k, huă [ơ\ng [ia\, brô đo\k lehana\n djuê găp ba nao mdrao ti adu\ bruă êngao knu\k kna, [ia\dah amâo mâo hlao ôh. Truh kơ hruê 29/8, pô mâo ruă anei dưi ba nao kơ sang êa drao pro\ng kdriêk }ư\ Mgar do\ng mdrao mjê] lehana\n ba nao kơ sang êa pro\ng kr^ng lăn Dap kngư. Ti anei, mnuih ruă dưi mkă dlăng jing djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, hnơ\ng kjham lehana\n djiê hlăk tlam hruê 30/8.

Leh mâo klei hâo hưn kơ klei anei, knơ\ng bruă mdrao mgu\n ]ar Dak Lak pral nao ksiêm dlăng, ]ua\l kr^ng mâo klei ruă, bi mdoh wa\l hd^p mda, mko\ mjing bruă mkă dlăng kơ du\m ]ô mnuih hlăm sang lehana\n alu\ wa\l. Knhal tui] mâo 35 ]ô mnuih mâo klei bi êdah đăo đing djo\ klei ruă, hlăm ana\n mâo 3 ]ô mnuih hlăm 1 go\ êsei djo\ kman klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Du\m ]ô mnuih anei dưi ktlah mtam lehana\n mdrao mgu\n ti sang êa pro\ng lăn Dap kngư. Hâo hưn thiăm kơ bruă mdrao mgu\n klei ruă, êa mdrao Phạm Văn Lào, khua Anôk bruă răng mgang klei ruă ]ar Dak Lak brei thâo:“}ar Dak Lak mko\ mjing hdră msir mghaih hruh klei ruă, ba yua êa drao krih grăp hruê, krih đrông, hlo\ng truh kơ ara\ anei jing hruê tal 5 leh, hmei krih đrông hlăm 1 hruê mâo 2 ti alu\ wa\l ana\n. Tal 3 mko\ mjing bruă brei mnăm kháng sinh kơ hlăm brô 1 êbâo ]ô mnuih ti alu\ wa\l ana\n, jing du\m phung djo\ tuôm, du\m phung bi mje\ mgiăm ho\ng mnuih mâo klei ruă, brei mnăm êa drao đ^ng ]ia\ng krơ\ng kjăp klei êđăp ênang”.

Êlâo kơnăn hlăm thu\n 2018, hlăm alu\ wa\l ]ar Kon Tum ăt mâo 2 ]ô mnuih djiê kyua klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Hâo hưn kơ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ti ala ]ar drei ara\ anei, k’iăng Giáo sư, tiến sĩ Trần Đắc Phu, khua Anôk bruă răng mgang klei ruă (Phu\n bruă mdrao mgu\n) brei thâo êlâo dih, klei ruă buôr đ^ lar lu ti du\m alu\ wa\l hlăm kluôm ala, [ia\dah mơ\ng tlo\ leh vắc xin răng mgang klei ruă buôr dưi ba hlăm hdră bruă tlo\ mgang, klei ruă buôr păt dah dưi mkhư\ gang lehana\n kno\ng mâo [ia\ đui] mnuih djo\ klei ruă kyua amâo mâo tlo\ vắc xin mgang ôh, khăng mâo ti du\m alu\ wa\l kr^ng taih kbưi, anôk ênoh tlo\ mgang [ia\ h^n. K’iăng Giáo sư, tiến sĩ Trần Đắc Phu brei thâo:“Klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k ara\ anei ăt ka dưi mdrao jih [hut amâo dah mkhư\ gang ôh. Dlông ro\ng lăn ăt mse\ mơh, adôk mâo mnuih djo\ klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k lehana\n ti Việt Nam ăt mse\ mơh. Hlăm du\m thu\n giăm anei, klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k mâo ti du\m alu\ wa\l mnuih [uôn sang djuê [ia\ dôk hd^p mda mse\ si lăn Dap kngư, du\m ]ar kwar Krah mse\ si Quảng Nam, Quảng Ngãi. Lu êdi, du\m phung anei, kyua phung knuă druh la] kyua lu thu\n amâo lo\ [uh ôh klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng, hlăm wưng tal êlâo dleh ksiêm dlăng lehana\n bi mklă, kno\ng thâo klă du\m phung leh kjham đui], djiê lehana\n mă êrah ksiêm dlăng sơnăn kơh dưi thâo klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k”.

Klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing klei ruă ênưih tưp lar hluê êlan bi êwa amâo dah bi mje\ ho\ng êa bah, êa du\ng mơ\ng mnuih ruă. Klei ruă mâo wa\t mnuih pro\ng lehana\n mnuih điêt, [ia\dah lu êdi ho\ng phung hđeh gu\ 15 thu\n. Klei ruă khăng mâo du\m klei bi êdah klă mse\ si êngoh [ơ [ia\, ruă ko\ng đo\k, mtu\k, brô đo\k, amâo ]ia\ng huă [ơ\ng. Êdei 2 – 3 hruê, mâo gru ]uh ko# hlăm lam ko\ng đo\k, mâo gru ]uh ko#, uê uê amâo dah ju\. Gru ]uh ko# `uôt, đuôm, ênưih [e\ êrah. Anei jing klei bi êdah yuôm bhăn ]ia\ng thâo kral klei ruă. Mnuih mâo klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k tơdah amâo hmao thâo lehana\n mdrao mgu\n, kman klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k srăng nao kơ klei ruă mkăn mse\ si: bo\k arua\t êrah kboh, ngă jhat kơ arua\t ariêng truh kơ arua\t kboh, truh kơ djiê kyua dlưh awa\t arua\t êrah kboh. Klei ruă ăt ngă jhat kơ boh [leh, ngă êka boh [leh, kbiă êrah hlăm dlô klang lehana\n kl^t boh [leh. Boh nik gơ\, ngă dăl êlan bi êwa lehana\n truh kơ djiê hlăm wang 6 – 10 hruê.

Hluê si knơ\ng bruă mdrao mgu\n Dak Lak, [uôn H’Ring, anôk mâo [uh klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, jing 1 hlăm du\m anôk tlo\ mgang [ia\ mơ\ng ]ar. Ara\ anei hlăm [uôn mâo 33 ]ô hđeh gu\ 15 thu\n, [ia\dah kno\ng mâo 27% ênoh hđeh mâo tlo\ mgang ênu\m 3 arua\t vắc xin 5 hlăm 1 răng mgang du\m klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, mtu\k [hiêk, bi hrut arua\t ariêng, ruă tiê B, ruă kso\, ruă dlô kyua kman Hib lehana\n hluê si klei ksiêm dlăng, mnuih ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k djiê mrâo anei ka tlo\ mgang vắc xin 5 hlăm 1. Anei jing klei năng brei răng, ngă đ^ h^n klei tưp lar klei ruă hlăm êpul êya mnuih [uôn sang./.

Klei ruă buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing klei ruă tưp lar hu^ hyưt, ênưih tưp lar. Khăsơnăn, klei ruă anei ăt dưi gang mkhư\ ho\ng hdră tlo\ vacxin mgang leh anăn mâo leh êa drao mdrao hlao kơ mnuih mâo klei ruă anei. }ia\ng lo\ dơ\ng mâo klei thâo kơ hdră gang, mkhư\ klei ruă anei, êpul ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo leh klei bi blu\ hrăm ho\ng aê mdrao Phạm Văn Lào, Khua Anôk bruă răng mgang klei ruă tưp ]ar Dak Lak.

-Ơ Aê mdrao! Si klei rua\ tưp rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k dôk mâo ti kdriêk }ư\ Mgar, lehana\n hlăm ]ar Daklak ara\ anei?

BS Phạm Văn Lào: Dlăng kluôm truh kơ ara\ anei, ti kdriêk }ư\ Mgar boh nik lehana\n hlăm ]ar Daklak amâo lo\ [uh ôh klei bi knăl mơ\ng klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, êngao kơ [uôn drei [uh leh mâo 4 ]ô mnuih rua\ ana\n.

Hlăk êlâo kơ thu\n ka ngă ôh klei tlo\ mgang po\k mlar snăn grăp thu\n kreh mâo nanao mnuih mâo klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k mâo nanao kơ anei, kơ adih. Du\m thu\n êlâo, kyua brua\ mdrao mgu\n kao mâo klei mđ^ kyar jăk snăn kreh [uh mnuih mâo klei rua\ anei hnui leh kjham leh, lehana\n pătdah hlăm grăp thu\n mâo sơăi mnuih mâo klei rua\ anei. {ia\dah hlăm wang 16 thu\n kơ anei, ]ar amâo mâo [uh ôh mnuih mâo klei rua\ anei, tơl truh kơ thu\n anei mâo he\ 4 ]ô mnuih rua\.

Hnơ\ng ênoh klei tlo\ mgang hlăm kdriêk }ư\ Mgar, boh nik hlăm jih sa\ Êa H’Đ^ng êbeh leh 90%. {ia\dah drei ăt adôk mâo mơh du\m anôk kplu\t he\ amâo mâo tlo\ mgang ôh. Hlăm lu thu\n ho\ng anei, hnơ\ng ênoh mâo tlo\ mgang ti [uôn anei [ia\ snăk, dah thu\n lu êdi mâo 60 – 70%, tăp năng mâo thu\n mil mơ\ng 30 – 40%. Ara\ anei ti Daklak adôk hlăm brô 40 boh [uôn mse\ djuê ana\n.

-Si jing klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k, Ơ Aê mdrao?

Bs Phạm Văn Lào: Klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing klei rua\ tưp dôk hlăm êpul B, tưp mơ\ng êlan bi êwa yơh phu\n, êngao ana\n lo\ tưp ho\ng êlan bi mje\ giăm, tơdah kman bi djo\ hlăm kl^t, boh nik ho\ng du\m anôk kl^t mâo gru êka, amâodah hlăm ala\ ênưih kma kman rua\. Klei rua\ anei mâo mta kman hd^p hlăm dua anôk. Sa jing hlăm mnuih mâo leh kman anei, [ia\dah tăp năng mnuih suaih mâo leh mơh kman anei, wa\t ho\ng mnuih leh tlo\ mgang, ăt mâo kman, [ia\dah amâo truh kơ klei rua\ ôh, kno\ng ho\ng mnuih amâo mâo tuôm tlo\ mgang ôh asei mlei le\ hlăm klei awa\t snăn kman ngă mtam yơh.

Ara\ anei klei rua\ anei, mâo leh djăp êa drao dưi răng mgang, êngao ana\n mâo leh êa drao mdrao hlao [hut. T^ng kơ brua\ răng mgang klei tưp, klei rua\ anei dah hla\m klei hd^p [uôn sang, brei drei mâo ai tiê đru bi mghaih msir bi pral, dưi hlo\ng gang mkhư\ mtam. Tơdah mnuih tlo\ mgang mâo leh êbeh kơ 95% snăn jho\ng la] klei rua\ tưp anei amâo srăng dưi bluh đ^ ôh.

-Si jing klei bi knăl êdah êdi mơ\ng klei rua\ tưp ]uh ko# ko\ng đo\k, lehana\n si srăng ngă ]ia\ng dưi thâo kral klei đ^ êngoh hlơr mdê ho\ng du\m mta klei rua\ mkăn?

Bs Phạm Văn Lào: Klei rua\ anei kreh [uh ara\ anei jing bi bo\k buôr ko\ng đo\k. Jing mnuih mâo klei rua\ anei mâo klei bi m[le\ hlăm ko\ng đo\k, gu\ kang hlo\ng truh kơ kuôp kso\. Leh truh bi m[le\ kreh mâo klei bi knăl êngoh, [ia\dah amâo mâo đ^ êngoh hlơr. Jing klei kman ngă hlăm ko\ng đo\k. Tơdah drei ma\ giê din hmlei dje\ dhuôr hlăm anôk m[le\ ko\ng đo\k snăn anôk m[le\ ana\n ênưih snăk truh kơ [le\ êrah. Klei bi knăl anei yơh jing ênưih thâo kral h^n mâo klei rua\, lehana\n ngă mtam yơh brua\ mka\ dlăng kman. Ara\ anei, drei mâo leh mơh hdră mka\ dlăng kman kla\ h^n. Klah ]u\n, klei bi knăl ]ia\ng thâo kral klei rua\ anei jing dah đ^ng êngoh [uh klei bi m[le\ ]uh ko# hlăm ko\ng đo\k, [a\ng êgei, adăt đo\k, amidal snăn ba mtam kơ sang êa drao. Êngao ana\n tơdah mnuih rua\ mâo leh êlâo klei mđu] êka hla\m kl^t kman ênưih mu\t kma êlan ana\n snăn kơ ana\n srăng jing gru kpla] pro\ng ăt mâo lu kđuh ]uh ko#. {ia\dah klei anei, mphu\n dô tơdah ka tuôm tlo\ mgang ôh, jing kreh mâo, [ia\dah leh tlo\ mgang amâo lo\ êdah ôh. Snăn ]ia\ng klah ]u\n kơ klei rua\ anei jing mâo hla\m êlan bi êwa, mâo lu ho\ng phung hđeh ka tuôm tlo\ mgang ôh.

-Si drei srăng răng mgang jing jăk h^n, hu^ mâo klei rua\ anei klei rua\ anei Ơ aê mdrao?

Bs Phạm Văn Lào: Snăn ara\ anei, drei mâo leh hdră tlo\ mgang po\k mlar hlăm ana\n mâo wa\t hong klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Hđeh mơ\ng 2 mlan dơ\ng man ba tlo\ mgang. Drei bi tlo\ mgang 3 arua\t êa drao mkhư\ gang klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\n – klei rua\ mtu\k [hiêt – klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, lehana\n ara\ anei mâo leh mơh êa drao tlo\ mgang 5 hlăm 1 jing êa drao (CombeFive amâodah êa drao CII). Tơdah hđeh mâo tlo\ ênu\m leh 3 hnơ\ng êa drao ana\n lehana\n truh mâo 18 mlan lo\ tlo\ m`a\ w^t snăn yap djăp ênu\m leh brua\ tlo\ mgang kơ klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k. Klei rua\ anei djo\ tuôm lu ho\ng wa\l hd^p mda, tal êlâo jing hlăm du\m anôk h’ăp msah, klei rua\ kreh mâo lu êjai hnơ\ng h’uh hlăm wang 20 độ. Hlăm kwar Dưr klei rua\ anei kreh mâo hlăm yan Puih Mnga. Bi ho\ng kr^ng drei anei kreh mâo lu hlăm yan hjan. Lehana\n ăt djo\ tuôm ho\ng du\m anôk mnuih [uôn sang hd^p adôk mâo klei bhiăn hđăp amâo lo\ djo\, klei bi mdoh amâo mâo jăk snăn ênưih le\ hlăm klei rua\. Bih s^t kman klei rua\ buôr ]uh ko# ko\ng đo\k jing kman êdu tơdah klei hd^p mnga] ta] djăp mđia\ snăn kman amâo mâo dưi hd^p ôh.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!