VOV4.Êđê - Mrâo êgao, hdră “Tiê boh kơ adei” kyua Keh Klei khăp Việt – Sang mđung rup Việt Nam, êpul grup Dang kông l^ng kahan (Viettel) bi hgu\m ho\ng Sang êa drao Sang hră Đại học mdrao mgu\n [uôn pro\ng Hồ Chí Minh, Sang êa drao pro\ng kr^ng Lăn Dap Kngư mko\ mjing leh hdră mkă dlăng mang klei ruă kboh mâo mơ\ng tian am^ kơ phung hđeh ti gu\ 16 thu\n ti Dak Lak. Bruă anei mâo lu mnuih nao ai ti alu\ wa\l. Ti nei, mâo lu phung mâo klei hd^p dleh dlan mâo klei ruă hlăm kboh mơ\ng tian am^ mâo hdră đru prăk nao bliah.

Hdră bruă “Tiê boh kơ adei”  jing hdră bruă mbla] mdrao kboh đru phung hđeh gu\ 16 thu\n, Truh kơ ara\ anei, hdră bruă mko\ mjing leh ti 41 ]ar, [uôn pro\ng. Anei jing gưl tal 61 mơ\ng hdră bruă lehana\n gưl tal mko\ mjing ti ]ar Dak Lak. Hâo hưn mta phu\n ruah mă Dak Lak ]ia\ng mko\ mjing gưl tal 2, aduôn Lê Thị Oanh, pô kriê dlăng Hdră bruă “Tiê boh kơ adei” brei thâo:

“Tal 1, Dak Lak jing ]ar mâo ênoh mnuih djuê [ia\ lu h^n êdi alu\ wa\l lăn Dap kngư. Tal 2, hluê si klei ksiêm dlăng lehana\n klei blu\ hrăm mơ\ng phung aê mdrao ti du\m sang êa drao, sơnăn [uh klă ênoh phung hđeh ti Dak Lak nao mkă dlăng klei ruă kboh lu h^n. Kyua ana\n, anei jing mta phu\n hmei tu\ ư mko\ mjing gưl tal 2, êdei 3 thu\n ti Dak Lak. Gưl tal êlâo hmei mko\ mjing hlăm thu\n 2016 lehana\n mkă dlăng klei ruă kơ êbeh 1 êbâo 200 ]ô hđeh”.

}ia\ng prăp êmiêt kơ hdră bruă anei, êlâo kơnăn, Knơ\ng bruă mdrao mgu\n Dak Lak mâo leh klei hâo hưn lar [ar truh kơ djăp gưl tal mnuih [uôn sang hlăm alu\ wa\l ]ar kơ bruă mkă dlăng mang klei ruă kboh mâo mơ\ng tian am^ kơ phung hđeh êlăk, phung nao mkă dlăng jing jih jang phung hđeh, mơ\ng hđeh mrâo k’iêng truh kơ hđeh 16 thu\n mâo klei bi knăl đing mâo klei ruă kboh mse\ si; khăng mtu\k, grik grok, hnơ\ng bi êwa mdê ho\ng aguah tlam, hđeh khăng ruă kso\, ruă ada\t đo\k, hđeh mâo klei bi êdah mam êmưt, bi êwa pral, khăng kbiă êa k’ho\, hđeh ktiêl, kl^t ơ\ng, khăng êmăn êmiêk, k[uê, êlah, êdu\k kđiêng kngan ơ\ng, bi êwa đơđu\t tơdah g^r ktưn amâo dah mâo phung nai aê mdrao ti du\m sang êa drao hmao [uh, đăo đing mâo klei ruă tiê boh mơ\ng tian am^ êlâo kơnăn. Mb^t ana\n Êpul bruă dăng kông l^ng kahan (Vietel) ăt nhắn tin hâo hưn kơ du\m bruă ngă anei truh jih jang đ^ng blu\ djă hiu mơ\ng Viettel.

Anei jing gưl tal 2 amai Nguyễn Thị Lan ti să Xuân Phúc, kdriêk Êa Kar, ]ar Dak Lak ba nao mklă dlăng klei ruă kboh mơ\ng tian am^. Amai Nguyễn Thị Lan mâo 3 ]ô anak, sơnăn mâo 2 ]ô anak mâo klei ruă kboh. Anak tal 2, 8 thu\n mbla] mdrao sui ho\ng anei 7 thu\n. Ara\ anei, `u ba anak khua Đào Công Hoàn, 13 thu\n nao mkă dlăng. Amai Nguyên Thị Lan brei thâo, sui ho\ng anei du\m mlan Đào Công Hoàn djo\ [ơ\ng mnơ\ng ruă nao do\ng mdrao jê], ti anei phung aê mdrao đăo đing Đào Công Hoan mâo klei ruă kboh mơ\ng tian am^ lehana\n brei go\ êsei ba nao kơ sang êa drao gưl dlông mkă dlăng, [ia\dah kyua klei hd^p mda go\ êsei dleh dlan, sơna\n amai Lan bi kdung he\ hlo\ng truh hruê mâo hdră bruă “Tiê boh kơ adei” mko\ mjing ti ]ar Dak Lak. Amai Nguyễn Thị Lan yăl dliê:

“Mrâo anei kâo mrâo mkă dlăng, phung aê mdrao la] bi mbla] kboh kơ anak, [ia\dah kâo amâo mâo prăk ôh. Mâo 3 ]ô anak [ia\ dah kno\ng hjăn kâo rông ba. Klei hd^p mda go\ êsei dleh dlan. Mâo hdră bruă ‘Tiê boh kơ adei’ đru brei sơnăn kâo hơ\k êdi lehana\n la] jăk lu”.

1 ]ô hđeh mkăn ana\n jing e\ Trần An Nhiên, 14 mlan ti wa\l krah Phước An, kdriêk Krông Pa]. E| Trần An Nhiên mâo klei bi êdah mâo klei ruă kboh mơ\ng tian am^ mơ\ng mphu\n k’kiêng. Truh kơ ara\ anei, khăgơ\ êbeh 1 thu\n leh, [ia\dah hnơ\ng ktro\ knăng 8 kg đui], asei mlei êwang êwiêt, điêt h^n mkă ho\ng phung hđeh ênuk gưl.  Amâo Lê Thị Hảo, am^ Trần An Nhiên yăl dliê:

“Klei bi êdah ana\n jing e\ bi ơ\ng asei mlei. Tal êlâo kâo amâo mâo thâo ôh, [ia\dah leh [uh gơ\ ơ\ng [rư\ [rư\ du\m ako\ kđiêng kngan truh kơ ako\ kđiêng jơ\ng ơ\ng [rư\ [rư\, ju\ ơ\ng sơnăn kơh mrâo thâo. Du\m hruê tal êlâo gơ\ amâo mâo huă [ơ\ng, amâo mâo mam, p^t n’nao”.

Êdei 2 hruê mko\ mjing, hdră bruă mkă dlăng kơ 1 êbâo 555 ]ô hđeh. Mâo [uh 115 ]ô hđeh mâo klei ruă tiê boh mơ\ng tian am^, 56 ]ô hđeh brei mbla]. Hlăm du\m ]ô hđeh brei mbla], mâo 55 ]ô hđeh klei hd^p go\ êsei dleh dlan, jing go\ êsei [un, go\ êsei giăm [un. K’ia\ng Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Hoàng Định, k’iăng khua Anôk bruă mdrao mgu\n klei ruă tiê boh, khua Adu\ bruă Mbla] mdrao tiê boh, Sang êa drao Đại học Y dược [uôn pro\ng Hồ Chí Minh, khua êpul y, bác sĩ mơ\ng Hdră bruă brei thao ênoh hđeh mâo klei ruă tiê boh mơ\ng tian am^ ti Dak Lak đ^ h^n, đ^ hlăm brô 5 blư\ ênoh kluôm ala ]ar. K’iăng Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Hoàng Định brei thâo:

“1 hruê mkă dlăng kơ 1 êbâo 200 ]ô hđeh lehana\n ênoh hđeh mâo klei ruă kboh mơ\ng tian am^ hlăm brô giăm 6%, jing hlăm brô 50 ]ô hđeh mâo klei ruă kboh mơ\ng tian am^ mâo klei ktrâo la] mbla] yơh. Mkă ho\ng ênoh kluôm sơnăn đ^ h^n. Kyua dah hlăm êpul êya mnuih [uôn sang ênoh mâo klei ruă kboh mơ\ng tian am^ 1%. Bi ti anei mơ\ng 5 -6%, jing đ^ 6 blư\”.

Dưi mko\ mjing mơ\ng mlan 10 thu\n 2008, truh kơ ara\ anei hdră bruă “Tiê boh kơ adei” mko\ mjing bruă mkă dlăng klei ruă kơ 105 êbâo ]ô hđeh, đru mbla] mdrao kơ êbeh 5 êbâo ]ô hđeh đơđiêt mâo klei hd^p dleh dlan hlăm kluôm ala./.

Hluê si phung thơ\ng kơ bruă anei la], Dak Lak jing ]ar mâo ênoh hđeh mâo klei ruă hlăm kboh lu mkă ho\ng ênoh mơ\ng kluôm ala ]ar. }ia\ng lo\ mâo klei thâo kơ klei ruă anei, leh anăn du\m klei thâo gang mkhư\, êpul ]ih klei mrâo kơ kdrê] mâo leh klei bi blu\ hrăm ho\ng PGS.TS Nguyễn Hoàng Định, K’iăng khua anôk bruă mdrao kboh, Khua adu\ bruă bliah kboh, Sang êa drao Đại học mdrao mgu\n [uôn pro\ng Hồ Chí Minh.

-Ơ k’ia\ng khua giáo sư, TS Nguyễn Hoàng Định, akâo kơ ih brei thâo si klei kboh mâo mơ\ng tian am^, lehana\n ya mta phu\n ba klei amâo mâo jăk kơ asei mlei phung hđeh?

PGS.TS Nguyễn Hoàng Định: Boh phu\n kơ klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ ara\ anei ăt ka dưi bi kla\ nik mơh, [ia\dah jih jang [uh mse\ sơăi ana\n jing pô ênưih ba klei rua\ anei mâo mơ\ng tian am^. Kyua drei thâo kboh, lehana\n jih jang arua\t êrah dơ\ng đ^ hriê kơ pro\ng ti mlan tal êlâo hlăk êjai ba tian. Năng ai kbia\ hriê mơ\ng ya mta klei ngă hmăi amâo mâo jăk kơ anak ^ đ^ pro\ng srăng ngă kơ tiê boh hđeh đ^ pro\ng amâo mâo jăk, lehana\n gru amâo mâo jăk hlăm kboh, ana\n jing ara\ng pia mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^. Jih jang klei ana\n hmăi kơ am^ êdah êdi jing klei am^ djo\ kman rua\, mâo virus, siêu vi, rubella hlăm ]ng tal êlâo ba tian, snăn ênoh hđeh mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ lu snăk, amâodah am^ hmăi amâo mâo jăk mơ\ng klei hd^p mda mse\ si djo\ phóng xạ, dj mta kim loại ktro\, lehana\n du\m mta rua\ mkăn, am^ mnăm kpiê, dju\p hặt… jih jang klei ana\n ênưih hmăi amâo mâo jăk kơ klei kboh hđeh đ^ hriê kơ pro\ng.

-Si klei bi knăl kơ kboh hđeh mâo klei rua\ mơ\ng tian am^?

PGS, TS Nguyễn Hoàng Định: Hlăm brô mơ\ng 70 – 75% klei amâo mâo jăk kơ kboh kreh tuôm hlăm wưng tal êlâo, tơdah amâo mâo mđing nik ôh du\m klei ana\n kreh hlo\ng lui, bi klei truh kơ kjham kboh amâo mâo jăk mơ\ng tian am^, tơdah leh kkiêng kơ hđeh drei amâo mâo dưi hlo\ng mdrao mgu\n mtam ôh, tăng năng kăn dưi hlo\ng do\ng hd^p rei kơ hđeh, klei mse\ snăn kreh mâo mơ\ng 25 – 30%. Du\m klei bi knăl mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^, brei am^ ama bi mđing jing: Tal êlâo hđeh kreh dhăn hia, amâo mâo ]ia\ng mam, hđeh amâo thâo pro\ng, amâo mâo ktro\ knăng, kreh mâo klei rua\ hlăm kso\. Bo\k kso\ mâo w^t mâo nao lu blư\ ana\n yơh jing sa klei bi knăl kreh [uh ho\ng hđeh mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^. Êngao kơ ana\n lo\ mâo du\m klei bi knăl mkăn jing hđeh kreh mâo klei ơ\ng ju\ hlăm ako\ kđiêng kngan, kđiêng jơ\ng, hlăm k[uê, hlăm kl^t lam ala\

-Si boh mơ\ng klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ ho\ng klei suaih pral phung hđeh?

PGS.TS Nguyễn Hoàng Định: Tơdah drei amâo mâo mdrao ôh klei rua\ kboh mâo mơ\ng tian am^, snăn kboh phung hđeh knư\ hruê knư\ hmăi amâo mâo jăk, tăp năng hlo\ng truh kơ dlưh kboh, ngă amâo mâo jăk truh kơ kso\, tăng năng ngă kơ êrah phung hđeh bi êko\, tơdah phung hđeh bi ơ\ng asei mlei kyua dăl arua\t êrah hlăm asei, lehana\n hlăm dlô. Kreh [uh tơdah hđeh mâo leh klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ tơdah amâo mâo pral mdrao mgu\n snăn hđeh hd^p amâo mâo sui ôh. Mâo lu phung hđeh hd^p amâo mâo êgao kơ 3 thu\n, 5 thu\n amâodah 10 thu\n ôh, bi tơdah drei mdrao mgu\n klei rua\ anei snăn hlăm brô 2/3 mnuih rua\ mâo klei bliah mdrao tăp năng hlo\ng hlao [hut, mâo mơh đa đa klei rua\ anei jing dleh kha\dah amâo mâo dưi mdrao hlao [hut ôh, [ia\dah kboh ăt adôk dưi ngă brua\ jăk h^n, hđeh ăt srăng đ^ pro\ng mơh.

-Ara\ anei mâo leh he\ hdră ]ia\ng mdrao mgu\n bi jăk klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ kơ PGS?

PGS, Ts Nguyễn Hoàng Định: }ia\ng mdrao mgu\n klei rua\ kboh mơ\ng tian am^, êlâo h^n nao bi mka\ dlăng, si klei rua\ ana\n, lehana\n ktuê mđing si ngă klei rua\ anei kjham he\ amâodah êdu, dưi mdrao amâodah hơăi. Mâo đa đa mnuih rua\ kno\ng kăp ksiêm dlăng lehana\n êjai hđeh đ^ pro\ng du\m anôk amâo mâo jăk hlăm kboh hđeh [rư\ [rư\ lir hjăn, mâo du\m anôk amâo mâo jăk ana\n amâo mâo hmăi kơ kboh ôh, wa\t ho\ng klei hđeh d^ pro\ng, snăn kno\ng kăp ksiêm dlăng lehana\n brei hđeh mnăm êa drao. {ia\dah mâo lu mnuih rua\ kboh mơng tian am^ ăt mdrao mgu\n sơăi, si tô hmô ba bliah mdrao. Drei lo\ po\k bi êhhai [a\ng hlăm kboh, amâodah msir he\, amâodah mkra bi jăk val kboh jhat. Ara\ anei klei kreh knhâo knư\ hruê knư\ mâo klei đ^ kyar, snăn jih jang hdră mdrao tăp năng amâo mâo guôn truh kơ klei bliah ôh, [ia\dah kno\ng mko\ arua\t êrah nao kơ kboh, amâodah stent hlăm du\m êlăn điêt. Ho\ng kdrăp mdrao mgu\n ênuk mrâo srăng đru kơ hđeh mâo klei suaih pral ho\ng klei êđăp ênang h^n.

-Dưi mơ\ bi hro\ hnơ\ng mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^ kơ phung hđeh? Si hdră `e\ đue\ kơ klei anei?

PGS, TS Nguyễn Hoàng Định: Ara\ anei klei nao mka\ dlăng klei suaih pral êlâo kơ bi dôk ung mo# jing yuôm bhăn snăk. Drei dưi thâo [uh ya mta klei amâo mâo jăk mơ\ng am^ amâodah mơ\ng ama, ]ia\ng đru mkhư\ klei amâo mâo jăk truh kơ anak mse\ si klei rua\ kboh. Tal dua, êjai hlăm klei dôk ba tian, răng kơ djăp mta klei hmăi amâo mâo jăk kơ anak ^ hlăm tian, boh nik hlăm 3 mlan tal êlâo, răng đăm bi djo\ kman, `e\ đue\ ho\ng djăp mta hoá chất amâo mâo jăk, đăm ru\ng răng stress ôh klei m^n, đăm dju\p hăt ôh… Êjai hlăm mlan dôk ba tian boh nik hlăm wưng 3 mlan ti krah lehana\n 3 mlan knhal tui] bi nao siêu âm anak ^. Ara\ anei brua\ siêu âm anak ^ hlăk dôk đ^ pro\ng, lehana\n mâo klei mtru\t ngă brua\ anei. Êjai siêu âm anak ^ snăn djăp mta klei amâo mâo jăk hlăm kboh srăng êdah. Bi tơdah mta amâo mâo jăk hlăm kboh ana\n nao kơ kjham, klei dưi do\ng hd^p kơ hđeh jing dleh snăk, snăn dưi bliah ma\ he\ ^ ana\n. Bi tơdah klei amâo mâo jăk kơ kboh ana\n dưi mdrao, amâodah mâo du\m anôk amâo mâo jăk leh kkiêng hlo\ng ba bliah mdrao, snăn drei sra\ng mâo hdră mka\ dlăng jê` jê` hlăm anôk mdrao mgu\n am^ ba tian, lehana\n mâo nai aê mdrao truăn kơ brua\ mdrao mgu\n kboh mka\ dlăng lehana\n mâo hdră leh hđeh mrâo kkiêng srăng mdrao mgu\n, thâodah truh kơ bliah mdrao hlăm wưng mlan tal êlâo mrâo leh kkiêng, mse\ snăn srăng đru kơ hđeh mâo do\ng mdrao jăk h^n.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!