VOV4.Êđê - Tui si klei Phu\n brua\ mdrao mgu\n bi êdah, ara\ anei ênohmnuih djiê kyua klei rua\ kho\ mơ\ng asâu miêu ke\ dôk mrô 1 hlăm jih jang klei djiê mơ\ng klei rua\ tưp. Ênoh mơ\ng Anôk brua\ ksiêm hriăm kơ klei rua\ tưp Gưl dlông brei thâo thu\n 2017, Lăn Dap Kngư jing alu\ wa\l mâo ênoh mnuih djiê kyua asâo kho\ ke\ jing lu h^n mka ho\ng alu\ wa\l mkăn hlăm kluôm ala. Ti ]ar Daklak, thu\n 2017, ênoh mnuih djiê kyua asâo kho\ ke\ đ^ lu h^n truh kơ 5 ]ô mnuih. Mơ\ng ako\ thu\n 2018 truh kơ ara\ anei mâo leh 2 ]ô mnuih djiê kyua asâo kho\ ke\.

Klei ruă  kho\ kbiă hriê mơ\ng kman klei ruă kho\ ngă. Klei ruă tưp lar kơ mnuih mơ\ng êa bah mnơ\ng rông kho\ hluê gru ke\ amâodah hlia ti gru êka. Jih jang du\m ]ô mnuih mâo klei ruă kho\ jing kyua mơ\ng asâo, miêu ke\, đa đa du\m mta mnơ\ng mkăn ke\ mse\ si knhuăr, kra, k’kuih…

Hluê si klei t^ng yap mơ\ng Anôk bruă Răng mgang klei ruă tưp  ]ar Daklak, grăp thu\n hlăm alu\ wa\l ]ar mâo hlăm brô 4 êbâo ]ô mnuih tuôm ho\ng klei asâo, miêu ke\. Hlăm 4 thu\n, mơ\ng thu\n 2012 truh kơ thu\n 2016, klei ruă kho\ mơ\ng asâo miêu ke\ hro\ tru\n, kluôm ]ar kno\ng mâo 2 ]ô mnuih djiê kyua klei ruă kho\. {ia\dah thu\n 2017, ênoh mnuih djiê kyua klei ruă anei đ^ h^n, mâo 5 ]ô mnuih.  Hla\m 3 mlan ako\ thu\n 2018 lo\ mâo 2 ]ô mnuih. Jih jang du\m ]ô mnuih djiê kyua asâo, miêu kho\ ke\ s’a^ leh ana\n amâo mâo nao tlo\ mgang ôh klei ruă asâo, miêu kho\. La] kơ phu\n agha klei đ^ lar anei, aê mdrao Phạm Văn Lào, khua Anôk bruă Răng mgang klei ruă tưp ]ar Daklak brei thâo:

“ Tal 1 jing mnơ\ng rông, mse\ si êpul asâo đ^ lar h^n ti Daklak ăt mse\ mơh ti alu\ wa\l lăn Dap kngư. Khă gơ\ ênoh asâo đ^ h^n, [ia\dah bruă tlo\ mgang kơ asâo kno\ng mâo [ia\ đui], ara\ anei drei kno\ng mrâo tlo\ mgang hlăm brô mơ\ng 20% - 30% ênoh asâo mâo, ]ia\ng rơ\ng kjăp bruă răng mgang klei ruă asâo, miêu kho\  ke\, snăn c\ia\ng bi tlo\ mgang [ia\ êdi mâo 85% ênoh asâo, miêu. Tal 2 dơ\ng ana\n jing mnuih [uôn sang amâo mâo bi mđing ôh, kyua du\m thu\n êlâo dih klei ruă asâo, miêu ke\ kno\ng [ia\ đui]. Leh asâo kho\ ke\ di`u amâo mâo nao tlo\ mgang ôh”.

Rông asâo, miêu jing klei juăt mưng mơ\ng đưm mơ\ng mnuih [uôn sang Việt Nam. Păt dah grăp go\ êsei ti alu\ wa\l kr^ng [uôn sang êđăp ênang amâodah kr^ng djiêu gah [uôn pro\ng rông [ia\ êdi mâo 1 drei asâo, miêu. Khă gơ\ klei phưi tha mnơ\ng rông anei lu êdi hlăk êjai brua\ tlo\ mgang klei ruă kơ asâo, miêu amâo djo\ djăp mnuih bi mđing s’a^ ôh. Dar hiu  sa alu\ wa\l ktuê êlan Y-Nuê, phường Êa Tam, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột, ]ar Daklak, amâo dleh ôh drei [uh asâo rông phưi tha êran hiu hlăm êlan klông, hlăk êjai alu\ wa\l anei kno\ng kbưi ho\ng wa\l krah [uôn pro\ng êbeh 2 km. Phung hđeh dôk hlăp ti djiêu du\m drei asâo phưi tha [ia\dah [a\ng êgei asâo amâo mâo mnơ\ng guôm ôh. Bi mnuih pro\ng amâo mâo bi mđing ôh kơ bruă tlo\ răng mgang klei ruă kơ asâo. Leh êmuh kơ bruă tlo\ mgang klei ruă kho\ kơ asâo, miêu, sa ]ô mnuih [uôn sang brei thâo:

“ Asâo, miêu mnuih [uôn sang ti anei grăp boh sang rông s’a^. {ia\dah kơ bruă tlo\ mgang klei ruă kho\ kơ asâo snăn mnuih [uôn sang ka mâo klei thâo săng ôh. Mâo lu  mnuih ăt tlo\ mgang mơh, [ia\dah tăp năng tlo\ tăp năng h’a^. Leh ana\n tơ amâo mâo tlo\  ăt hu^ mơh, kyua asâo, miêu kho\, snăn mnuih pô rông yơh `u ke\ tal êlâo”.

Hluê si aê mdrao Phạm Văn Lào, khua Anôk bruă Răng mgang klei ruă tưp ]ar Daklak, mb^t ho\ng klei amâo bi mđing, mnuih [uôn sang k[ah klei thâo [uh săng, anăn jing sa hlăm du\m mta phu\n mkăn, jing kyua ênoh ênil vắc xin tlo\ răng mgang klei ruă kho\ ara\ anei đ^ h^n mkă ho\ng hnư mâo hrui w^t mơ\ng mnuih [uôn sang.  Sa gưl tlo\ vaccin mgang klei ruă asâo, miêu kho\ truh kơ 5 arua\t, hlăm 1 arua\t tlo\ ênoh yuôm truh 200 êbâo prăk. Tơdah gru êka giăm ho\ng arua\t ariêng mse\ si ti kngan, ti k’kuê, ti [o#... snăn lo\  nao tlo\  mb^t ho\ng huyết thanh, hnơ\ng leh ana\n ênoh tui hluê si boh ktro\ asei mlei mơ\ng mnuih ruă. Kyua ana\n, lu go\ êsei klei hd^p dleh dlan amâo mâo nao tlo\ mgang ôh, [ia\dah nao kơ mjâo păn dưm êa drao amâodah ngă yang, ngă truh kơ djiê.

Leh kman `u\ kma hlăm asei mlei mnuih, kman klei ruă kho\ srăng hiu mơ\ng gu\ kl^t amâodah hlăm kđeh nao hlăm du\m arua\t ariêng, truh kơ dlô klang leh ana\n hlăm ako\ dlô. Wưng dôk kbu\m klei ruă mơ\ng du\m hruê truh kơ 1 thu\n. Ara\ anei klei ruă kho\ ka mâo ôh êa drao dưi mdrao hlao. S^t leh mâo klei ruă, snăn mnuih ruă srăng djiê yơh amâo mâo sui ôh. Kyua ana\n, tlo\ vaccin mgang klei rua\ jing hdră kno\ng sa anei ]ia\ng đa\m djo\ mâo klei rua\ kho\. Aê mdrao Phạm Văn Lào, khua Anôk bruă Răng mgang klei ruă tưp ]ar Daklak mtă mtăn:

“ }ia\ng răng mgang klei ruă kho\, tal 1 bi tlo\ mgang kơ êbeh 85% ênoh asâo, miêu mâo. Tal 2 s^t asâo, miêu ke\ snăn bi mdrao mtam gru êka, êdei kơnăn nao mtam kơ sang êa drao, ktang hnưm ktang jăk ]ia\ng mâo klei đru k]e\ du\m hdră mdrao mgu\n”.

Hluê si klei hưn mdah mơ\ng Anôk bruă ksiêm dlăng kman klei ruă Gưl dlông, thu\n 2017, kluôm ala mâo 74 ]ô mnuih djiê kyua klei ruă kho\, hlăm ana\n mao 73 ]ô mnuih amâo mâo nao tlo\ vaccin mgang klei rua\ ôh,  sa ]ô mnuih tlo\ mgang êmưt đei. Lăn Dap kngư jing alu\ wa\l mâo ênoh mnuih djiê kyua klei ruă  kho\ mơ\ng asâo miêu ke\ lu h^n êdi leh ana\n ênoh tlo\ vắc xin mgang klei rua\ [ia\ h^n mkă ho\ng du\m alu\ wa\l mkăn. Êbeh mkrah wah ênoh mnuih djiê kyua klei ruă kho\ hlăm kluôm ala kyua amâo mâo nao tlo\ vắc xin mgang klei rua\, kyua amâo mâo bi mđing ôh la] snei, ana\n jing asâo,miêu pô rông, anăn amâo mâo guôn tlo\ mgang ôh klei ruă kho\. Klei ruă kho\  mơ\ng asâo, miêu ke\ khăng đ^ lar hlăm yan adiê hlơr, mơ\ng mlan 3, kyua ana\n anei jing wưng mnuih [uôn sang c\ia\ng bi mđing tlo\ mgang klei ruă  kho\ kơ asâo, miêu hluê si klei mtă mtăn mơ\ng knơ\ng brua\ mdrao mgu\n mnơ\ng rông. Tơdah asâo, miêu ke\ c\ia\ng bi nao kơ sang êa drao mtam pioh tlo\ vắc xin răng mgang klei ruă, amâo dưi ]o\ng mdrao mă pô ho\ng ya hdră ôh.

Du\m mta klei c\ia\ng thâo kơ vaccin mgang klei rua\ kho\.

Ara\ anei klei ruă kho\ mơ\ng asâo, miêu ke\ ăt ka mâo mơh êa drao dưi mdrao hlao, kyua ana\n, hdră ngă jăk h^n êdi  ]ia\ng răng mgang klei ruă anei, ana\n jing nao tlo\ vaccin mgang klei rua\. Tơdah tlo\ amâo mâo djăp hnơ\ng leh ana\n djo\ hruê mlan k]ah, mnuih ruă bluh đ^ klei ruă kho\, snăn hlo\ng djiê mtam yơh. }ia\ng thâo klă klei hưn mthâo kơ hdră răng mgang klei ruă  kho\, ti gu\ anei jing  klei blu\ hrăm ho\ng aê mdrao Phạm Văn Lào, khua Anôk bruă răng mgang klei ruă tưp ]ar Daklak:

-Ơ Aê mdrao Phạm Văn Lào! Akâo kơ ih k]e\ brei tơdah tuôm ho\ng klei asâo miêu ke\ si srăng ngă?

. Ơ Aê mdrao Phạm Văn Lào: Tơdah tuôm ho\ng asâo miêu ke\, brua\ tal êlâo jing rao he\ bi doh ho\ng kbu mơ\ng 15 – 10mn^t, leh kơ ana\n lui anôk êka snăn nao mtam kơ sang êa drao. Tal dua, ma\ asâu, miêu ke\ pô ana\n krư\ he\, kăp ksiêm dlăng hlăm 10 hruê, tơdah `u djiê, amâodah lu]… snăn bi nao tlo\ mgang mtam. Bi tơdah anôk êka kjham, êlam, giăm ho\ng arua\t mse\ si boh ko\, hlăm [o#, kkuê snăn êngao kơ klei tlo\ mgang vaccin snăn lo\ tlo\ huyết thanh k`ăm răng jăk h^n kơ klei rua\ kho\.

-Ơ aê mdrao! Tơdah amâo mâo tlo\ mgang ôh vaccin si ngă dưi mdrao mơ\ ho\ng hdră mkăn he\?

. Ơ Aê mdrao Phạm Văn Lào: Amâo mâo ôh sa mta hdră mkăn dưi lo\ mdrao klei rua\ kho\ mơ\ng asâo miêu ke\, êngao kơ klei tlo\ mgang. Ara\ anei, anak [uôn sang drei kreh yua du\m mta êa drao mơ\ng djuê ana pô ]ia\ng mdrao, klei ana\n amâo mâo klei tu\ dưn ôh. Mâo du\m klei truh kơ djiê mơ\ng klei rua\ kho\ anei leh êgao ti Daklak kyua duah mdrao ma\ hjăn ho\ng êa drao djuê ana pô. Tơdah amâo mâo nao tlo\ mgang ôh, leh tuôm ho\ng asâu miêu ana\n jing kho\ ke\ he\ s^t nik amâo mâo êlan dưi do\ng mdrao ôh, mnuih rua\ srăng djiê yơh.

-Si klei bi tlo\ mgang vaccin ơ Aê mdrao?

. Ơ Aê mdrao Phạm Văn Lào: Tơdah leh tuôm ho\ng klei asâo miêu ke\ snăn nao mtam kơ sang êa drao knư\ hnưm jing knư\ jăk h^n. Tui hluê ho\ng anôk êka, srăng mâo hnơ\ng mka\ dlăng t^ng kơ klei tlo\ mgang vaccin. Ho\ng gru êka hdjul, kbưi ho\ng arua\t, lehana\n dưi kia\ răng kjăp asâu miêu snăn kno\ng tlo\ ma\ 5 arua\t, hlăm du\m hruê tal êlâo, tal 3 tal 7, tal 14 lehana\n tal 28. Bi ho\ng anôk êka êlam, lehana\n kjham lehana\n kăn thâo kia\ krăng rei kơ asâu miêu ana\n, snăn mơ\ng phu\n tal êlâo mtam hlo\ng tlo\ huyết thanh mkhư\ klei rua\ kho\.

-Ơ aê mdrao! Êjai tlo\ vaccin răng mgang klei rua\ kho\ mơ\ng asâo miêu, snăn mnuih rua\ lo\ tuôm ho\ng klei amâo mâo jăk mkăn mơ\?

. Ơ Aê mdrao Phạm Văn Lào: Hla\m du\m thu\n êlâo dih, drei yua mta vaccin hđăp kreh mâo mơh du\m klei amâo mâo jăk, [ia\dah ara\ anei, ho\ng mta vaccin mrâo, amâo jăk lo\ mâo ôh klei amâo mâo jăk êjai tlo\ mgang. Vaccin răng mgang kơ klei rua\ kho\, lehana\n du\m mta vaccin mkăn ăt kreh mâo du\m klei amâo mâo jăk ho\ng asei mlei, [ia\dah kno\ng ti hnơ\ng 1/1 êklăk ]ô mnuih đu]. Lehana\n ti du\m anôk tlo\ mgang ăt mâo leh mơh hdră kăp răng pioh do\ng mjê] leh tlo\ mgang, ]ia\ng kơ mnuih rua\ mâo klei êđăp ênang h^n.

H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k