VOV4.Êđê- Hluê ngă klei gĭt gai mơ̆ng Dhar bruă ala čar gang mkhư̆ klei ruă AIDS lehanăn gang mkhư̆ klei jŭ jhat ba yua matuĭ, klei ngă knhông, mđing truh kơ klei bi mjih klei ruă AIDS, gang mkhư̆ klei bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hlăm thŭn 2030, hlăm dŭm thŭn êgao, anôk bruă mdrao mgŭn lehanăn Anôk ksiêm dlăng klei ruă tưp čar pŏk ngă leh lu bruă gang mkhư̆ kman klei ruă HIV/AIDS, hlăm anăn mđing mtrŭt bruă gang mkhư̆ kman HIV mơ̆ng amĭ bi tưp kơ anak. Hdră mtô mblang, đru kčĕ ksiêm dlăng kman HIV kơ phung mniê ba tian lehanăn phung ênưih mâo kman anei hlăk dôk mđĭ lar klei tŭ dưn.

Hlăm dŭm thŭn giăm anei, jih jang bruă gang mkhư̆ klei tưp lar kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak mâo ngă leh mơ̆ng čar hlŏng kơ nah gŭ. Bruă mdrao mgŭn bi mguôp leh hŏng bruă sang čư̆ êa, lehanăn dŭm êpul êya bruă, mâo klei hâo hưn mtô mblang hŏng phung mniê dôk ba tian, lehanăn kăp kčĕ, brei mkă dlăng kman HIV kơ phung mniê dôk ba tian, phung mniê hlăk thŭn dôk ƀă kkiêng anak. Hâo hưn mtô mblang kơ klei bi mjĕ êkei mniê hlăm klei êđăp ênang kơ phung êdam êra, pral dưi thâo kral, lehanăn mdrao mgŭn bi hmăr tơdah mâo klei ruă bi mtưp hlăm klei bi mjĕ êkei mniê. Dlăng kriê tian êjai dôk ba tian bi jăk pioh đru bi hrŏ hnơ̆ng ênoh tưp lar kman HIV hlăm phung hđeh kgŭ 2% tui si hdră kčah. Aê mdrao thơ̆ng kơ bruă mrô 1 Nguyễn Thị Vinh, Khua anôk bruă mdrao mgŭn HIV/AIDS, anôk bruă kiă kriê klei ruă car brei thâo:

“Čiăng dưi msưh kdŭn jih kman HIV mơ̆ng amĭ mtưp kơ anak snăn drei ngă hĕ bi jăk djăp mta bruă hâo hưn mtô mblang čiăng mđĭ klei thâo săng kơ phung ƀuôn sang, boh nik hŏng phung mniê dôk ba tian, mô̆ mnuih djŏ kman HIV, êjai hlăm thŭn dôk ƀă kkiêng, hŏng phung mniê ênưih tuôm hŏng klei bi mtưp, bi hrŏ klei bi kah hŏng phung mniê ba tian mâo kman HIV, mđĭ hĭng bruă mkă dlăng kman kơ phung mniê dôk ba tian, mkăp nanao êa drao ARV kơ phung mniê mâo kman HIV, mâo wăt phung mniê mâo leh kman HIV, ƀiădah čiăng kkiêng anak, lehanăn phung mniê mâo kman HIV ƀiădah ka êdah, čiăng rơ̆ng dưi kkiêng anak hŏng klei êđăp ênang”.

Hlăm 6 mlan kŏ thŭn 2021, djăp anôk bruă mdrao mgŭn, kăp kčĕ, đru hlăm bruă mkă dlăng kman kơ 11 êbâo 673 čô mniê dôk ba tian, hmao ƀuh mâo 4 čô mniê dôk ba tian mâo kman HIV, ngă mtam hdră mdrao mgŭn ARV đru kơ mnuih ruă mâo klei suaih pral, lehanăn bi hrŏ mơh klei bi mtưp kơ mnuih mkăn. Mbĭt hŏng bruă mkă dlăng kman hŏng klei pral HIV kơ hđeh mrâo kkiêng mơ̆ng sa čô amĭ mâo kman HIV, kñăm pral mdrao mtam bi jăk kơ hđeh mrâo kkiêng. Mlan ngă bruă gang mkhư̆ klei mtưp kman mơ̆ng amĭ kơ anak (1/6-30/6), knơ̆ng bruă mdrao mgŭn mâo gĭt gai leh anôk bruă kiă kriê klei ruă čar, lehanăn dŭm êpul bruă mdrao mgŭn, mđĭ hĭn klei hâo hưn mtô mblang ciăng đru kơ phung ƀuôn sang mâo klei thâo săng kơ bruă gang mkhư̆ klei bi mtưp mơ̆ng amĭ kơ anak, čing mơ̆ng anăn mâo klei thâo răng hĭn mđĭ klei suaih pral kơ pô. Thâo săng kơ dŭm boh tŭ dưn mơ̆ng bruă mkă dlăng kman bi pral kơ phung mniê dôk ba tian, lehanăn phung mniê mâo kman HIV, thâodah čiăng ba tian hŏng klei êđăp ênang, bi hrŏ klei bi mtưp kman HIV kơ anak, klei tŭ dưn mdrao ARV pral hĭn kơ mnuih mâo kman HIV, lehanăn phung mniê hlăm thŭn dôk ƀă kkiêng, bruă tui ksiêm hnơ̆ng kman HIV mâo hlăm phung mniê dôk ba tian, čiăng dưi kkiêng anak hŏng klei suaih pral, mdrao mgŭn hŏng ARV kơ hđeh mrâo kkiêng mơ̆ng amĭ mâo kman HIV, amâodah amĭ leh nao mkă dlăng mâo kman HIV mâo klei amâo mâo jăk êjai kkiêng. Kyuanăn, mâo lu phung mniê ba tian mâo sơăi klei mtă brei nao mkă dlăng kman ti dŭm anôk bruă mdrao mgŭn. Aê mdrao Nguyễn Thị Vinh, khua anôk bruă mdrao mgŭn kmah HIV/AIDS, anôk bruă kiă kriê klei ruă car brei thâo:

“Čiăng mâo ngă jăk mta kñăm anei, snăn êngao kơ klei gĭr mơ̆ng anôk bruă mdrao mgŭn snăn bi mâo klei sa ai hrăm mbĭt mơ̆ng dŭm dhar bruă, dŭm êpul êya bruă kđi čar, yang ƀuôn hlăm klei hâo hưn bruă mdrơ̆ng hŏng klei ruă tưp HIV, matuĭ, phung ngă klei knhông, phung mniê ba tian bi nao mkă dlăng lehanăn mdrao mgŭn bi pral, hdĭp hlăm klei ênuah, ñĕ đuĕ kơ klei jhat, hrăm mbĭt bi đru msưh kdŭn klei bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hlăm yang ƀuôn”.

Ară anei, 4 anôk kăp đru kơ bruă gang mkhư̆ klei tưp lar kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak jing: Anôk bruă kiă kriê klei ruă čar; Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư; Sang êa drao prŏng Thiện Hạnh, lehanăn sang êa drao prŏng ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, ngă leh klei mkă dlăng pral kman HIV ti phung hđeh mrâo kkiêng mơ̆ng amĭ mâo kman HIV, mdrao ARV kơ jih jang hđeh mâo kman HIV kyua tưp djŏ mơ̆ng amĭ, čiăng rơ̆ng mâo klei suaih pral kơ amĭ lehanăn kơ anak. Êngao anăn, kluôm čar lŏ mâo 5 anôk bruă kăp kčĕ hlăm dŭm anôk bruă êa drao gŭn ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, kdriêk Lăk, krông Bông, Krông Pač, lehanăn Êa Sup kñăm dưi đru kčĕ kơ bruă mkă dlăng kman HIV kơ phung ƀuôn sang. Grăp thŭn kčĕ kơ klei mkă dlăng kman HIV kơ hlăm brô 23 êbâo cô mniê ba tian. Yap truh kơ mlan 6/2021, hlăm kluôm čar hmao ƀuh truh 2.540 čô mnuih djŏ kman HIV/AIDS, hlăm anăn 53 čô jing tưp mơ̆ng amĭ kơ anak, truh 2,14% hlăm ênoh jih jang boh phŭn kơ klei bi mtưp HIV mâo bi klă leh. Mbĭt hŏng dŭm klei tŭ dưn leh mâo ngă mơ̆ng bruă gang mkhư̆ klei bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak, ăt adôk mâo mơh klei dleh dlan. Aê mdrao Nguyễn Thị Vinh, khua anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă HIV/AIDS, anôk bruă kiă kriê klei ruă duam čar brei thâo:

“klei dleh dlan jing klei thâo săng hlăm phung mniê, boh nik hŏng phung mniê dôk ba tian, dôk hlăm êpul ênưih mâo klei bi mtưp mơ̆ng amĭ kơ anak jing ƀiă hĭn, klei čŏng nao mkă dlăng kman ƀiă mơh, klei thâo ƀuh kman jing êmưt, êjai hlăm wưng dôk ba tian, lehanăn truh kơ mmông dơ̆ng truh kkiêng, lehanăn ăt adôk mâo klei bi kah hŏng mnuih mâo kman HIV/AIDS. Lehanăn lĕ ênoh bi liê kơ bruă gang mkhư̆ HIV/AIDS adôk kƀah, ka dưi djăp ôh kơ bruă ngă hlăm yang ƀuôn. Êpul knuă druh ngă bruă anei lu jing hlŏng klam lu mta bruă, ka dưi ktuh êyuh ênŭm kơ sa mta bruă, dŭm êpul đru bruă ăt hlăk hlê kƀah, mơ̆ng anăn mơh klei čiăng dưi thâo ƀuh mnuih mâo kman HIV/AIDS ka dưi pral lehanăn ênŭm ôh”.

Mlan kơ bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak thŭn anei, êjai hlăm wưng dôk găn klei ruă tưp prŏng Covid 19 dleh dưi ksiêm dlăng, anôk bruă kiă kriê klei ruă car Daklak gĭt gai leh hdră hâo hưn bi djŏ guôp hŏng boh klei ară anei, mdrơ̆ng hŏng klei ruă tưp bi mâo klei tŭ dưn, lehanăn rơ̆ng dưi ba mtruh kơ phung ƀuôn sang djăp ênŭm klei mtô mblang kơ bruă gang mkhư̆ klei bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak. Kyuanăn jih jang bruă hâo hưn mđing hlăm dŭm anôk lu mnuih mmông ngă mit tinh, mmông ruĕ, dưi mlih hrô hŏng hdră bi lar hlăm hră klei mrâo, hlăm hdră mđung asăp, mđung rup, hlăm hla pŏk yang ƀuôn facebook, zalo lehanăn jih jang hdră hâo hưn mơ̆ng anôk bruă mdrao mgŭn êjai hlăm klei nao mkă dlăng, mdrao mgŭn mkă dlăng tian êjai dôk ba tian, lehanăn hlăm klei čŏng nao mkă dlăng kman.

Čiăng mâo mđĭ hĭn klei tŭ dưn bruă mdrơ̆ng hŏng kman HIV/AIDS hlăm anăn mâo klei gang mkhư̆ klei bi mtưp mơ̆ng amĭ kơ anak, snăn bruă mâo nanao klei hâo hưn mtô mblang hŏng phung ƀuôn sang, boh nik hŏng phung mniê ba tian, mô̆ phung mâo kman HIV hlăk dôk dôk ƀă kkiêng anak, phung mniê ênưih lĕ hlăm klei bi mtưp jing năng ngă yơh, lehanăn mtô mblang amâo mâo klei bi kah ôh hŏng phung mniê ba tian mâo hĕ kman HIV lehanăn hđeh mrâo kkiêng mâo kman tưp djŏ mơ̆ng amĭ. Mđĭ hĭn klei thâo bi đru hlăm grăp djuê, hlăm yang ƀuôn đru kơ digơ̆ dưi găn jih klei hêñ mlâo, klei djŏ ñŭn, hdĭp bi mâo klei tŭ dưn. Mbĭt hŏng anăn, čiăng snăk mâo klei sa ai mbĭt mơ̆ng bruă sang čư̆ êa, lehanăn jih jang yang ƀuôn, klei duh bi liê kơ ngăn prăk pioh mđĭ bi lar bruă hâo hưn mtô mblang bruă mdrơ̆ng hŏng kman HIV/AIDS./.

Hluê si klei ksiêm yap mơ̆ng Knơ̆ng bruă gang mkhư̆ kman klei ruă HIV/AIDS, hlăm 100 čô amĭ djŏ kman HIV tơdah amâo dưi dŏng mdrao gang mkhư̆ klei tưp kman mơ̆ng amĭ kơ anak snăn mâo truh 35 čô hđeh leh kkiêng djŏ kman HIV. Čiăng thâo săng klă hĭn kơ hdră gang mkhư̆ kman HIV mơ̆ng amĭ tưp kơ anak, êpul čih klei mrâo mâo leh klei bi blŭ hrăm hŏng aê mdrao truăn kơ bruă mrô 1 Nguyễn Thị Vinh – Khua adŭ mdrao kman klei ruă HIV/AIDS, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar.

            -Ơ Aê mdrao klei bi mtưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak jing sa hlăm tlâo êlan bi mtưp HIV, snăn akâo kơ ih lač thiăm kơ klei mtưp leh anăn wưng mtưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak?

            - Aê mdrao CK1 Nguyễn Thị Vinh: HIV mtưp mơ̆ng amĭ kơ anak mơ̆ng tlâo wưng: tal sa tơdah ba tian, kman HIV mơ̆ng êrah amĭ djŏ leh kman HIV mơ̆ng sôk ĭ čiăng mŭt hlăm asei mlei anak ĭ. Klei tưp lar HIV hlăm wưng ba tian năng ai mâo hnưm hĭn leh anak ĭ knŏng mrâo 8 hruê kăm leh anăn srăng sui truh jih wưng ba tian. Tal dua leh kkiêng anak, kman HIV mơ̆ng êa hlăm tian, êa hlăm sang anak mơ̆ng amĭ sang mŭt hlăm hđeh hlăm wưng hđeh dưi kkiêng čiăng kbiă kơ tač. Kman HIV năng ai mơ̆ng êrah amĭ mŭt hlăm dŭm anôk bi kđuič hlăm êlan kkiêng anak đuôm hlăm asei mlei anak ĭ. Hlăm brô 50-60% ênoh hđeh tưp kman mơ̆ng amĭ dưi lač jing tưp hlăk êjai kkiêng anak. Tal 3 sĭt brei anak mam, hŏng hnơ̆ng amâo lu ôh ƀiădah kman HIV ăt mâo hlăm êa ksâo amĭ anăn ñu ăt tưp kơ hđeh êjai hđeh mam amĭ djŏ kman HIV. Tơdah hđeh mam amĭ, HIV kman hlăm êa ksâo amĭ mŭt hlăm ƀăng êgai, êlah, mbah leh anăn tưp kơ hđeh, boh nik hlăm boh klei hđeh mâo anôk êka kđuič hlăm ƀăng êgei. Amâodah tơdah ksâo amĭ mâo anôk êka, amâodah leh hđeh čăt êgei kĕ ƀlĕ êrah snăn HIV năng ai srăng tui hluê êrah mŭt hlăm ƀăng êgai hđeh leh anăn ba klei ruă HIV kơ hđeh.

       - Snăn ya klei hưn brei răng aê mdrao mtă kơ phung amai adei čiăng kkiêng anak amâo djŏ ôh kman HIV?

      - Aê mdrao CK1 Nguyễn Thi Vinh:  Phung mniê êjai ba tian bi ksiêm mkă HIV čiăng hmưm thâo boh klei ruă HIV leh anăn hmao mdrao mgŭn. Phung mniê ba tian ksiêm mkă hưn kơ amĭ čiăng mđing truh kơ bruă ñĕ kơ klei mtưp mơ̆ng amĭ kơ anak. Ksiêm mkă HIV kơ amĭ suaih pral kơ anak. Mdrao ARV hnưm kơ amŏ mkhư̆ klei tưp lar kơ anak. Amâo mâo ôh HIV hlăm amĭ snăn amâo mtưp ôh kơ anak. Mdrao mgŭn ARV hnưm đru kơ phung HIV hdĭp suaih pral bi hrŏ klei tưp kơ anak.

- Hŏng phung mniê mâo klei ruă HIV čiăng kkiêng anak ya klei brei mđing, ơ aê mdrao?

            Aê mdrao CK1 Nguyễn Thị Vinh: Tal sa phung mniê djŏ klei ruă HIV brei dưi kčĕ čiăng mkăp djăp ênŭm klei hâo hưn čiăng mâo sa wưng ba tian suaih pral. Tal dua brei dưi ksiêm dlăng mdrao mgŭn djăp ênŭm čiăng dưi kkiêng anak amâo mâo ôh klei ruă HIV. Tal tlâo phung amĭ djŏ kman HIV brei dưi mdrao  ARV leh anăn hluê ngă klei mdrao mgŭn čiăng hnơ̆ng kman ti gŭ 200 bản sao/ml êrah.  Tal pă brei ksiêm dlăng wưng ba tian leh anăn hluê ngă dŭm hdră msir gang mkhư̆ klei tưp lar leh anăn mdrao mgŭn gang mkhư̆ kơ hđeh mơ̆ng leh mrâo kkiêng.

 - Lač jăk kơ aê mdrao lu!