VOV4.Êđê - Yan jan jing yan klei ruă êngoh bi [le\ êrah ênưih bluh mâo. Ti ]ar Dak Lak, êbeh 1 mlan anei, leh mâo du\m gưl hjan ako\ yan, ênoh mnuih êngoh bi [le\ êrah đ^ pral. Hluê si klei đa\o knăl mơ\ng bruă mdrao mgu\n, ]ar Dak Lak, thu\n anei năng ai jing thu\n mâo lu mnuih ruă êngoh bi [le\ êrah, jing klei ruă tưp lar hu^ dah lo\ w^t bluh mâo leh 3 thu\n mnuih ruă amâo đei lu ôh.

Hluê si Anôk brua\ ra\ng mgang klei rua\ tưp ]ar Daklak, t^ng truh kơ krah mlan 5, ênoh mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah dưi bi mkla\ đ^ gia\m 3 blư\ mka\ ho\ng wưng anei thu\n dih, ka mâo mnuih djiê ôh. Mơ\ng ako\ thu\n truh kơ ara\ anei, kah knar gra\p hruê, kluôm ]ar ]ih yap mâo mơ\ng 40 – 50 ]ô mnuih rua\ êngoh bi [le\ êrah. Klei rua\ mâo leh ti 15/15 kdriêk, [uôn pro\ng, mâo lu êdi ti du\m alu\ wa\l: [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột, kdriêk Krông Ana, }ư\ Mgar. La] kơ mta phu\n kbia\ hriê klei anei, Aê mdrao Phạm Văn Lào, Khua Anôk brua\ ra\ng mgang klei rua\ tưp ]ar Daklak la] snei:

“Leh lu thu\n klei rua\ êngoh bi [le\ êrah amâo đ^ sna\n thu\n anei mnuih [uôn sang mâo klei bi knăl amâo mđing ra\ng lehana\n tơdah [uôn sang amâo ra\ng sna\n klei rua\ sra\ng đ^. Mta phu\n tal 2 jing hnơ\ng adiê thu\n anei bi mlih amâo thâo êlâo, anei yơh jing sa hla\m du\m mta phu\n nga\ kơ lu klei rua\ đ^ h^n, hla\m ana\n mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah. Tal 3 jing klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah kha\ng đ^ lar hluê si wưng. Thu\n 2016 drei [uh klei rua\ êngoh bi [le\ êrah đ^ lehana\n thu\n 2019 jing wưng sra\ng bi êdah lo\ đ^ mơ\ng klei rua\ anei”.

{uôn pro\ng {uôn Ama Thuột ara\ anei jing alu\ wa\l mâo ênoh mnuih djo\ klei rua\ êngoh bi [le\ êrah lu êdi mơ\ng ]ar. Jing kr^ng [uôn pro\ng phu\n mơ\ng ]ar, ênoh mnuih lu lehana\n klei bi mje\ brua\ dhar kreh, bi mje\ êrô brua\ duh mkra đ^ kyar, hla\m gra\p thu\n, tinei kha\ng mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah dleh dưi ksiêm dla\ng. Aê mdrao Võ Minh Hùng, Khua Anôk brua\ ra\ng mgang klei rua\ tưp [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột brei thâo:

“T^ng truh kơ hruê 20/5/2019, ti alu\ wa\l [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột mâo leh 129 ]ô mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, hla\m ana\n mâo 5 anôk bluh mâo klei rua\, đ^ gia\m 3 blư\ mka\ ho\ng wưng anei thu\n 2018. Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah mơ\ng ako\ thu\n 2019 anei đ^ lu h^n mka\ ho\ng thu\n 2018 lehana\n mâo leh ti 21/21 sa\, alu\ ti alu\ wa\l [uôn pro\ng lehana\n ênoh anôk mâo klei rua\ a\t đ^ h^n mơh”.

Mse\ ho\ng {uôn pro\ng {uôn Ama Thuột, gra\p thu\n, kdriêk }ư\ Mgar jing alu\ wa\l kha\ng ]ih yap mâo ênoh mnuih djo\ klei rua\ êngoh bi [le\ êrah lu êdi mka\ ho\ng du\m alu\ wa\l mka\n hla\m ]ar. Klei anei mâo anôk brua\ mdrao mgu\n kdriêk hlak mblang anei, kdriêk }ư\ Mgar gia\m [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột, klei êrô êbat, bi mje\ mjuk mnia mblei mơ\ng mnuih [uôn sang nga\ kơ klei rua\ anei ênưih đ^ lar. Aê mdrao Lê Văn Duyên, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n kdriêk }ư\ Mgar brei thâo:

“Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ara\ anei mâo ti 10/17 sa\, wa\l krah. Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah thu\n anei mâo klei mdê mka\ ho\ng du\m thu\n êlâo jing hla\m du\m mlan yan bhang mtam, lu alu\ wa\l amâo mâo êa yua [ia\dah a\t mâo mnuih rua\. Mơ\ng hdra\ ktuê ksiêm, msir mghaih djah djâo lehana\n ksiêm dla\ng du\m go\ êsei, hmei [uh hnơ\ng mâo hlua\t lo\k [ia\ êdi, đa đa mâo sang amâo mâo ôh, mnuih rua\ ka\n mâo anôk nao [ia\dah a\t mâo klei rua\ mơh. Kyua ana\n, hmei [uh klei rua\ êngoh bi [le\ êrah thu\n anei mâo klei mdê mka\ ho\ng du\m thu\n êlâo”.

Khua anôk brua\ mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột lehana\n kdriêk }ư\ Mgar m`a\ kla\, klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ti alu\ wa\l thu\n anei mâo mdê mka\ ho\ng yang đar thu\n. Klei anei mđr^ng jing klei rua\ êngoh bi [le\ êrah sra\ng lo\ mâo dleh dưi ksiêm dla\ng hla\m wưng ti ana\p, boh nik hla\m wưng knhal jih yan hjan, mơ\ng mlan 7 truh kơ mlan 9 hla\m thu\n. Kyua ana\n, mơ\ng ara\ anei truh kơ jih yan hjan, anôk brua\ mdrao mgu\n mta\ kơ mnuih [uôn sang brei hluê nga\ kja\p hdra\ msir gang mkhư\ mse\ si: Mdjiê kê] [loh, hlua\t lo\k, đa\m brei kê] ke\. Pral thâo klei bi knăl mơ\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah k`a\m pral nao ksiêm mka\ dla\ng. La] kơ du\m klei bi êdah mơ\ng klei rua\ anei, Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, Khua anôk mdrao klei rua\ tưp, sang êa drao kr^ng la\n dap kngư brei thâo:

“ Tal sa jing êngoh hlơr, mơ\ng 2 – 7 hruê. Tal 3 jing rua\. Rua\ tinei a\t mse\ ho\ng du\m mta klei rua\, êngoh kyua kman nga\. {ia\dah, ho\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ana\n jing rua\ ko\ lehana\n rua\ hla\m arua\t ariêng, êgah êga\n jơ\ng kngan lehana\n rua\ ala\. Leh kơna\n, klei bi knăl tal 3 amâo dưi wơr ôh jing [le\ êrah. Đa đa mnuih rua\ kha\ng [le\ o#, amâo ]ia\ng hua\ [ơ\ng, rua\ hla\m tian, rua\ hla\m tiê, đa đa mâo mnuih rua\ tian eh m’êa”.

Tơdah mâo du\m klei bi knăl mse\ la] ti dlông, mnuih rua\ brei nao ksiêm mka\ dla\ng mtam ti anôk brua\ mdrao mgu\n, amâo ]o\ng pô nao blei êa drao w^t mna\m. Kyua tơdah mdrao amâo djo\ hdra\, mnuih rua\ hu^ sra\ng djiê./.

Du\m klei năng mđing hlăm brua\ răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah

Êngoh bi [le\ êrah jing klei ruă khăng mâo, [uh mâo lu hlăm yan hjan grăp thu\n. Klei ruă anei ara\ anei ka mâo êa drao mdrao jih ôh kyua ana\n ]ia\ng amâo êngoh bi [le\ êrah ôh, mnuih [uôn sang dưi ba yua du\m hdră gang mkhư\ klei ruă. Hmei mâo klei bi blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao Phạm Văn Lào, Khua anôk bruă răng mgang klei rua\ tưp ]ar Dak Lak kơ hdră gang mkhư\ klei ruă mâo klei jăk h^n:

-Ơ aê mdrao Phạm Văn Lào, ]ia\ng kơ đăm le\ klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, snăn ya mta klei brei drei mđing?

Phạm Văn Lào: Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ho\ng drei ana\n jing sa mta klei rua\ mưng he\ leh, lehana\n brua\ gang mkhư\ mta klei rua\ anei amâo mâo klei dleh ôh, kno\ng kha\ bi hluê ngă ênu\m djăp đui]. Snăn mâo sa boh blu\ brei hdơr “Amâo mâo hlua\t lo\k, snăn amâo mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ôh”. Tinei mâo du\m klei brei drei mđing snei, kê] ba klei rua\ anei mdê ho\ng kê] mkăn, kê] anei ara\ng kreh la] jing kê] doh kyuadah `u kno\ng khăp mboh hlăm du\m anôk mâo êa doh, lehana\n boh kê] anei rơ\ng sanăk mơ\ng 6 mlan truh kơ sa thu\n. Hlăm du\m abu\ khơ\ng do\ drei kreh mgơ\ng êa ana\n, tăp hnơ\ng êa hro\ snăn kê] mboh kơ ana\n, lehana\n truh êa lo\ mbo\ snăn boh kê] srăng k]eh jing hlua\t lo\k, lehana\n hlua\t lo\k lo\ ktuh suôr jing kê]. Lehana\n asei kê] anei hlăm `u mâo leh mta virus êngoh bi [le\ êrah.

Drei kreh [uh hlăm sang drei mâo đa đa mnơ\ng jing anôk găl kơ kê] [loh mboh. Tal êlâo ana\n jing, abu\ mnga jing anôk lu snăk hlua\t lo\k hd^p, lehana\n hla\m to\ mnga dưm dlông knưl ngă yang, boh nik to\ mnga ]u\t ana bi msiam mtah. Tal tlâo jing hla\m du\m ]hiên to\ m]ah, to\ [iêr hlăm ta] kdơ\ng êa hjan srăng jing anôk kơ kê] [loh mboh. Knhal tui] jing du\m bro\ng mgơ\ng êa. Snăn kơ đăm mâo ôh hlua\t lo\k snăn brei drei bi mdoh nanao mnơ\ng mgơ\ng êa doh nanao, bi tơdah mnơ\ng pioh mgơ\ng nanao êa hlăm grăp hruê kăm snăn tuh hlăm ana\n mâo [ia\ prăi, amâodah êa pui hlăm abu\ mnga tuh mâo [ia\ êa prăi, amâo mâo djiê ôh mnga, bi êa pui srăng ngă djiê mnga. Bi ho\ng to\ mnga snăn hdơr mlih êa jê` jê`. Bi ho\ng jih jang to\ m]ah snăn drei dui` amâo mâo lui jing anôk kơ kê] mboh ôh. Bi jih jang bro\ng khơ\ng do\ mgơ\ng êa brei drei mkra kđhăp kđăl he\ kr^p. Ăt mâo mơh lu go\ sang mkra kđhăp mơh [ia\dah kđăl amâo mâo kr^p ôh, ăt adôk mâo êlan kơ kê] mu\t mboh. Lehana\n mâo sa mta brua\ drei kreh mưng ngă jing kreh lui hmăm sô êa sui tơl mâo đa đa kê] [loh mboh, snăn brei kriăng bi mdoh nanao mnơ\ng mgơ\ng êa, mlih êa, sut dhông mnơ\ng mgơ\ng êa bi hro\ klei kê] [loh mboh.

-Ơ aê mdrao! Mn^ anei mnuih [uôn sang drei kreh m^ndah krih êa drao mdjiê kê] [loh jing hdră jăk h^n răng mgang klei rua\ ênoh bi [le\ êrah. Si ngă djo\ mơ\ snăn?

Phạm Văn Lào: Klei tinei jing djo\ tuôm ho\ng đa đa klei jing mnuih [uôn sang drei khăp kơ klei krih êa drao răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, [ia\dah mâo lu mơh mnuih [uôn sang drei êmuh si ngă krih êa drao leh [ia\dah kê] [loh ăt lu mơh. Ya ngă mse\ djuê ana\n? Kyuadah krih êa drao drei kno\ng mrâo bi mdjiê kê] đui], êa drao anei amâo mâo mdjiê wa\t hlua\t lo\k ôh. Kyuana\n leh kê] djiê, lehana\n hlăm wang sa mmông êdei kơ ana\n hlua\t lo\k lo\ mâo leh mtam ênoh ktuh suôr mrâo đ^ jing kê] snăn drei [uh kê] ăt adôk nanao, kyuana\n yơh leh krih êa drao [ia\dah truh tlam lo\ [uh kê] [loh kbia\ leh.

Kâo ]ia\ng m`a\ kơ anei, klei krih êa drao kno\ng bi mdjiê kê] đui], bi hlua\t lo\k lehana\n boh kê] ăt adôk hd^p drei ka dưi mdjiê jih ôh. Drei mâo hdră jing mdjiê kê] jing ]ia\ng bi hro\ klei kê] ke\ mnuih mâo klei rua\ lehana\n lo\ ke\ bi mtuưp kơ mnuih suaih. }ia\ng mghaih msir klei dleh gang mkhư\ klei rua\ êngoh bi [le\ êrah snăn brei drei mâo mtam hdră mdjiê hlua\t lo\k, snăn brua\ anei kno\ng mnuih [uôn sang yơh dưi ngă, amâo mâo pô mkăn ngă brei kơ drei ôh. Snăn kâo mâo klei ]ia\ng mta\ kơ jih jang mnuih brei grăp hruê kăm drei ksiêm dlăng nanao ju\m wa\l sang drei, ksiêm dlăng jih jang mnơ\ng hu^dah thâo kdơ\ng êa, lehana\n hlăm grăp hruê kăm drei ngă nanao ]h^ndah amâo srăng lo\ mâo ôh anôk kơ kê] [loh mboh, lehana\n s^t nik srăng jih mơh klei rua\ êngoh bi [le\ êrah.

-Ơ aê mdrao! Ara\ hmư\ hing mâo lu sang ]h^ êa drao duh hưn mdah kơ mta êa drao răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah. Si klei anei akâo kơ aê mdrao lo\ mblang brei bi kla\?

Phạm Văn Lào: Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ka mâo êa drao mdrao klei rua\ anei ôh, lehana\n ka mâo mơh mta êa drao mdrao hlao [hut. Kyuana\n kno\ng ho\ng brua\ răng mgang đăm brei kê] ke\ mnuih ôh. Tal dua, gang mkhư\ amâo mâo anôk myun kơ hlua\t lo\k đ^ lar jing kê] [loh ôh, gang mkhư\ dơ\ng mơ\ng boh kê] k]eh jing hlua\t lo\k, lehana\n ara\ anei ka mâo mơh êa drao răng mgang klei rua\ ênoh bi [le\ êrah. Kâo mrâo hmư\ jing mâo đa đa anôk bi hing la] mâo mta êa drao răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, hmei srăng mâo klei hưn ho\ng knơ\ng brua\ mdrao mgu\n ]ia\ng mâo hdră bi mguôp mb^t pioh ksiêm dlăng jih jang klei hmư\ hing ana\n si be\. Tơdah mâo s^t klei mse\ snăn, ana\n jing amâo mâo djo\ ho\ng klei s^t ôh, lehana\n srăng ngă kơ mnuih [uôn sang ]huai, lehana\n srăng dleh kpăk kơ brua\ răng mgang klei rua\./.