VOV4.Êđê- Klei ruă Covid 19 [rư\ hruê [rư\ tưp lar ti lu ala ]ar leh anăn kr^ng lăn ala tar ro\ng lăn, dleh ktuê dlăng ti Việt Nam. Bruă mdrao mgu\n ]ar Dak Lak hưn brei kơ mnuih [uôn sang lo\ dơ\ng thâo răng, pral ngă du\m hdră gang mkhư\ klei ruă, răng kriê klei suaih pral pô, go\ sang leh anăn êpul êya.

Klei rua\ tưp mơ\ng kman virus corona mrâo mâo Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn lo\ bi ana\n jing Covid 19, lehana\n virus corona mrâo anei jing kbia\ hriê mơ\ng klei rua\ SARS – CoV 2. Covid 19 jing sa mta klei rua\ mơ\ng kman corona ana\n yơh. Phung knhăl brua\ mdrao mgu\n la] anei jing mta virius sa djuê ho\ng virus tuôm ba leh klei rua\ hu^ hyưt mkăn mse\ si klei rua\ hlăm êlan bi êwa SARS, lehana\n klei rua\ hlăm êlan bi êwa kr^ng Trung Đông pia Mers – cov.

Virus corona jing mtưp mơ\ng mnuih kơ mnuih ho\ng êlan bi êwa, kreh [uh jing hlăm klei mje\ êrô ho\ng mnuih rua\ hla\m brô 2m kgu\. Mnuih suaih ăt srăng tưp mơh tơdah so# djo\ ho\ng êa adu\ng, êa k’hak, êa bah mnuih rua\, lehana\n mnơ\ng mnua\ yua mâo leh virus gam. Jih jan gmnơ\ng yua ênưih bi mtưp klei rua\ jing boh kpăt [a\ng bha\, păl ê`an, do\ gư\ hlăm ê`al măi… Anei jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt, mâo klei mtưp pral snăk, [ia\dah klei ngă kơ drei hyưt êdi jing jih jang klei bi knăl mơ\ng klei rua\ anei kdrưh nik ho\ng hdrak ngă aguah tlam ana\n… mơ\ng ana\n dleh thâo bi knăl mnuih rua\ djo\ tưp klei rua\ anei leh he\ amâodah hơăi. La] du\m klei bi knăl mơ\ng klei rua\ anei, aê mdrao Trịnh Quang Trí, k’ia\ng khua anôk brua\ ksiêm dlăng klei rua\ ]ar Daklak brei thâo:

“Klei bi knăl kơ klei rua\ hlăm êlan bi êwa kjham mơ\ng kman virus corona amâo mâo mdê ôh ho\ng du\m klei mtuk hdrak mkăn, phu\n tal êlâo bi êngoh, leh kơ ana\n dơ\ng mtu\k, kjham h^n truh kơ dleh bi êwa, kjham h^n dơ\ng jing bo\k kso\ lehana\n ba kơ sang êa drao. Kyuana\n, ]ia\ng thâo bi kla\ kơ sa ]ô mnuih djo\ kman virus corona amâodah hơăi. Tal êlâo jing, mđing kơ jih klei mrâo la] ana\n, tal dua, si ngă pô ana\n tuôm đue\ hiu hlăm anôk mâo leh klei rua\ tưp mơ\. Tơdah đing mse\ snăn brei mâo klei bi ktlah mtam, lehana\n mâo du\m klei mka\ dlăng, lehana\n ara\ anei kno\ng ho\ng klei mka\ dlăng kman đui] dưi thâo nik mnuih ana\n mâo kman virus corona leh he\ amâodah hơăi”.

Covid 19 jing sa mta klei rua\ tưp hlăm êpul A, ara\ anei kâ mâo êa drao dưi mdrao ôh, lehana\n ka mâo mơh vaccine pioh gang mkhư\ klei rua\. Klei rua\ anei hu^ h^n êdi ho\ng phung mduôn khua, mnuih mâo leh du\m mta klei rua\ mse\ si klei rua\ êrah đ^, klei rua\ mâo mta mmih hlăm êrah, klei rua\ kboh… klei rua\ ngă bi dlưh ai dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\. Phu\n brua\ mdrao mgu\n mâo klei mta\ mtăn, răng mgang asei mlei pô ho\ng hdră bi mdoh nanao asei mlei ho\ng hdră rao kriê kngan ho\ng kbu, boh nik êlâo kơ hua\ [ơ\ng, êlâo kơ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng, êlâo lehana\n êdei kơ dlăng kriê phung hđeh, leh w^t tlô. Lehana\n lo\ dơ\ng mâo du\m hdră răng mgang kơ asei mlei pô jing trua\ ]hia\m guôm [o# bi djo\ hdră, djo\ anôk, đăm le\ hlăm klei liê hơăi mung mang, lehana\n kno\ng mjing ma\ klei bi mđ^ ma\ ai kơ asei mlei pô đui]. Tui si phung aê mdrao, ara\ anei ti ]ar Daklak ka mâo ôh mnuih djo\ kman klei rua\ covid 19, lehana\n klei rua\ tưp anei hlăk mâo dhar brua\ mdrao mgu\n ksiêm dlăng jăk, kyuana\n, mnuih [uôn sang dưi ba yua du\m mta ]hia\m guôm [o# aguah tlam đui] pioh răng kơ pô, amâo guôn yua ]hia\m guôm [o# sang êa drao ôh. }hia\m guôm [o# mơ\ng sang êa drao kno\ng pioh yua tơdah nao je\ ho\ng mnuih rua\, mnuih đing jing mnuih rua\ djo\ kman corona; amâodah êjai dlăng kriê mnuih mâo klei bi knăl mâo du\m klei rua\ hlăm êlan bi êwa, tơdah mâo leh klei mta\ brei ksiêm dlăng, bi ktlah ti sang, amâodah nao truh kơ sang êa drao anôk ]ia\ng mka\ dlăng klei rua\ kơh.

Kơ klei trua\ ]hia\m guôm [o# djo\ hdră phung aê mdrao ktrâo ata\t snei: }hia\m guôm [o# mơ\ng sang êa drao djăp ênoh ]ua\n kreh mâo 3 tal, Tal nah êngao jing êa mtah, amâo mâo kma êa ôh, tal ti krah jing sa tal êpih pioh gang kman, lehana\n tal êngao nah dih mâo êa ko#. Êjai trua\ ]hia\m guôm [o# snăn tal êa mtah ana\n kơ êngao jing anôk amâo mâo kma êa, k`ăm pioh gang mkhư\ he\ đa đa êa bah, êa du\ng, êa k’hak mơ\ng êngao mu\t hlăm lam, lehana\n ăt jing pioh gang jih jang êa bah, êa du\ng, êa k’hak mơ\ng mnuih trua\ tơdah mtu\k, bha` amâo mâo k]a\i đue\ kơ ta] ôh. Kdrê] guôr ksueh ktuê knhal ]hia\m brei dai nah dlông, dje\ buêh dj’dje\ leh trua\ ]hia\m guôm [o# ]ia\ng kơ kdrê] ana\n hyua\ kr^p knuh adu\ng. Êjai dôk trua\ ]hia\m guôm [o# amâo mâo dưi bi mso# ôh kđiêng hngan hlăm [o# ]hia\m, kăn duah ktu\ng rei êjai ]hia\ng blu\ amâodah hua\ [ơ\ng. Tơdah leh kleh he\ ]hia\m guôm [o# ana\n tlaih mơ\ng [o# mta snăn hlo\ng hwiê he\ hlăm huôm djah, dah lo\ ]ia\ng yua ma\ do\ mrâo. }hia\m guôm [o# mơ\ng sang êa drao kreh yua jing ]hia\m guôm [o# N95, N96 kno\ng pioh yua ma\ sa blư\ đui]. Brua\ yua w^t yua nao ]hia\m guôm [o# anei mơ\ng đa đa mnuih jing sa mta klei amâo mâo djo\ ôh, klei anei amâo mâo jăk ôh lehana\n kăn mâo klei tu\ dưn la]dah mkhư\ gang kman, tăp năng lo\ ba klei amâo mâo jăk h^n [aih kơh.

Êngao ana\n, ]ia\ng thâo răng mgang asei mlei pô, grăp ]ô mnuih brei thâo md^ klei suaih pral pô ho\ng hdră hua\ [ơ\ng bi djăp mnơ\ng tu\ jăk, thiăm mbo\ vitamin C, mjua\t asei mlei jê` jê`. Aê mdrao Trịnh Quang Trí, k’ia\ng khua Anôk brua\ ksiêm dlăng klei rua\ Daklak lo\ brei thâo:

“Tui si Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn hưn, mâo sa mta klei rua\ kha\dah hnơ\ng djiê mnuih amâo mâo lu ôh, [ia\dah mnuih djo\ klei rua\ anei jing lu, ana\n jing klei rua\ kdrak hluê yan. Ho\ng boh klei ara\ anei, drei dleh snăk thâo kral ti jing hdrak aguah tlam, ho\ng klei rua\ tưp corona anei. Ara\ anei drei mâo leh vaccine răng mgang klei rua\ hdrak. Kyuana\n, mta\ kơ jih jang mnuih khua thu\n leh, lehana\n phung hđeh bi nao tlo\ mgang vaccine anei hlăm grăp thu\n. Tơdah drei tuôm tlo\ mgang leh ho\ng vaccine snăn sa kdrê] đru kơ asei mlei drei mđ^ ai ktang kdơ\ng ho\ng klei rua\, mjing klei ktang pioh mgang asei mlei, lehana\n dưi đru sa kdrê] jih jang mta kman jhat ngă ho\ng asei mlei pô”.

Hlăm wưng anei, dhar brua\ mdrao mgu\n ăt mta\ kơ mnuih [uôn sang đăm kbia\ hiu nao ôh hlăm kr^ng mâo klei rua\ tưp; dăm mje\ ôh ho\ng mnuih hlăk hlê dôk mtu\k, amâo duah mso# ôh ho\ng hlô mnơ\ng, kăn dưi duah [ơ\ng rei hlô mnơ\ng dliê; tơdah mâo klei bi knăl đing mâo klei rua\ hlăm êlan bi êwa snăn bi nao mka\ dlăng, mâo nai aê mdrao mgu\n mka\ dlăng lehana\n k]e\ đru./.

Ara\ anei jing du\m klei ktrâo ata\t mơ\ng Phu\n brua\ mdrao mgu\n mkhư\ gang klei rua\ hla\m êlan bi êwa kjham mơ\ng mta kman corona mrâo:

Klei rua\ hlăm êlan bi êwa kjham mơ\ng kman virus corona mâo klei bi knăl ăt kdrưh nik ho\ng du\m klei rua\ hdrak aguah tlam mse\ si mtu\k, êngoh, dleh bi êwa. Klei rua\ mtưp ho\ng êlan bi êwa kyua djo\ êa bah, êa du\ng, êa k’hak k]ăi êjai mnuih rua\ blu\, bha` amâodah mtu\k. klei rua\ đue\ nao kơ kjham srăng truh kơ klei rua\ bo\k kso\, dleh ai bi êwa, tơdah amâo mâo pral dong mdrao ênưih truh kơ djiê mtam. Ara\ anei ka mâo ôh vaccine pioh răng mgang kơ asei mlei pô, lehana\n ka mâo mơh êa drao dưi mdrao hlao klei rua\ anei. }ia\ng ]o\ng răng mgang klei rua\ kjham hlăm êlan bi êwa mơ\ng kman virus corona, phu\n brua\ mdrao mgu\n mta\ mtăn kơ jih jang mnuih ngă jăk du\m mta snei:

-Bi mdoh asei mlei pô, rao kiê kngan ho\ng kbu\ lehana\n êa doh;

-Guôm [a\ng êgei, adu\ng tơdah mtu\k lehana\n bha`; trua\ ]hia\m guôm [o# êjai nao hlăm anôk lu mnuih.

-Mjua\t asei mlei jê` jê`, [ơ\ng ksa\ mnăm tu\k, lehana\n djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk pioh mđ^ ai ktang kơ asei mlei.

-Sut dhông jê` jê` pưk sang, păl ê`an, boh kpăk [a\ng bha\, rao bi mdoh jih jang mnơ\ng mnua\ kreh yua ho\ng êa rao, po\k [a\ng bha\ sang ]ia\ng mâo êwa êđăp doh mu\t hlăm sang.

-~e\ đue\ ho\ng mnuih hlăk dôk mâo klei bi knăl hdrak, mnuih mâo du\m klei bi knăl đing mâo klei rua\; đăm đue\ hiu ôh hlăm anôk lu mnuih.

-Bi nao băng kơ sang êa drao mtam tơdah mâo klei bi knăl mtu\k, êngoh lehana\n dleh bi êwa./.

Y-Khem Niê mblang