VOV4.Êđê – Klei rua\ bi hrut arua\t ariêng jing sa klei rua\ ktro\ mơ\ng kman klei rua\ bi hrut đ^ jing mơ\ng anôk êka. Anei jing klei rua\ kreh tuôm tơdah mâo klei truh êjai mmông ma\ brua\ amâo dah êka êkeh êjai ma\ brua\ gra\p hruê hruê. Klei rua\ bi hrut arua\t ariêng tơdah amâo dưi do\ng mdrao pral, djo\ hdra\, mnuih rua\ hu^ sra\ng djiê. Kha\ sna\n, ara\ anei lu mnuih adôk amâo mđing lehana\n k[ah klei thâo sa\ng kơ klei rua\ anei kyua ana\n mâo leh lu klei truh pap êdi.

A Rin Gô 41 thu\n ti să Êa H’Đing, kdriêk }ư\ Mgar, ]ar Dak Lak êka ti kđiêng jơ\ng kyua le\ mơ\ng êdeh. A Rin Gô brei thâo gru êka điêt đui], m^ndah du\m hruê srăng hlao mă hjăn, sơnăn amâo bi mđing mdrao mgu\n ôh. Hlăm brô 3 hruê êdei, `u [uh asei mlei êmăn êmiêk, kang khăng he\, [a\ng êgei dleh ha, dleh huă [ơ\ng. ~u nao kơ Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên mkă dlăng leh ana\n mâo ktrâo la] nao kơ adu\ bruă mdrao klei ruă tưp ]ia\ng mdrao klei ruă hrut arua\t ariêng. Êdei mkrah mlan dôk mdrao, klei ruă `u dưi mdrao hlao. A Rin yăl dliê:“Kâo le\ mơ\ng êdeh máy, êka he\ ti kđiêng jơ\ng. W^t kơ sang, kâo rao anôk êka ana\n ho\ng ôxy già, [ia\dah amâo tlo\ mgang ôh klei ruă hrut arua\t ariêng. Dôk ti sang mâo 3 hruê, sơnăn asei mlei bi khăng he\, êmăn êmiêt, amâo thâo lo\ êbat hiu”.

Hluê si klei hâo hưn mơ\ng adu\ bruă mdrao klei ruă Tưp, Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên, hlăm 2 thu\n ho\ng anei, klei ruă hrut arua\t ariêng đ^ h^n. Hlăm ana\n, ênoh mnuih ruă khua thu\n lu h^n. Mơ\ng ako\ thu\n truh kơ ara\ anei, adu\ bruă mdrao mgu\n kơ giăm 40 ]ô mnuih mâo klei ruă hrut arua\t ariêng hlăm phung khua thu\n, đ^ 4 ]ô mnuih mkă ho\ng wưng anei thu\n 2017, hlăm ana\n mâo 1 ]ô mnuih djiê leh ana\n 1 ]ô mnuih ba nao sang êa drao gưl dlông. Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, khua Adu\ bruă mdrao klei ruă Tưp brei thâo:“\Hlăm 2 thu\n êgao, ênoh mnuih djo\ klei ruă hrut arua\t ariêng đ^ h^n mkă ho\ng du\m thu\n êlâo dih, yap mdu\m grăp thu\n adu\ bruă tu\ mă mdrao mgu\n mơ\ng 8 – 12 ]ô mnuih. Bi 2 thu\n ho\ng anei, ênoh mnuih djo\ klei ruă đ^ êbeh 2 blư\. Anei jing klei năng brei răng êdi”.

Kman klei ruă hrut arua\t ariêng dôk hlăm lăn, ]uah. Tơdah mâo gru êka, kman klei ruă hrut arua\t ariêng srăng `u\ kma hlăm gru êka ana\n. Tơdah gru êka guôm he\ bi siêr, amâo mâo ôxy, sơnăn kman srăng đ^ lar pral, mjing du\m mta ruă đue# nao hlăm êrah, arua\t dlô leh ana\n ba klei ruă hrut arua\t ariêng.

Klei ruă hrut arua\t ariêng mâo 4 mta: hrut arua\t ariêng kluôm asei mlei, klei ruă hrut arua\t ariêng phung hđeh mrâo k’kiêng, klei ruă hrut arua\t ariêng mkrah asei mlei, klei ruă hrut arua\t ariêng hlăm ako\... Hlăm ana\n klei ruă hrut arua\t ariêng bo\ asei mlei jing klei ruă khăng mâo lu h^n, ênoh mnuih djiê truh 20%. Bi klei ruă hrut arua\t ariêng phung hđeh mrâo k’kiêng jing klei ruă khăng ngă klei ruă tơl kjham h^n, ênoh mnuih djiê truh 90%. Hluê si Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, mnuih pro\ng mâo klei ruă hrut arua\t ariêng kyua klei amâo mâo bi mđing leh ana\n k[ah klei thâo săng. Djăp mnuih amâo đei bi mđing ôh gru êka điêt amâo dah klôk kđeh, [ia\dah anei [a\ng `u\ kma mơ\ng kman klei ruă hrut arua\t ariêng.

Klei ruă hrut arua\t ariêng jing klei ruă hu^ hyưt êdi, tơdah amâo hmao thâo leh ana\n mdrao hnui, mnuih ruă srăng djiê mơh. Tơdah mnuih ruă mâo du\m klei bi êdah klei ruă hrut arua\t ariêng, klei bi êdah klă h^n jing khăng kang, akâo kơ phung Aê mdrao do\ng mdrao mjê], mdrao djo\ hdră sơnăn kơh dưi do\ng hd^p mnuih ruă. Khă sơnăn, klă s^t, đađa mnuih, du\m klei êdah ti êngao mơ\ng klei ruă hrut arua\t ariêng amâo thâo klă ôh, dleh t^ng knăl. Hluê bi Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, mâo 1 ]ô mnuih, adu\ bruă mdrao klei ruă tưp tu\ jum mnuih mâo klei ruă hrut arua\t ariêng mơ\ng adu\ bruă mdrao klei ruă êgei mbah amâo dah mơ\ng hlăm asei mlei. Klei anei ngă mnuih ruă ênưih djiê tơdah amâo hmao mdrao mgu\n.

Ara\ anei, bruă mdrao klei ruă hrut arua\t ariêng hluê djo\ hdră mdrao mơ\ng Phu\n bruă mdrao mgu\n mâo boh tu\ dưn êdi. Klei yuôm bhăn h^n, ana\n jing mnuih ruă thâo hnưm du\m klei bi êdah mơ\ng klei ruă ]ia\ng nao mkă dlăng. Mb^t ana\n, phung nai, Aê mdrao gưl nah gu\ bi mkă dlăng, t^ng knăl pral, klă ]ia\ng ba nao kơ gưl ]ar mdrao mgu\n. Leh bi mklă klei ruă, mnuih ruă srăng dưi bi mhlai mta jhat mơ\ng klei bi hrut arua\t ariêng hlăm êrah ho\ng huyết thanh SAT leh ana\n ba yua du\m hdră răng mgang klei bi k`hăk. Du\m hdră mdrao mse\ si rao gru êka, thiăm mbo\ êa bi hlai hlăm asei mlei leh ana\n mđ^ ai ktang ho\ng hdră huă [ơ\ng. Jih jang mnuih ruă dưi mdrao hlao leh ana\n kbiă mơ\ng sang êa drao êdei 12 – 30 hruê mdrao mgu\n.

}ia\ng răng mgang klei ruă hrut arua\t ariêng, bi tlo\ vắc xin mgang klei ruă hrut arua\t ariêng kơ phung ênưih mâo klei ruă anei mse\ si: phung mniê ba tian, du\m mnuih ngă bruă kriê dlăng mnơ\ng rông, ngă lo\ hma, ngă bruă ho\ng kiê kngan… Aê mdrao Phạm Văn Lào, Anôk bruă răng mgang klei ruă ]ar Dak Lak mtă mtăn:“Tal 1 jing phung hđeh, drei tlo\ vắc xin răng mgang klei ruă hrut arua\t ariêng arua\t tal 1 mơ\ng 2 mlan kơ dlông leh ana\n tlo\ m`ă w^t arua\t tal 2 mơ\ng 18 truh kơ 24 mlan. Ho\ng phung mniê bi bha 2 êpul. Ho\ng phung mniê ti du\m kr^ng ênưih djo\ klei ruă h^n, mơ\ng 15 – 35 thu\n srăng tlo\ 2 arua\t. Bi ho\ng phung mniê ba tian. Ho\ng phung mniê ba tian ăt mbha hlăm 2 mta. Ho\ng phung mniê ba tian êlâo kơnăn tlo\ mgang leh klei ruă hrut arua\t ariêng, jing êlâo kơ ba tian, kno\ng tlo\ 1 arua\t đui]. Bi mniê ba tian ka tuôm tlo\ ôh, sơnăn bi tlo\ 2 arua\t êlâo k’kiêng 1 mlan”.

Tơdah mâo gru êka ti êngao kl^t, mâo klei bi mđing hlăm bruă bi mdoh, rao gru êka ho\ng êa doh leh ana\n ôxy già. Tơdah êlâo dih ka tlo\ djăp hnơ\ng vắc xin răng mgang klei ruă hrut arua\t ariêng, sơnăn bi tlo\ huyết thanh bi kdơ\ng ho\ng mta jhat klei ruă hrut arua\t ariêng (SAT). Leh mdrao mgu\n, lui gru êka sơnăn, amâo mâo guôn ôh. Êdei du\m hruê, tơdah mâo klei bi êdah mơ\ng klei ruă hrut arua\t ariêng, ba nao kơ sang êa drao mtam ]ia\ng hmao mdrao mgu\n./.

}ia\ng mâo thia\m du\m klei hâo hưn kơ klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, hdra\ gang mkhư\ a\t mse\ mơh klei mđing ra\ng hla\m hdra\ mdrao klei rua\ anei, pô ]ih klei mrâo kdrê] anei mâo leh klei blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, Khua adu\ mdrao klei rua\ tưp, Sang êa drao pro\ng kr^ng La\n Dap kngư.

-Ơ Aê mdrao! Tơdah mâo klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, si klei bi knăl mơ\ng mnuih rua\?

Bs. Phạm Hồng Lâm: Tal êlâo jing khăng êgei mbah. Leh kơ ana\n khăng hlăm [o# mta, kkuê, boh ko\ boh nik hlăm tian lehana\n ro\ng. Lehana\n, hlăm anôk khăng lehana\n bi hrut ana\n lo\ mâo klei bi k`hăk. Sa hlăm du\m klei yuôm bhăn ]ia\ng bi kla\ thâo kơ klei rua\ bi hrut arua\t ariêng jing hlăm dua hruê tal êlâo mnuih rua\ dla\ng suaih pral, lehana\n kăn hlơr êngoh rei. Mơ\ng klei mse\ snăn, phung aê mdrao bi pral do\ng mjê], mdrao djo\ ho\ng hdră dăp, snăn kơh dưi do\ng hd^p mnuih rua\. Kâo lo\ mta\, klei rua\ hrut arua\t ariêng amâo mâo dưi mdrao ôh hlăm du\m boh sang êa drao sa\, lehana\n kdriêk, bi nao ba kơ sang êa drao pro\ng ]ar. Ti ana\p klei mse\ snăn, tơdah hlăm du\m boh sang êa drao nah gu\, phung nai aê mdrao ngă bi pral mtam hdră lo\ tio\ nao mdrao kơ sang êa drao nah dlông. {ia\dah tui si klei bi knăl [uh tal êlâo, mâo lu mnuih mâo klei rua\ anei ka thâo nik ôh. Kyuadah boh s^t mâo lu mnuih hlăm anôk hmei mdrao anei, bi ba nao mdrao kơ anôk mdrao êgei mbah, m^ndah mâo klei rua\ hlăm êgei mbah. Mâo đa đa mnuih la]dah rua\ êhu\ng. Tăp năng truh 1/3 phung nai aê mdrao mka\ dlăng ka yo\ng kla\ ôh mơ\ng du\m klei bi knăl [uh mơ\ng klei rua\. {ia\dah bi ho\ng phung nai aê mdrao trua\n kơ brua\ anei snăn ênưih thâo bi kla\ h^n, lehana\n klei bi knăl ênưih [uh êdi jing khăng êgei mbah.

-Si boh tu\ dưn mơ\ng brua\ mdrao mgu\n klei rua\ bi hrut arua\t ariêng ara\ anei, lehana\n ya mta klei năng kơ drei mđing h^n kơ Aê mdrao?

Bs Phạm Hồng Lâm: Drei [uh hlăm hdră mdrao tui si dăp ara\ anei jing hdră jăk snăk, mâo jar phu\n bi kna hnơ\ng mta jhat mâo hlăm êrah, tal dua jing mkhư\ klei bi hrut, bi k`hăk ho\ng djăp hdră jăk h^n, kyuadah jih jang mnuih mâo klei rua\ bi hrut arua\t ariêng truh kơ djiê kyua mơ\ng klei bi k`hăk ana\n yơh, ngă k[ah osi hlăm dlô. Lehana\n lo\ yua djăp hdră mdrao mkăn mse\ si ngă bi mdoh gru êka, mbo\ êa, mkhư\ jih jang djăp mta klei ngă truh klei bi hrut, lehana\n brua\ dlăng kriê mkăn, ana\n jing mbo\ ai ktang kơ mnuih rua\.

{ia\dah, mâo đa đa mnuih rua\, kha\dah hmei ba yua leh djăp hdră jăk h^n hlăm klei mdrao mgu\n, [ia\dah amâo mâo [uh klei bi mlih đei ôh mơ\ng mnuih rua\. Klei mse\ snăn kreh le\ hlăm mnuih mâo klei ra\ ra` kpiê. Klei bi hrut, bi k`hăk hlo\ng đue# nao kơ kjham h^n, mka\ ho\ng mnuih rua\ mkăn, lehana\n ênưih đue# nao kơ kjham mơh.

-Mâo mơ\ klei aê mdrao ]ia\ng mta\ mtăn kơ mnuih [uôn sang hlăm brua\ răng mgang klei rua\ bi hrut arua\t ariêng anei?

Bs Phạm Hồng Lâm: Hlăm du\m thu\n giăm anei, hnơ\ng ênoh mnuih mâo klei rua\ bi hrut arua\t ariêng ho\ng mnuih khua thu\n jing lu. Kha\dah ka mâo ôh sa hdră ksiêm duah bi nik, ]ia\ng dưi mblang kơ klei anei, [ia\dah tui si kâo m^n, kbia\ hriê mơ\ng ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ mơ\ng anak mnuih dơ\ng hro\ tui si thu\n mlan. Anei yơh jing brua\ hmai hlăk dôk mđing êdi.

Kơ kdrê] pô, mnuih [uôn sang brei mâo klei răng ho\ng jih jang anôk êka, boh nik du\m klei êka mơ\ng klei bi drăm êdeh êdâo, êka êjai ngă brua\. Tơdah mâo he\ sa klei êka, kha\dah jing điêt dưn mơh mdrao he\ bi doh anôk êka ho\ng êa doh, lehana\n Osi già, lehana\n tơdah mphu\n dô adih ka tuôm tlo\ mgang ôh vaccin răng mgang klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, snăn lo\ bi nao tlo\ huyết thanh kdơ\ng ho\ng djăp mta klei jhat mơ\ng klei bi hrut. Leh rao bi mdoh anôk êka, lui adôk êka snăn, đăm rua\t păn din ôh.

Du\m anôk asâo ke\ snăn bi nao tlo\ dua mta êa drao răng mgang, sa jing tlo huyết thanh răng mgang klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, tal dua jing vaccin răng mgang klei rua\ kho\. Anei jing klei năng brei drei mâo klei mđing h^n. Kyuadah mâo leh lu mnuih asâo ke\, kno\ng nao tlo\ mgang klei rua\ kho\ đu], [ia\dah amâo mâo tlo\ mgang ôh klei rua\ bi hrut arua\t ariêng.