VOV4.Êđê- Hruê anei, 24/9, ti wăl krah Nghĩa Lộ, čar Yên Bái srăng mkŏ mjing Knăm tŭ mă Hră mŏng UNESCO čih anăn “Klei kdŏ Xòe Thái” jing mnơ̆ng kriê pioh amâo êdah klă mơ̆ng anak mnuih. Anei jing klei yuôm bhăn hŏng mnuih Thái ti kwar Yŭ Dưr.

Pô mbruă êdah êdi Lò Văn Biến, giăm 90 thŭn, ti ƀuôn Cang Nà, ƀuôn hgŭm Trung Tâm, wăl krah Nghĩa Lộ, čar Yên Bái lui leh jih klei hdĭp pô kơ bruă ksiêm dlăng, tui duah, lŏ krŭ wĭt 6 ênhiang kdŏ xòe đưm, dưi lač jing mphŭn čô̆ kơ dŭm ênhiang kdŏ xòe mkăn. Biến brei thâo, dŭm ênhiang kdŏ xòe mâo leh mnuih Thái kriê pioh mơ̆ng dŭm ênuk gưl truh ară anei.

       Hlăm hră m’ar čih pioh, mnuih Thái truh ti Mường Lò, bruă duh mkra phŭn jing ngă lŏ hma, hdĭp hlăm krĭng ƀuôn djiêu hnoh êa. Hlăm klei hdĭp aguah tlam, mnuih Thái kreh kriăng, mĭn mrâo hlăm hdră duh mkra pla mjing, bi kdơ̆ng hŏng hlô mnơ̆ng jhat ƀai. Grăp blư̆ bi leh sa mta bruă yuôm bhăn djŏ tuôm kơ lăn adiê amâo dah dưi bi kdơ̆ng hŏng hlô jhat ƀai, grăp čô mnuih hlăm krĭng bi djă kngan mbĭt amâo bi kah êkei mniê, mduôn khua êdam êra kdŏ mmuñ, huă ƀơ̆ng djiêu kăm djuh dôk trơ̆ng pui. Bruă ngă dưi ngă nanao lu blư̆, ƀrư̆ ƀrư̆ jing dŭm ênhiang kdŏ xòe. Kyua anăn dưi lač, ênhiang kdŏ xòe jing klei bi hmô kơ hdră duh mkra pla mjing lehanăn hưn lač klă klei hdĭp dhar kreh ai tiê klei mĭn mơ̆ng mnuih Thái.

        Hluê thŭn mlan, Xòe dưi kriê pioh lehanăn mđĭ lar hlăm sa wăl anôk dhar kreh prŏng hlăm êpul êya. Dŭm ênhiang kdŏ anei kreh mâo anao hlăm knăm m’ak, Têt hat, ƀiădah hnơ̆ng lehanăn hdră bi êdah mdê mdê. Pô mbruă Lò Văn Biến brei thâo:

“Djăp mta mnơ̆ng giăm s’aĭ, mơ̆ng gưl dlông truh kơ nah gŭ, mnuih mduôn – hđeh êlăk, čiăng giăm hĭn knŏng kdŏ Xòe yơh. Gơ̆ bi êdah klei mtăp mđơr, kyua anăn mnuih Thái mâo knăm m’ak, klei bi kuôl, đĭ dôk sang mrâo amâo dah ya klei m’ak amâo mâo kdŏ Xòe amâo m’ak ôh, knăm anăn kăn tŭ jing lei”.

Klei kdŏ xoè ti Mường Lò - Yên Bái

        Pô mbruă Điêu Thị Siêng ti să Nghĩa An, wăl krah Nghĩa Lộ čar Yên Bái brei thâo: Mnuih Thái mâo klei mĭn “Amâo Xòe amâo m’ak ôh, amâo Xòe mdiê amâo jăk, amâo Xòe êkei mniê amâo jing kruôp ung mô̆ ôh… Kyua anăn, hlăm ya knăm m’ak, kwang kngan kdŏ Xòe dưi pŏk mlar nanao. Klei hgŭm mguôp êpul êya dưi hyuă kjăp, bruă mă jăk găl. Hŏng klei tŭ yuôm, dŭm ênhiang kdŏ xòe amâo tuôm bi ktlah hlăm klei hdĭp grăp hruê lehanăn mâo nanao hlăm knăm m’ak êpul êya, klei bhiăn klei mĭn đăo mơ̆ng mnuih Thái.

        Hluê aduôn Siêng, Xòe Thái mâo lu ênhiang kdŏ, ƀiădah kbiă hriê lŏ mkra mđĭ mơ̆ng 6 ênhiang kdŏ xòe đưm, anăn jing: Djă kngan, Bhir čhiăm, Čhuang êbat – Kdŭn tluôn, Bi ktlah mpă, Djă čhiăm gai kpiê lehanăn Êbat wĭr dang pah kngan… Tơdah kdŏ ênhiang Xòe đưm anei, mnuih Thái kreh čŭt h’ô kdrăp djuê ana mơ̆ng đưm, mâo: M’iêng, ao cóm, čhiăm Piêu.

(Dŭm ênhiang kdŏ Xòe mâo aduôn aê, amĭ ama pô lui mơ̆ng dŭm ênuk gưl, anăn jing ngăn drăp yuôm mơ̆ng dŭm ênuk gưl. Ênhiang kdŏ Xòe msĕ si êsei huă, êa mnăm hlăm grăp hruê).

 Kdŏ xoè

        Krĭng lăn Mường So đưm (mâo dŭm să Bản Lang, Khổng Lào lehanăn Mường So, kdriêk Phong Thổ, čar Lai Châu) ăt dưi thâo jing anôk mâo dŭm ênhiang kdŏ xòe đưm. Hluê klei yăl dliê mơ̆ng mduôn Tao Thị Phè ti ƀuôn Hổi Én, să Mường So – mnuih hlăm êpul ênhiang kdŏ xòe kreh mdah ênhiang kdŏ kơ phung tuê hiu čhưn mơ̆ng Mtao Thái - Đèo Văn Ơn êlâo adih brei thâo: Hlăk anăn, êpul kdŏ Xòe châu Mường So mâo hlăm brô 20 čô mơ̆ng 12 truh kơ 15 thŭn.

(Hlăk êlâo, tơdah mâo phung tuê hriê čhưn, phung anak čô hlăm êpul kdŏ tinei nao mdah yơh. Nao kdŏ yăng ti Lào Cai, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum lehanăn truh ti Hà Nội. Nao kdŏ, mmuñ, arăng mkŏ mjing klei bi kuôl, knăm m’ak, nao jăk êdi…

        Hluê Nông Văn Nảo, pô mbruă krĭng lăn Mường So, Xòe Thái dưi thâo hŏng 36 ênhiang kdŏ, ƀiădah êdah êdi jing ênhiang kdŏ xòe hiu čhưn yan mnga: xòe đuôn jŏng, xòe čhiăm, xòe pĕ brô̆, xòe dar wĭl…

(Êlâo adih, kdŏ Xòe tal êlâo ênưih mơh, amâo hluê sa hdră ôh, lač mâo jơ̆ng kngan snăn kpư̆ yơh, ƀiădah ƀrư̆ ƀrư̆ arăng lŏ mđĭ mlih ênhiang kdŏ anei. Kdŏ Xòe juăt mưng leh ară anei, grăp čô thâo kdŏ xòe, kyua anăn kreh bi jak kdŏ xòe, ƀrư̆ ƀrư̆ srăng mâo lu mnuih nao hgŭm kdŏ mbĭt). 

Klei kdŏ xoè ti Mường So - Lai Châu

        Ti čar Điện Biên, hlăm knăm Xên bản, Xên mường lehanăn lu knăm m’ak djuê ana mkăn, điêt amâo dah prŏng mâo kdŏ Xòe s’aĭ hŏng lu hdră mdê mdê: Xòe dar wĭl, Xòe čhiăm … Klei anei brei ƀuh klei hmăi dua tĭng plah wah hluê ngă klei bhiăn lehanăn klei kdŏ Xòe Thái, jih 2 hdră anei dôk mâo lehanăn bi đru mbĭt. Aduôn Lò Thị Ơn, ti să Noong Hẹt, kdriêk Điện Biên, čar Điện Biên brei thâo:

Xòe mâo hlăm knăm m’ak, têt hat. Mnuih Thái hmei kriê pioh ênhiang kdŏ anei mơ̆ng đưm êlâo truh kơ ară anei ăt snăn. Grăp ênhiang Xòe mâo hdră kdŏ mdê mdê ƀiădah amâo bi mlih ôh hluê hruê mlan.

 Xoè Thái dưi ba bi hriăm hlăm sang hră ti Yên Bái

        Kdrăp mnơ̆ng tông ayŭ kreh yua mbĭt hŏng kdŏ Xòe anăn jing: tính tẩu, ki ayŭ, khèn bè, hgơr, čing, chũm chọe, pí pặp, bẳng bu, mák hính... Dŭm kdrăp tông ayŭ anei mbĭt hŏng ênai kwang mơ̆ng kdrăp buh, băk, kă ti kngan, k’iêng mơ̆ng phung mniê Thái mjing ênai kwang jăk êdi, msĕ si asăp jak iêu arăng hriê čhưn. Lừ Văn Bánh, pô mbruă ayŭ ki kdŏ Xòe, tông čing ti ƀuôn Nà Và, să Viêng Lán, kdriêk Yên Châu, čar Sơn La brei thâo:

Mơ̆ng hlăk điêt, kâo hriăm tông čing, ayŭ ki lehanăn ƀrư̆ jing klei khăp m’ai. Ară anei khă thŭn leh khua, grăp blư̆ ƀuôn sang mâo knăm m’ak, drông thŭn mrâo… kâo ăt hur har mbĭt hŏng mnuih ƀuôn sang nao tông čing, ayŭ ki kơ arăng kdŏ Xòe, wơr jih klei suaĭ êmăn)

         Mơ̆ng thŭn 2016, čar Yên Bái lehanăn dŭm čar: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu bi hgŭm kjăp hŏng Phŭn bruă Dhar kreh, mjuăt ktang asei mlei lehanăn hiu čhưn ênguê, Phŭn bruă hŏng tač êngao lehanăn dŭm phŭn, dhar bruă, djŏ tuôm čih mkra leh hră m’ar kơ “Ênhiang kdŏ Xòe Thái” ba mdah kơ UNESCO dưm bi mklă hlăm anăn knhuah dhar kreh amâo êdah klă bi ala kơ anak mnuih tar rŏng lăn. Hruê 15/12/2021, ti anôk bi kƀĭn Dhar bruă mlir knŭk kna Klei kuôl kă 2023 kơ bruă răng mgang Knhuah dhar kreh amâo êdah klă tal 16 mơ̆ng UNESCO mkŏ mjing ti ƀuôn prŏng phŭn Paris (ala čar Prăng), knhuah gru Ênhiang kdŏ Xòe Thái mơ̆ng Việt Nam klă klơ̆ng mâo UNESCO čih hlăm anăn Knhuah dhar kreh amâo êdah klă bi ala kơ anak mnuih tar rŏng lăn./.

                                                     Pô mblang: H’Nêč Êñuô