VOV4.Êđê- Hlăm dŭm thŭn giăm anei, păt dah grăp thŭn ti čar Dak Lak mâo nanao mnuih djiê kyua asâo khŏ kĕ. Khă gơ̆ klei ruă asâo khŏ kĕ dưi gang mkhư̆ tơdah mnuih ruă dưi tlŏ vaccin, huyết thanh djăp ênŭm mtam leh asâo miêu khŏ kĕ ƀiădah ară anei, ăt mâo lu mnuih amâo thâo răng amâo dah mâo klei mĭn soh čhuai kơ klei ruă asâo khŏ kĕ anăn amâo nao tlŏ mgang ôh. Klei truh jhat jing jih jang phung anei djiê sơaĭ.

Hluê si Knơ̆ng bruă ksiêm dlăng kman klei ruă tưp krĭng Lăn dap kngư, ară anei lăn dap kngư jing krĭng mâo ênoh mnuih djiê kyua klei ruă khŏ lu êdi hlăm kluôm ala čar. Hlăm anăn, kƀĭn lu êdi ti 2 kdriêk Dak Lak lehanăn Gia Lai. Hluê si klei ksiêm yap mŏng Adŭ bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak mŏng thŭn 2017 truh kơ ảă anei, kluôm čar mâo leh 26 čô mnuih djiê kyua klei ruă khŏ. Hlăm mlan 3 mrâo êgao, čar lŏ mâo 2 čô djiê. Jih dua čô anei amâo tlŏ ôh vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ leh asâo kĕ. Aê mdrao Lê Phúc, K’iăng khua Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak brei thâo:

Klei ruă khŏ hlăm alŭ wăl čar Dak Lak hlăm dŭm thŭn giăm anei dleh dưi ksiêm dlăng êdi. Păt čiăng jih dŭm thŭn giăm anei, mŏng thŭn 2016 grăp thŭn drei mâo nanao mnuih ruă lehanăn djiê kyua klei ruă khŏ. Grăp thŭn kah knar mâo mŏng 5 – 6 čô, boh nik hlăm thŭn 2020 mâo 7 čô lehanăn knŏng hlăm 3 mlan akŏ thŭn 2021 mâo leh 3 čô ruă khŏ lehanăn djiê. Ênoh mnuih ruă mâo lu ti alŭ wăl msĕ si Mdrak, Êa Hleo, Krông Ƀŭk, Krông Bông. Knŏng 3 mlan mâo leh 3 čô ruă snăn anei jing klei năng huĭ hyưt êdi.

Ară anei, klei mưng rông asâo čiăng dlăng sang mŏng mnuih ƀuôn sang, boh nik ti krĭng ƀuôn sang at dôk lu, dŭm gŏ sang rông lu asâo lehanăn phưi tha snăn, amâo truă ƀăng êgei tơdah kbiă ti êlam. Lu gŏ sang ti krĭng taih kbưi amâo thâo săng ôh kơ klei ruă khŏ, kyua anăn, diñu kăn dưi đru kơ êpul mă bruă mdrao mgŭn hlăm hdră kriê dlăng lehanăn mkŏ mjing klei tlŏ mgang kơ asâo, miêu grăp thŭn. Hluê si anôk bruă djŏ tuôm, mta phŭn ngă lu êpul asâo, miêu khŏ hlăm wưng giăm anei jing ênoh asâo, miêu ti dŭm gŏ sang đĭ lu ƀiădah ênoh asâo, miêu dưi tlŏ mgang ƀiă đuič. Lač kơ hdră tlŏ vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ ti kdriêk Čư̆ Mgar, aduôn Phạm Thị Hồng Phượng, K’iăng khua anôk bruă mdrao mgŭn kdriêk Čư̆ Mgar, čar Dak Lak brei thâo:

Ênoh asâo, miêu ti alŭ wăl kdriêk ară anei mâo hlăm brô 22 êbâo drei. Ênoh dưi tlŏ mgang knŏng mâo hlăm brô 25 – 26%. Hŏng asâo, miêu bruă tlŏ mgang tuôm hŏng lu klei dleh dlan, mâo lu mta phŭn ƀiădah lu asâo, miêu mŏng mnuih ƀuôn sang phưi tha, knuă druh bruă mdrao mgŭn mnơ̆ng rông nao tlŏ amâo thâo mă ôh. Grăp čô mnuih amâo thâo săng ôh kơ bruă tlŏ mgang vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ, diñu lač asâo, miêu rông amâo khŏ ôh, ngă kơ ênoh asâo, miêu dưi tlŏ mgang ƀiă snăk.

Klei ruă khŏ jing sa klei ruă tưp huĭ hyưt mŏng mnơ̆ng rông kơ mnuih, kreh tuôm lu êdi ti asâo, miêu khŏ kĕ. Kman anei mŭt hlăm asei mlei hlue êlan gru kĕ, hlia, kuač ti klĭt, ti anôk êka. Wưng ñu bi êdah mâo klei ruă anei mŏng 1 truh kơ 3 mlan, đa đa 1 thŭn kơh thâo. Klei ruă anei mâo dŭm klei bi êdah tal êlâo msĕ si ruă kŏ, êngoh, huĭ, êmăn êmik, amâo jăk hlăm asei mlei... Wưng mâo klei ruă, srăng mâo klei bi êdah amâo čiăng pĭt, huĭ kơ mngač, huĭ ênai djiêu gah găn, huĭ kơ êa, kơ angĭn... Êngao anăn, mnuih ruă kreh kbiă lu êa bah, kbiă êa hŏ. Ară anei klei ruă khŏ ka mâo êa drao dưi mdrao hlao ôh. Tơdah đi khŏ, mnuih ruă srăng djiê.

Čiăng gang mkhư̆ klei ruă khŏ tơdah mnơ̆ng rông kĕ, hdră msir jăk hĭn ară anei jing tlŏ vaccine lehanăn huyết thanh gang mkhư̆ klei ruă khŏ djŏ wưng kčah, djăp hnơ̆ng djŏ si klei kčah mtrŭn mŏng anôk bruă mdrao mgŭn. Êngao anăn, čiăng bi hrŏ ênoh mnuih mâo klei ruă khŏ, Knơ̆ng bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp, Phŭn bruă mdrao mgŭn mtă kơ mnuih ƀuôn sang brei răng, hluê ngă jăk dŭm hdră msir msĕ si: Tlŏ mgang djăp ênŭm kơ asâo, miêu lehanăn lŏ tlŏ mñă wĭt hlăm grăp thŭn hluê si klei mtă mŏng anôk bruă mdrao mgŭn, Amâo phưi tha asâo, miêu, kbiă ti êlan dŏng brei truă hĕ ƀăng êgei; amâo hlăp lên, mđiăl asâo, miêu; Tơdah asâo, miêu kĕ, kuač, hlia.. brei drei rao anôk êka hŏng kƀu lehanăn êa doh hlăm 15 mnĭt. Tơdah amâo mâo kƀu brei drei rao anôk êka hŏng êa doh. Anei jing sa hdră msir tŭ dưn čiăng bi hrŏ kman mŭt hlăm drei, bi hrŏ klei ruă khŏ. Lehanăn, drei rao anôk êka hŏng cồn iod, amâo dưi mia lehanăn ăp ya mta mnơ̆ng ti anôk êka ôh. Lehkơnăn, nao mtam ti anôk bruă mdrao mgŭn đru kčĕ lehanăn tlŏ mgang vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ ktang hnưm ktang jăk.

Mbĭt anăn, dŭm gưl bruă sang čư̆ êa, anôk bruă djŏ tuôm brei ksiêm dlăng kjăp êpul asâo, miêu lehanăn gang mkhư̆ klei ruă khŏ ti asâo, miêu hluê hdră tlŏ vaccine. Mbĭt anăn, brei mâo hdră msir kjăp ktang hĭn, bi kmhal hlei pô amâo hluê ngă hdră tlŏ mgang kơ asâo, miêu hlăm grăp thŭn./.

Čiăng thâo săng hĭn kơ hdră gang mkhư̆ klei ruă asâo khŏ kĕ, đăm mâo phung djiê msĕ msi mrâo êgao drei hrăm mbĭt hmư̆ klei bi trông ti tluôn hŏng aê mdrao Lê Phúc, K’iăng Khua Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak:

-Ơ aê mdrao, akâo kơ ih brei thâo klă mngač hĭn kơ klei ruă asâo khŏ, lehanăn klei huĭ hyưt mơ̆ng ñu?

Aê mdrao Lê Phúc: klei ruă asâo khŏ kbiă hriê mơ̆ng kman. Tơdah drei tuôm hŏng asâo amâodah miêu khŏ kĕ amâodah kuač snăn kman khŏ kma nao hlăm tế bào klei mĭn lehanăn truh kơ dlô. Klei ruă anei tơdah truh ti hnơ̆ng bi hrŭt kñhăk leh snăn mnuih ruă anăn knŏng truh kơ djiê yơh. Kyuanăn anei jing sa mta klei ruă huĭ hyưt snăk kơ klei hdĭp mnuih ruă. Čiăng dưi răng hŏng klei ruă anei, brei drei mâo hdră rao bi doh anôk grŭ kĕ hŏng êa doh, lehanăn kbu, mđŭ ti gŭ knang êa trah. Mâo ngă hĕ snăn êlâo srăng đru mdul mơh kman dôk đuôm halwm gru kĕ. Leh dưi gang mkhư̆ kman, snăn klei kman kma mŭt hlăm tế bào klei mĭn, lehanăn hlăm dlô ăt hrŏ mơh. Leh kơ anăn drei ba mtam mnuih tuôm hŏng klei asâo miêu kĕ anăn kơ sang êa drao, mâo klei kăp kčĕ đru lehanăn ngă klei tlŏ mgang vaccine mkhư̆ klei ruă khŏ.

Tơdah tuôm hŏng asâo, miêu kĕ amâodah hlia, tui hlue hŏng wưng dôk mđam klei ruă, kreh ƀuh wưng mđam klei ruă pral êdi jing hlăm brô 10 hrue, siămdah mâo mơh đa truh 1 thŭn mtam snăn kơh êdah mâo klei ruă khŏ lehanăn truh kơ klei bi kñhăk bi hrut. Msĕ snăn mơh mâo lu snăk mnuih amâo mâo mđing ôh. Tơl hnơ̆ng đa đa leh đĭ khŏ, bi hrut leh amâo tuôm thâo ôh pô tuôm mâo asâo kĕ hĕ amâodah hơăi. Tơdah leh truh kơ klei khpŏ ngă snăn mnuih ruă anăn bi huĭ kơ êa, huĭ kơ angĭn, dah mâo mnuih pưh êwa, thâodah mâo êwa mơ̆ng êngao mŭt ăt huĭ mơh. Êngao anăn, êjai klei khŏ ngă bi knăl lu mta mơh, đa đa ngă mnuih ruă êwiên hĕ, đa ngă kơ mnuih ruă khŏ đĭ ngă jhŏng ktang, ƀiădah mâo klei ngă jhŏng ktang bi krêñ jing lu hĭn.

-Ơ aê mdrao, tơdah tuôm hŏng klei asâo miêu kĕ, snăn mnuih anăn si srăng ngă, čiăng bi hrŏ hĭng klei kman kma mŭt hlăm asei mlei?

Aê mdrao Lê Phúc: klei tal êlâo hĭng čiăng gang mkhư̆ klei ruă khŏ jing brei drei thâo răng kriê bi jăk asâo miêu drei rông, mâo klei tlŏ mgang vaccine nanao. Tơdah asâo miêu drei tlŏ mgang leh, mmông anei thâodah mnơ̆ng drei rông anăn tăm kĕ hĕ mnuih, snăn kăn truh kơ klei ruă khŏ rei. Bi tơdah tuôm leh hŏng klei asâo miêu kĕ, amâo mâo thâo klă ôh asâo anăn tlŏ mgang leh hĕ amâodah ka. Ƀiădah êlâo hĭng ăt bi rao hĕ djŏ hdră, drei amâo mâo bi msô̆ ôh kngan drei ti gru êka anăn. Drei knŏng trah êa ti gru êka anăn, mdjah kbu ti gru êka anăn, lehanăn lŏ trah hŏng êa doh, snăn kman srăng hroh đuĕ lehanăn ngă msĕ snăn bi pral. Leh kơ anăn nao bi pral kơ sang êa drao mtam pioh tlŏ mgang. Tlŏ mgang bi djŏ hrue kčah, tlŏ bi ênŭm 5 aruăt tui si mta mtrŭn.

-Ơ aê mdrao, si klei êđăp ênang lehanăn tŭ dưn mơ̆ng vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ, lehanăn ya mta mnuih rông asâo miêu bi mđing hĕ?

Aê mdrao Lê Phúc: Ară anei vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ jing jăk, amâo mâo hmăi jhat kơ asei mlei anak mnuih ôh. Êlâo dih kdrăp mkra mjing êa drao vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ jing mdê, ƀiădah ară anei thâo mkra mjing hŏng tế bào leh snăn amâo mâo hmăi jhat kơ klei suaih pral anak mnuih ôh. Kyuanăn, mnuih nao tlŏ mgang hĕ vaccine anei bi djŏ tơdah tuôm hŏng klei asâo miêu kĕ, čiăng dưi mâo ai dưi bi kdơ̆ng hŏng klei ruă khŏ.

Mâo mnuih rông asâo miêu hlăm sang, amâo mâo čiăng nao tlŏ mgang ôh, ƀiădah kreh hlăp lêñ nanao hŏng asâo miêu. Kyuanăn, êjai dôk hlăp h’uôn msĕ snăn asâo miêu tăm kĕ amâodah kuač hĕ, snăn kman mtưp mtam yơh kơ mnuih. Kyuanăn đăm hlăp lêñ ôh hŏng asâo miêu, kăn duah brei asâo h’uôn hliă rei hlăm asei mlei pô, huĭdah mmông anăn hlăm asei mlei pô tăm mâo hĕ gru êka kman mŭt êlan anăn mtam ba kơ mnuih. Snăn hdră yuôm bhăn hĭn jing tlŏ mgang hĕ tơdah tuôm hŏng asâo miêu kĕ, khădah gru kĕ anăn điêt amâodah prŏng. Kĕ djŏ hlăm boh kŏ, ti kkuê, ti ƀô̆ mta, amâodah hlăm anôk kăm snăn tlŏ vaccine êjai, lehanăn tlŏ huyết thanh êjai, kyuadah tơ knŏng tlŏ vaccine đuič ăt kăn mâo klei tŭ dưn rei, kyuadah amâo mâo dưi bi mdjiê ôh virus, lehanăn msĕ snăn ăt đuĕ nao truh kơ khŏ mơh.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!