VOV4.Êđê - Yan bhang adiê mđia\ hlơr amâo sa hnơ\ng, hnơ\ng adiê bi mlih đ^ tru\n nanao hla\m hruê, hnơ\ng h’a\p đ^… jing klei ga\l kơ du\m mta kman đ^ lêc\ lar lehana\n ba hriê klei rua\. Phung hđeh ka mâo ai bi kdơ\ng djo\ guôp ho\ng klei bi mlih mơ\ng yan adiê, êlưih djo\ mâo du\m klei rua\.

Hlăm du\m hruê êgao, ênoh phung hđeh ba đih kơ sang êa drao đ^ lu h^n. Mâo du\m boh sang êa drao ênoh hđeh ba mdrao đ^ truh 40%, kbia\ hriê mơ\ng adiê mđia\ hlơr đei.

Tui si Anôk brua\ ksiêm hriăm kơ brua\ răng mgang klei suaih pral, brua\ knua\ lehana\n wa\l anôk hd^p mda, mơ\ng phu\n brua\ mdrao mgu\n, adiê mđia\ hlơr ktang sui ngă kơ lu phung hđeh mâo lu klei rua\ msi si rua\ hlăm êlan bi êwa, rua\ tian eh. Lehana\n đa đa hđeh tuôm ho\ng k’oh hlơr, k’oh mđia\. Mơ\ng ana\n brei am^ ama mâo klei uê` mđing kơ anak, răng hu^dah mâo klei rua\ hlăm yan mđia\ hlơr.

Klei rua\ hlăm êlan bi êwa:

Klei rua\ hlăm êlan bi êwa kreh [uh jing lu kbia\ hriê mơ\ng êa\t. {ia\dah anei adiê hlơr, k’bia\ lu êa ho\ msat ]huam ao, lo\ ktit he\ dhia\r kpưh djo\ hlăm asei hđeh, êa ho\ srăng phiơr đue#, ngă kơ hnơ\ng h’uh hlăm asei tru\n pral, hđeh ênưih truh kơ klei bi êa\t. Mb^t ho\ng ana\n, brua\ ktit kdrăp bi êđăp hlăm adu\ p^t ăt ngă kơ hđeh ênưih mơh mâo klei bi êa\t hlăm asei mlei.

Hlăm klei mse\ snăn, phung hđeh ênưih truh kơ klei bi mđu] hlăm ko\ng do\k, rua\ amidal, mđu] kuôp kso\, ngă truh klei amâo mâo jăk kơ kso\, amâo mâo ]ia\ng hua\ [ơ\ng, mtu\k, dleh bi êwa, đ^ êngoh hlơr tăp năng truh kơ klei bi hrut.

Kyuana\n, ]ia\ng kơ phung hđeh đăm le\ hlăm klei rua\ êlan bi êwa êjai hlăm yan adiê hlơr, snăn đăm ktit ôh dhia\r kpưh ktang tla\ hlăm asei phung hđeh, tơdah [uh hđeh kbia\ lu êa ho\ snăn ma\ ]hia\m grua sut bi thu asei mlei hđeh, boh nik hlăm ro\ng; đăm lui ôh hnơ\ng h’uh hlăm adu\ ktit kdrăp bi êđăp ho\ng kơ êngao pro\ng đei, si tôhmô amâo mâo êgao kơ 5⁰C ôh, kăn jăk rei brei hđeh mnăm êa klo\ êa\t, kăn jăk rei brei hđeh [ơ\ng krem êa\t, amâodah ya mta mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng hip êa\t. Kno\ng brei hđeh [ơ\ng bi djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk, mbo\ vitamin, mta khoáng mđ^ ai ktang kơ asei mlei hđeh.

Tơdah phung hđeh đ^ êngoh hlơr bi mnăm êa orezol ]ia\ng mbo\ êa hlăm asei mlei hđeh. Tơdah boh hlơr hlăm asei mlei đ^ mơ\ng 38 – 50⁰C, snăn bi mnăm mtam hđeh êa drao lưh hlơr. Lehana\n ba mtam hđeh kơ sang êa drao mdrao mgu\n bi hmao, đăm lui klei rua\ truh kơ kjham ôh.

K’oh kyua hlơr:

K’oh hlơr jing klei bi knăl kơ klei đ^ hlơr hlăm hlăm asei mlei ngă amâo mâo bi kna ôh plah wah klei đ^ jing hnơ\ng h’uh, lehana\n bi kbia\ hnơ\ng h’uh mơ\ng asei mlei. Dưi pia snei k’oh hlơr jing klei bi knăl kơ klei êbuh kyua h’uh hlăm asei.

Boh phu\n klei ana\n jing phung hđeh, hdeh hriăm hra\ leh hlăp, êran hiu lu hlăm anôk hlơr, amâo mâo jăk djăp êwa siam, ngă kơ asei mlei bi đ^ h’uh hlăm lam, ngă kơ asei mlei đ^ hlơr tăp năng truh 38,5⁰C, tăp năng đ^ truh 40;41⁰C.

Mnuih tuôm ho\ng klei h’uh hlơr hlăm asei mlei ti hnơ\ng êdu jing kbia\ lu êa ho\, rua\ ko\, hwir ko\, mma\t ala\ mta, mâo klei bi mhao êa knư\ hruê knư\ đ^, mâo klei ]ia\ng bi [le\ o#, dleh bi êwa rua\ đah da, asei hlơr h^p. Kuih tăp, lehana\n bi êwa pral. Tơdah kjham h^n ngă dleh bi êwa, bi êwa tăp năng pral, tăp năng êmưt, asei mlei ơ\ng l’lăt, amâodah truh kơ hwa\t.

Hdră mghaih msir: Tơdah hdjul snăn pu\ ba mnuih rua\ hlăm anôk êyui êđăp, brei mdei mơ\ng jih jang klei bi knăl mâo hlăm asei mlei êdu ram leh, asei mlei lo\ w^t suaih mse\ ho\ng hđăp. Bi tơdah kjham ăt pu\ ba pral mnuih rua\ kơ anôk êyui, kleh he\ ]hum ao. Lehana\n sut ăp ]hia\m msah êa\t ti adhei lehana\n ti tlo\ng tlut, lehana\n kăp dlăng hnơ\ng h’uh hlăm asei mlei. Bi mnăm êa nga] êđăp, jăk h^n bi mnăm êa oresol. Tơdah ktro\ h^n tlo\ êa drao đru kơ kboh, lehana\n tlo\ sarom ]ia\ng lo\ bi kru\ ai.

Mđia\ ngă:

Mđia\ ngă kreh mâo ho\ng phung hđeh êjai dôk hlăp sui hlăm mđia\ amâo mâo đua đuôn, phưi boh ko\ krah mđia\ hlơr tla\ kla\ tlo\ng tlut, lehana\n hlăm asei mlei anôk ]hum ao amâo mâo guôm. Boh jhat mơ\ng mđia\ mtrang kma hlăm lam kl^t, lehana\n truh kơ klei mđia\ ngă.

Bi tơdah hdjul klei mđia\ ngă kreh bi [uh jing êmăn êmik, hwir ko\, mma\t ala\ mta, kwing mnga mta. Tăp năng truh kơ klei ]ia\ng [le\ o#. Hnơ\ng h’uh hlăm asei mlei đ^ hlơr h^n kơ yăng đar. Bi tơdah truh kơ kjham, mnuih rua\ tăp năng truh kơ klei bi hrut.

Mghaih msir bi pral tơdah [uh hđeh mđia\ ngă, jing pu\ ba mtam hđeh hlăm gu\ êyui lehana\n mâo êwa êđăp. Brei hđeh mnăm lu êa nga], amâodah bi mnăm êa bi lưh hlơr tơdah hđeh ăt adôk hdơr, bi hđeh amâo mâo lo\ hdơr êa êpa êsei ôh snăn ba mtam hđeh truh kơ sang êa drao giăm h^n.

Êngao ana\n, kyua ho\ng hnơ\ng h’uh đ^, mơ\ng ana\n mơh djăp mta virus, kman kmuôt tlan ênưih ba klei rua\, mnơ\ng ke\ kê] juôp, ruê ]ho\ ênưih mơh ba mtưp kman hlăm mnơ\ng [ơ\ng djăp snăk [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\, lehana\n mâo du\m mta klei rua\ mơ\ng virus, mâo klei rua\ tian eh, êngoh bi [le\ êrah… kyuana\n, bi mdoh nanao anôk dôk, [ơ\ng ksa\, mnăm tu\k, ba yua mnơ\ng [ơ\ng doh.

Anei mơh jing wưng kreh tuôm jê` snăk hđeh djiê mngăt hlăm êa, kyua adiê hlơr phung hđeh bi jak nao mnei hlăm êa krông, êa hnoh, amâodah êa ênao. Kreh mâo hlăm lu anôk ara\ anei. }ia\ng dưi răng mgang klei phung hđeh djiê mnga\t hlăm êa, phung am^ ama hđeh brei mâo klei mtô mta\ nanao kơ anak aneh pô đăm hiu mnei ôh hlăm hnoh krông êa juôr, ênao êa êlam. Tơdah mâo klei thâo mâo nao bi hriăm anak pô êluê.

Du\m mta klei drei c\ia\ng mđing:

- Mđing brei anak aneh pô [ơ\ng djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk nanao: Ngă klei [ơ\ng ksa\ mnăm tu\k, đăm [ơ\ng ôh mnơ\ng [ơ\ng [âo msăm leh, amâo mâo [ơ\ng boh kroh mtah, djam mtah, mnăm êa bi djăp, yua êa doh hlăm klei hd^p, boh nik mkra êa ksâo kơ anak mnăm, amâodah êjai mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng.

- Mđing răng kriê phung hdeh bi jăk, amâo mâo phưi phung hđeh êran hiu hlăm krah mđia\ ôh, pưk sang pia\t êmiêt bi doh, mnga] ta], lehana\n mâo djăp klei mnga].

- Hdơr bi ]u\t h’ô kơ phung hđeh ]hum ao dlông păl đăm kê] [loh ke\.

- Tơdah [uh phung hđeh d^ hlơr, bi ktuê mđing tơdah mâo mơ\ng 38,5⁰C kơ dlông snăn ngă mtam klei bi lưh hlơr kơ asei mlei hđeh, kleh he\ ]hum ao, ma\ ]hia\m ăp ti adhei, păn ak, hlăm kuang, bi mnăm êa drao bi lưh hlơr paracetamol, leh kơ ana\n ba mtam hđeh kơ sang êa drao./.