VOV4.Êđê - Klei rua\ kmrôk adu\ng jing sa hla\m du\m klei rua\ kha\ng mâo lu ti ala c\ar drei. Ti kr^ng wa\l Dap Kngư mâo lu mnuih djo\ mâo klei rua\ anei nga\ hma\i truh kơ klei hd^p leh ana\n brua\ knua\ kjham [ia\ mơh.

Gra\p hruê Adu\ ksiêm mka\ dla\ng mdrao klei rua\ Knga, adu\ng, đo\k, Sang êa drao pro\ng c\ar Kontum drông mdrao hla\m brô mơ\ng 70 – 100 c\ô mnuih rua\. Hla\m ana\n lu mnuih rua\ hriê ksiêm mka\ dla\ng klei rua\ armôk adung, đo\k. Bi kah lac\ kơ klei rua\ anei, phung rua\ hriê ksiêm mka\ dla\ng brei thâo: rua\ êma\n êdi jing hla\m du\m mlan bi mlih yan adiê amâo dah s^t adiê bi mlih kơ adiê ê’a\t. Kyua dja\l hma\i djo\ mơ\ng klei yan adiê bi mlih ana\n mnuih rua\ kha\ng bi bha`, hdrak nga\ rôc\ êa du\ng nnao đrông. Du\m phung rua\ amrôk adu\ng, đo\k sui thun mlan leh brei thâo: klei rua\ mâo w^t mâo nao hla\m wưng sui nga\ kơ pô bi êma\n êm^k, rua\ ko\, rua khu hla\m adu\ng,  toh hroh klei suaih pral leh ana\n nga\ dleh dlan kơ klei hd^p, nga\ brua\ amâo dah hria\m hra\ m’ar. Adei Trần Văn Tuấn, hđeh hria\m hra\ adu\ 6A3, Sang hra\ gưl II Trần Hưng đạo ti [uôn pro\ng Kontum brei thâo: “ ~u kha\ng mâo hla\m du\m hruê yan puih, `u nga\ rua\ leh ana\n kbia\ êa du\ng. Bi da\l adu\ng, h`uih êa du\ng `u nga\ rua\. ~u hma\i djo\ jing kâo amâo dưi dôk h’^t hria\m hra\ ôh. Dleh êma\n sna\k, amâo dưi  thâo k[^n kơ brua\ hria\m hra\ ôh.”

Ho\ng klei c\ang hmang dưi hlao jih klei rua\ amrôk adu\ng, đo\k, lu mnuih rua\ bi duah dja\p hdra\  mdrao. Ho\ng klei m^n “ Mâo klei rua\ bi hiu duah mdrao hla\m dja\p anôk yơh” mâo lu mnuih ba yua. Lu mnuih kno\ng hmư\ lac\ mâo êa drao mdrao hlao klei rua\ amrôk adu\ng, đo\k sna\n bi nao duah bi mâo, blei bi mâo leh ana\n ba mdrao yơh. Du\m êa drao mdrao mâo lu mnuih yua êdi mơ\ng hdra\  mdrao djuê ana leh ana\n wa\t du\m êa drao, hdra\ mdrao duah hmư\ lac\ ma\ đuic\...

Sna\n gơ\ đa dju\p hla trong rua\,  hu\l adu\ng ho\ng adhan giao, mna\m êa tia\ tô…. Truh kơ hu\l adu\ng ho\ng mla êman, ako\ ala mtah leh ana\n m’aê sulfat đồng. Brua\ mdrao lu tơl gơ\ mâo đa mnuih ta\m hlao he\ klei rua\ amrôk adu\ng, đo\k ka\n lo\ dưi thâo lei ti be\ êa drao mdrao hlao he\ ana\n. Mâo boh s^t jing ara\ anei lu mnuih [uôn sang rua\ amrôk adu\ng, đo\k jing kyua amâo mâo klei kc\e\ ktrâo djo\ hdra\ ana\n tu\ klei dôk hd^p mb^t ho\ng klei rua\ yơh. Phan Đức Luận, gia\m 70 thu\n leh, sang ti êlan Lê Qúy Đôn, [uôn pro\ng Kontum rua\ amrôk adu\ng, adhei mâo du\m plu\h thu\n anei leh lac\: “ Tal êlâo `u nga\ kơ mnuih rua\ ngê` bê` jing bi hwir ko\. Mse\ si kâo anei ara\ anei gơ\ tu\ hd^p ho\ng klei rua\ yơh kyua ara\ng gơ\ lac\ jing klei rua\  mdrao mâo dưi thâo lo\ hlao ôh. Jing ho\ng thu\n pô anei bi hd^p ho\ng `u yơh.”

C|ia\ng kơ đa\m soh c\huai ôh hla\m hdra\ mdrao klei rua\ amrôk adu\ng, adhei, hluê si klei mta\ mơ\ng phung aê mdrao, mnuih rua\ c\ia\ng bi nao ksiêm mka\ dla\ng ti du\m sang êa drao mdrao klei rua\ mâo k’hưm, khut khat amâo dưi duah mdrao ma\ hja\n pô ho\ng du\m mta êa drao, hdra\ mdrao amrôk adu\ng, đo\k amâo thâo b^t phu\n agha, ka mâo knơ\ng brua\ djo\ tuôm ksiêm dla\ng bi mkla\ ôh. Êlâo kơ duah hdra\ mdrao djo\ guôp ho\ng mdê bi asei mnuih, c\ia\ng mdrao bi dul [ia\ klei rua\, mnuih rua\ amrôk adu\ng, đo\k c\ia\ng bi mlih klei bhia\n hd^p hluê hdra\ ja\k ênhuah ênô, mse\ si bi mkhư\ klei dju\p ha\t, đa\m mna\m lu đei ôh kpiê [iêr, amâo mâo yua ôh mnơ\ng ê’a\t….. mb^t ana\n bi mkhư\ du\m klei ba truh nga\ kơ klei rua\ amrôk adu\ng, đo\k kjham h^n mse\ si bi mdoh pưk sang, bi mdoh he\ asa\p, bruih c\ho\, rơ\ng bi mdoh asei mlei pô. Tuôm sua\i êma\n leh kyua klei rua\ amrôk adu\ng, đo\k, kyua thâo ba yua hdra\ hd^p ja\k doh jing kriê kja\p klei bhia\n êbat jơ\ng hla\m tlam mma\t leh ana\n aguah gra\p hruê, Nguỹên Xuân Hoà, sang ti êlan Hùng Vương, [uôn pro\ng Kontum kah lac\ snei: “ Kâo rua\ amrôk adu\ng, adhei mơ\ng sui leh mơh, mâo plu\h du\m thu\n leh. Phu\n tal êlâo `u rua\ ko\, rua\ tơl amâo dưi thâo đih ôh bi dôk gu\. Tal dua jing adu\ng  `u mâo  êa k’hak, bi da\l adu\ng. {ia\ ara\ anei gơ\ dưi [ia\ leh.Gơ\ ka\n lo\ mdrao lei kno\ng mđing dla\ng kơ klei hd^p pô yơh. Klei hd^p amâo mâo klei nga\ bi ru\ng răng ôh, leh ana\n drei hd^p, hua\ [ơ\\\ng p^t dih amâo mâo djo\ hdra\ si c\ia\ng, mse\ si mna\m kpiê êsei. Êbat jơ\ng, bi mjua\t ktang asei mlei leh ana\n [ơ\ng hua\ bi djo\ hdra\ jing răng kriê kơ asei mlei pô  bi djo\ hnơ\ng, đa\m  êgao hnơ\ng ôh mse\ si hiu mna\m kpiê êsei, leh kơ ana\n jing amâo mâo dưi  [ơ\ng mna\m klo\ êa ê’a\t ôh. Ara\ anei gơ\ suaih [ia\ leh, tơ êlâo adih 10 sna\n ara\ anei adôk ma\ kno\ng dua đuic\.”

Sa klei năng dôk hyưt êdi jing hluê si klei bi kla\ mơ\ng phung aê mdrao thơ\ng mdrao ho\ng lu mta klei mse\ si: la\n êa wa\l anôk hd^p mda c\ho\ djhan; klei  mnơ\ng nga\ bi kta\l asei mlei, klei suaih pral mơ\ng gra\p c\ô mnuih amâo mâo rơ\ng ja\k ôh; klei bi mdoh asei amâo mâo ja\k, klei truh mơ\ng du\m klei rua\ nga\; mdrao amâo mâo djo\ hdra\..... hla\m wưng ana\p anei ênoh mnuih djo\ mao klei rua\  amrôk adung adhei sra\ng lo\ dơ\ng đ^./.

Kơ klei rua\ amrôk adsu\ng adhei  a\t mse\ mơh hdra\ gang mkhư\, mdrao bi djo\ hdra\ mâo klei tu\, Aê mdrao chuyên khoa I Ngô Văn Minh, dla\ng brua\ mdrao adu\ng, knga, đo\k Sang êa drao pro\ng c\ar Kontum brei thâo snei.                                                    

- Ơ Aê mdrao ya jing klei rua\ mrôk adu\ng, lehana\n klei rua\ anei mbha mâo du\m mta?

. Ngô Văn Minh: Klei rua\ mrôk adu\ng jing sa mta klei rua\ djo\ kman hlăm wa\l [a\ng adu\ng, tăp năng kbia\ hriê mơ\ng kman, amâodah amâo mâo djo\ mơ\ng kman ôh. Klei rua\ mrôk adu\ng dưi mbha mâo dua mta, ana\n jing klei rua\ mrôk adu\ng ktang, lehana\n klei rua\ mrôk adu\ng sui hlao. Klei rua\ mrôk adu\ng ktang lo\ dơ\ng pia jing klei rua\ kdja\t ktang kreh mâo mơ\ng sa truh kơ 4 hruê kăm. Bi klei rua\ mrôk adu\ng sui hlao kreh mâo mơ\ng 4 hruê kăm kơ dlông.

- Tui si ksiêm dlăng mnuih rua\ hriê mdrao hlăm Anôk mdrao klei rua\ Knga - adu\ng – ko\ng đo\k sang êa drao pro\ng ]ar Kontum, akâo kơ aê mdrao bi êdah lăng si klei rua\ ana\n mâo hlăm du\m thu\n giăm anei?

. Ngô Văn Minh: Klei rua\ mrôk adu\ng ti anôk mdrao klei rua\ knga – adu\ng – ko\ng đo\k sang êa drao pro\ng ]ar Kontum snăn mâo lu phung snăk. Dơ\ng mơ\ng mnuih ngă brua\ knu\k kna hlo\ng truh kơ mnuih [uôn sang ngă lo\ hma, lehana\n mnuih ngă brua\ aduah [ơ\ng mkăn, [ia\dah [uh lu mnuih mâo klei rua\ anei bi m^n, klei rua\ mrôk adu\ng jing sa mta klei rua\ amâo mâo dưi hlao ôh mdrao. Kyuana\n, di`u ]o\ng hiu duah blei êa drao mơ\ng 3 – 5 hruê. Di`u bi [uh klei rua\ hdjul leh snăn di`u lui amâo lo\ mdrao ôh, ăt kyua mơ\ng klei ana\n mơh klei rua\ knư\ hruê knư\ đ^ nao kơ kjham hlo\ng jing sa mta klei rua\ amâo mâo hlao.

- Dưi mơ\ aê mdrao brei thâo mta phu\n ba klei rua\ mrôk adu\ng, lehana\n si klei bi knăl kreh [uh mơ\ng klei rua\ anei?

. Ngô Văn Minh: Klei rua\ mrôk adu\ng kreh kbia hriê mơ\ng du\m mta klei mse\ snei: Tal êlâo jing kơ wa\l anôk hd^p mda amâo mâo doh. Hlăm anôk hd^p mda bi mlih snăn êwa đung hriê mâo lu mta mnơ\ng mtu\k mtu\l ngă truh kơ klei dăl adu\ng, lehana\n bi mđu] hlăm adu\ng, lehana\n djo\ kman. Klei rua\ mrôk adu\ngm đa đa kbia\ hriê mơ\ng [a\ng adu\ng mnuih rua\ điêt, amâodah mnuih rua\ mâo ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ awa\t. Amâodah mnuih rua\ kreh mâo adu\ng kbia\ êa jê` jê`. Klei rua\ adu\ng leh djo\ kman, tuôm ho\ng hdrak ngă, adu\ng amâo mâo jăk sui. Lehana\n le\ klei rua\ mrôk adu\ng kbia\ hriê mơ\ng leh mâo klei rua\ hlăm kl^t lam adu\ng. Tăp năng ti anei kreh truh kơ klei rua\ mrôk adu\ng.

Đơ klei bi knăl [uh mơ\ng klei rua\ mrôk adu\ng jing tui hluê hlăm du\m anôk mâo klei rua\ mse\ si, tal êlâo bi knăl [uh jing rua\ ko\, snăn klei rua\ ko\ jing klei rua\ anei jing rua\ hlăm mrôk adhei. Rua\ hlăm [ho\k ala\, rua\ hlăm mrôk kang jing rua\ hlăm klang kang. Mâo du\m mta klei rua\ hlăm tlo\ng tlut jing klei rua\ hlăm [a\ng mrôk klang ko\. {ia\dah klei bi knăl [uh lu êdi jing rua\ hlăm mrôk adu\ng, êa adu\ng rôk tăp năng ling hlăm ko\ng đo\k, ngă dăl adu\ng, bi ktăl ko\ng đo\k, ]ia\ng bi mtu\k. Mb^t ho\ng ana\n mnuih rua\ amâo lo\ mâo klei bi knăl thâo [âo ôh. Tơdah adu\ng truh kơ klei amâo lo\ jăk thâo [âo mnâo mna`, klei anei bi knăl klei rua\ đ^ nao kơ kjham leh. Êngao ana\n lo\ mâo du\m klei bi knăl mse\ si hw^r ko\, mma\t ala\ mta, đ^ êngoh, tăp năng truh kơ klei bi rua\ mđu] êhưl êgei kham mrô 5;6;7.

- Snăn si srăng răng mgang đăm mâo ôh klei rua\ anei , Ơ Aê mdrao?

. Ngô Văn Minh: Klei rua\ mrôk adu\ng jing sa mta klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng jih klei drei thâo leh kơ dlông, kyua hrip êwa ]ho\, snăn êjai adiê êa\t răng hlăm klei êbat hiu krơ\ng bi mđao asei mlei. Kbia\ hriê mơ\ng du\m mta hoá chất jhat ăt ngă truh kơ klei rua\ mrôk adu\ng. Tơdah truh kơ klei rua\ adu\ng leh, snăn mdrao he\ bi hlao klei rua\ adu\ng. leh kơ năn tơdah mâo klei êka hlăm adu\ng snăn bi nao mka\ dlăng kơ sang êa drao mtam, ]ia\ng kơ phung nai aê êa drao thơ\ng kơ klei rua\ anei mâo hdră mdrao bi djo\, mdrao bi hlao, ]ia\ng kơ mnuih rua\ đăm le\ hla\m klei rua\ amâo mâo thâo hlao ôh.

- Ơ aê mdrao, si mnuih rua\ srăng ngă tơdah thâo kơ pô mâo leh klei rua\ anei?

. Ngô Văn Minh: Tơdah mâo leh klei rua\ anei snăn nao mka\ dlăng mtam klei rua\ kơ sang êa drao mdrao klei rua\ knga – adu\ng – ko\ng đo\k ]ia\ng mka\ dlăng lehana\n mdrao mgu\n bi djo\. Ara\ anei sang êa drao pro\ng Kontum mâo leh djăp kdrăp ma\ brua\ ênuk mrâo dưi mdrao hlao jih [hut klei rua\ mrôk adu\ng. Tal êlâo jing mka\ dlăng thơ\ng kơ mta klei rua\ ho\ng du\m kdrăp ma\ brua\ djo\ ho\ng brua\ mdrao knga, adu\ng lehana\n ko\ng đo\k. Tal dua, jing mâo nội soi knga, adu\ng lehana\n ko\ng đo\k. Tal tlâo jing city scan djăp anôk rua\ hlăm mrôk adu\ng, adhei, kang, tlo\ng tlut. Tal pa\ jing ma\ rup mri djăp mrôk adu\ng, adhei, klang kang, klang tlo\ng tlut.

- Aê mdrao mâo mơ\ klei ]ia\ng mta\ kơ phung mâo klei rua\ mrôk adu\ng sui ka thâo hlao, lehana\n ho\ng mnuih kreh mâo nanao klei rua\ hlăm adu\ng?

. Ngô Văn Minh: Ho\ng mnuih mâo klei rua\ mrôk adu\ng sui amâo mâo thâo hlao, snăn jăk h^n drei nao hlăm sang êa drao truh kơ anôk thơ\ng kơ brua\ mdrao klei rua\ anei, ]ia\ng kơ phung aê mdrao ma\ rup tui hluê si klei rua\. Sitôhmô tơdah rua\ mrôk adu\ng ktang, lehana\n êa adu\ng ăt adôk thâo kbia\ kơ ta], snăn mdrao hla\m lam ho\ng jih hnơ\ng mơ\ng 3 – 8 hruê kăm. Tơdah mâo klei rua\ mrôk adu\ng, dăl adu\ng sui hlao snăn srăng mâo hdră mdrao tơl truh klei bi mmao hla\m mrôk adu\ng, snăn srăng mâo hdră bliah mdrao. Ara\ anei mâo leh hdră bliah nội soi adu\ng. Jing bliah bi mdoh ya mta jhat, mta ]ho\ hlăm mrôk adu\ng, hdră anei srăng blaih hlao [hut klei rua\ anei.

- Lu mnuih rua\ mrôk adu\ng dôk m^n, lehana\n amâo mâo thâo b^t ôh si hdră srăng mdrao nao tây y amâodah đông y jing jăk h^n? Si aê mdrao mâo klei m^n ho\ng klei anei?

. Ngô Văn Minh: Mdrao klei rua\ amrôk adu\ng jing sa mta brua\ brei ngă ho\ng jih ai tiê, lehana\n sui. Tăl năng mdrao mơ\ng 4 – 8 hruê kăm, amâodah sui h^n kơ ana\n. Tây y jing klei hro\ng ruah hdră mdrao tal êlâo. {ia\dah hdră mdrao ho\ng đông y ăt mâo mơh lu mta êa drao jăk. Kyuana\n mâo klei bi mguôp mdrao dua mta hdră anei jing sa klei jăk mơh kơ mnuih rua\ ]ia\ng đăm le\ hlăm klei kjham h^n ho\ng klei rua\ anei.  

- Sna\n he\, la] jăk kơ aê mdrao lu!

                                                            Y Khem – H’Nga pô ]ih hlo\ng ra\k.