VOV4.Êđê - Adiê bi mlih yan jing wưng yan adiê kha\ng mâo du\m klei bi mlih mdê, nga\ kơ asei mlei ka mâo hdra\ pral bi kdơ\ng w^t ôh. Anei jing mmông ga\l kơ du\m mta kman ba klei rua\ hla\m êlan bi êwa đ^. Tơ amâo ra\ng hla\m hdra\ kriê dla\ng klei suaih pral sna\n ênưih sna\k mâo klei rua\. Kdrê] “Klei suaih pral kơ jih jang mnuih”, hmei hưn mthâo kơ du\m klei rua\ kha\ng mâo hla\k adiê bi mlih yan lehana\n hdra\ gang mkhư\.

Du\m mta klei rua\ hlăm êlan bi êwa:

Rua\ đo\k:

Hlăm wưng mlih yan, boh nik yan puih klei rua\ đo\k yơh ênưih mâo êdi wa\t mnuih pro\ng lehana\n phung hđeh. Klei bi knăl [uh tal êlâo mơ\ng klei rua\ jing rua\ hlăm đo\k, lun êa boh amâodah lun mnơ\ng [ơ\ng, brê đo\k, mâo du\m gưl mtu\k kyua bi m[le\ hlăm êlan bi êwa, mâo mb^t tăp năng [le\ êa du\ng. Kbia\ hriê mơ\ng kman, mâo virus pô ngă. Tơdah amâo mâo pral mdrao mnuih rua\ srăng nao kơ kjham truh kơ rua\ kso\, lehana\n mâo du\m klei rua\ kơ kboh, kuôl kboh.

Mđu] kuôp kso\:

Klei rua\ anei mse\ mơh mâo ho\ng djăp mnuih tơdah amâo mâo klei thâo răng djo\ hdră, kreh tuôm êjai adiê bi mlih, amâodah leh găn klei rua\ ko\ng đo\k, rua\ mrôk adu\ng [ia\dah amâo mâo klei mdrao pral mtam. Kyua mâo lu mnuih rtua\ amâo mâo klei uê`, snăn ngă kơ hđeh mâo klei kbia\ êa du\ng, mtu\k [ia\dah am^ ama amâo mâo mdrao bi hlao [hut ôh snăn ênưih tuôm ho\ng klei kman ngă, lehana\n kjham h^n kuôp kso\ đue# nao kơ kjham mâo du\m klei bi knăl đ^ êngoh hlơr, mtu\k kbia\ êa k’hak êko\ mâo êa mtah amâodah k`^, bi êmăn êmik lehana\n p^t sa wa bruêh êmăn.

Hdrak ngă:

Phung hđeh yơh jing phung ênưih mâo klei rua\ hdrak ngă, kyuadah asei mlei hđeh ka bo\ ênu\m ôh ai ktang kdơ\ng ho\ng klei rua\, mơ\ng ana\n virus hdrak ênưih kma djo\. Du\m klei bi knăl kreh tuôm jing êngoh hlơr êdu, hw^r ko\, rua\ ko\, lehana\n rua\ đo\k, tăp năng dăl adu\ng, amâo mâo ]ia\ng hua\ [ơ\ng, kbia\ êa du\ng nanao lehana\n bha`. Tui si ai ktang kdơ\ng ho\ng klei rua\ mơ\ng grăp ]ô mnuih, lehana\n hdră mdrao, [ia\dah klei rua\ anei srăng djăl hlao amâodah srăng sui hlao.

Du\m mta klei rua\ hlăm tian prô]:

Kreh mâo du\m mta klei rua\ anei hlăm mlan 8 truh kơ mlan 12. Jing rua\ tian eh jing klei rua\ amâo yo\ng thâo. Ho\ng hđeh, đ^ êngoh mơ\ng 38 – 4⁰C mâo mb^t mse\ si kbia\ êa du\ng, dăl adu\ng, bha`, mtu\k, lehana\n rua\ hlăm đo\k. Tơdah kjham truh kơ klei nao eh tru\k amâodah [le\ o# kyuadah prô] hđeh ka bo\ ênu\m. Arua\t ariêng, êlan arua\t êrah, klei eh m’iêk, lehana\n tiê, boh [leh ăt hlăk hlê ka bo\ ênu\m, ai adôk êdu, mơ\ng ana\n klei bi kdơ\ng ho\ng kman rua\ ka kjăp ôh.

Du\m mta klei rua\ hlăm atu\k klang:

Êngao kơ du\m mta klei rua\ hlăm atu\t klang kreh tuôm hlăm mnuih thu\n leh khua, mnuih mduôn, klei rua\ atu\t klang ăt mâo mơh ho\ng phung hđeh mơ\ng 5 – 15 thu\n. Klei rua\ anei đ^ rua\ tơdah adiê êa\t, amâodah grăp blư\ adiê bi mlih. {ia\dah klei rua\ hlăm atu\t klang brei mdrao he\ bi pral, ]ia\ng dưi mkhư\ hu^dah lo\ mâo, ba klei amâo mâo jăk kơ kboh. Phung am^ ama bi ksiêm dlăng anak pô tơdah mâo du\m klei bi knăl amâo mâo jăk, ba mtam hđeh kơ sang êa drao anôk giăm h^n pioh mdrao bi djo\ lehana\n bi pral. Tlo\ mgang bi djăp ênu\m kơ phung hđeh, boh nik tlo\ mgang kơ klei rua\ kreh mâo grăp blư\ bi mlih adiê.

-Ho\ng mnuih khua thu\n:  Kreh mâo êdi jing tơdah adiê bi mlih snăn kreh lo\ bluh đ^ du\m klei rua\ leh mâo mơ\ng sui hlăm êlan bi êwa, kbia\ hriê mơ\ng wa\l hd^p mda ]ho\ djhan, du\m mta klei rua\ djo\ kman hla\m [a\ng êgei mbah, boh nik ho\ng mnuih khua thu\n leh klei rua\ mâo mta mmih hlăm êrah đ^ hriê, klei rua\ êrah đ^, klei rua\ kboh, kdlưh awa\t tiê, dlưh awa\t boh [leh, ngă kơ ai bi kdơ\ng ho\ng klei rua\ toh hroh, ênưih snăk maoa klei rua\ hlăm êlan bi êwa.

Klei rua\ kreh mâo ho\ng mnuih khua thu\n jing kjham h^n ho\ng phung hđeh, boh nik ho\ng du\m klei rua\ ka tuôm mâo klei bi knăl êlâo ôh, mơ\ng ana\n mnuih rua\ kreh thâo kral pô mâo klei rua\ hnui leh, tăp năng truh kơ kjham leh.

-Mniê ba tian:  Ăt jing phung ênưih mâo klei rua\, kyua mmông anei ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ awa\t êdu h^n ho\ng hruê aguah tlam. Mniê ba tian kreh mâo hdrak ngă lehana\n amâo mâo jho\n mnăm êa drao ôh hu^ hmăi amâo mâo jăk ho\ng anak ^ hla\m tian, mơ\ng ana\n klei rua\ amâo mâo thâo lo\ hlao, lehana\n asei mlei le\ hla\m klei êmăn.

Snăn brua\ răng mgang klei rua\ jing jăk h^n ho\ng phung mniê ba tian, jing amâo mâo je\ ôh ho\ng mnuih hlăk dôk mâo klei rua\ hlăm êlan bi êwa. Phung mniê mâo leh klei rua\ hlăm êlan bi êwa amâo mâo thâo lo\ hlao ăt bi nao mka\ dlăng, lehana\n kia\ kriê bi jăk asei mlei pô êjai dôk ba tian.

Du\m hdră răng mgang ]ia\ng `e\ đue# mơ\ng djăp mta klei rua\ ti wưng mlih adiê:

• Răng kriê asei mlei bi suaih pral nanao ho\ng klei mjua\t asei mlei.
• Hua\ [ơ\ng ênu\m djăp mnơ\ng tu\ jăk ]ia\ng bi ktang kơ asei mlei.
• Tlo\ mgang djăp ênu\m vaccin hdrak.
• Răng kriê bi mdoh asei mlei, pưk sang bi mnga] ta], amâo mâo bhu\l ]ho\.
• Guôm adu\ng mbah tơdah mtu\k, bha`, tơdah yua kngan guôm [a\ng êgei, snăn êdei kơ ana\n nao rao mtam ho\ng kbu, đăm duah k]ô] êa k’hak, êa bah plia\ plia ôh.
• Đăm [ơ\ng lu ôh mnơ\ng êa\t, bi mđao nanao asei mlei tơdah adiê đ^ êa\t.
• Ba yua jê` jê` lehanăn djăp ênu\m êa drao tui si naio aê mdrao mta\ mtăn ho\ng mnuih mâo klei rua\ amâo mâo thâo lo\ hlao, ]ia\ng đăm le\ hlăm klei đue# nao kơ kjham h^n.