VOV4.Êđê - Hlăm klei hd^p ênuk ara\ anei ho\ng klei m^n lu, lehana\n klei dôk dơ\ng [ơ\ng hua\ amâo mâo lo\ djo\, ana\n mơh jing mta phu\n ba truh klei rua\ m’iêk [ê` hra đ^ lar hlăm yang [uôn.

Aduôn Nguyễn Thị Xuân, 59 thu\n dôk ti [uôn mrô 5, să Trà Đa, [uôn pro\ng Pleiku jing 1 ]ô mnuih [uôn sang ngă lo\ hma, jih thu\n dleh dlan, klei hd^p mda, huă [ơ\ng amâo mâo đ^ kyar ôh, kăn êmo\ng đei lei, [ia\dah mâo he\ klei ruă m’iêk [ê` hra êbeh sa thu\n ho\ng anei. Kyua ana\n, aduôn Nguyễn Thị Xuân dưi dăp hlăm êpul mnuih djo\ klei ruă m’iêk [ê` hra ka thâo bi bi kah ôh mta phu\n ba klei rua\. Aduôn Nguyễn Thị Xuân brei thâo, êlâo kơ thâo pô mâo klei ruă, gơ\ mâo klei bi êdah êgah hla\m jơ\ng knhan, bi mhao ]ia\ng mnăm êa n’nao, nao m’iêk jê` jê`. Khă gơ\ [a\ng êgei ph^ n’nao, [ia\dah grăp bliư\ huă, `u huă truh kơ 4 ]hiên êsei, ]ia\ng mnăm êa m’mih trô hlăm giêt. Đa tăp năng, leh thâo am^ pô mâo klei ruă m’iêk [ê` hra, phung anak `u ba mđue# mda\p jih mnơ\ng [ơ\ng, mnơ\ng mnăm mâo lu [ê` hra, ]ia\ng mhro\ [ia\ klei hrip ma\ hnơ\ng [ê` hra mơ\ng asei mlei `u.

Leh êbeh sa thu\n mâo klei ruă, aduôn Nguyễn Thị Xuân mơ\ng sa ]ô mnuih [uôn sang ngă lo\ hma suaih pral 50kg, ara\ anei tru\n knăng adôk kno\ng 38kg. Mb^t ho\ng ana\n, `u păt dah amâo lo\ dưi ngă bruă, kyua amâo lo\ mâo ai tiê ôh, du\m atu\t kđiêng kngan, kđiêng jơ\ng bo\k pro\ng leh ana\n ruă. {ia\dah mta klei ngă kơ aduôn ênguôt h^n êdi ana\n jing klei bi kăm mkhư\ hlăm klei huă mnăm, ală mta `u hlăk [rư\ [rư\ dơ\ng bi m’măt\, dleh dlan hlăm klei ngă bruă leh ana\n blu\ tlao nao hriê ho\ng mnuih hla\m sang. Aduôn Nguyễn Thị Xuân la]: “Klei ruă m’iêk [ê` hra ngă kơ kâo bi êgah jơ\ng, kngan,đo\k k[ông kba [lat, ală m’măt amâo thâo lo\ [uh, ruă ro\ng, êgah 2 [e\ jơ\ng, dôk gu\, kgu\ dơ\ng dleh dlan êdi, kgu\ kdơ\ng êbuh mtam, amâo ]ia\ng huă [ơ\ng, atu\t klang jơ\ng kngan bo\k jih. Kâo [ơ\ng djam lu, huă [ia\, kâo amâo thâo ôh ya ngă mâo he\ klei ruă anei, kâo ênguôt êdi leh”.

Huỳnh Thành dôk ti sang mrô 24, êlan An Dương Vương, phường Thắng Lợi, [uôn pro\ng Pleiku nao kơ Anôk mdrao Mnuih khua mduôn, Sang êa drao pro\ng ]ar Gialai ho\ng klei rua\ [ê` hra hla\m êrah đ^ hlăm brô 6 bliư\ mkă ho\ng  hnơ\ng kah knar, ho\ng du\m bi êdah mhao ]ia\ng mnăm êa n’nao, ]ia\ng huă [ơ\ng, m’iêk lu. Hluê si klei yăl dliê mơ\ng `u, êlâo kơ thâo mâo klei ruă, `u joh klang jơ\ng. Ho\ng klei bi m^n mnăm lu êa ksâo mâo [ê` hra srăng đru klang djăl lo\ sir, ana\n `u mnăm mao sa ato\ êa ksâo hla\m sa hruê, mnăm nnao đrông hlăm wang 2 mlan. Snăn [ia\dah, hla\k hnơ\ng [ê` hra hlăm êrah `u đ^ mb^t ho\ng du\m klei bi êdah kla\ mơ\ng klei ruă m’iêk [ê` hra, anăn gru êka ti jơ\ng amâo djo\ kno\ng sui hlao đui] ôh, [ia\dah hu\i sra\ng lo\ djo\ kman kơ kđeh. Leh 7 mlan mâo klei truh, truh kơ ara\ anei, jơ\ng `u ăt adôk krap ho\ng msei.

Hluê si klei hlak mblang mơ\ng phung aê mdrao klei ruă m’iêk [ê` hra mơ\ng Huỳnh Thành ngă kơ kđeh êrah amâo dưi tu\ mă dja\p ôh hnơ\ng [ê` hra ]ia\ng lo\ w^t ]a\t đ^. Amâo djo\ kno\ng du\m ana\n đui] ôh, tơdah hlăm wưng mâo klei ruă m’iêk [ê` hra, tơ Huỳnh Thành lo\ mâo du\m mta klei ruă mkă, sna\n bruă mdrao mgu\n ăt dleh dlan h^n mkă ho\ng mnuih amâo mâo klei ruă m’iêk [ê` hra. Gru êka ka hlao, lo\ mâo klei ruă mrâo, ana\n `u ênguôt êdi. Ara\ anei, ]ia\ng kriê hnơ\ng [ê` hra hlăm êrah h’^t kjăp, `u c\ia\ng bi hluê klei bhia\n kăm hlăm klei huă [ơ\ng hluê si klei ktrâo la] mơ\ng aê mdrao. Hluê ho\ng ana\n, `u c\ia\ng bi mkhư\ [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mâo lu tinh bột, [ê` hra, mnăm êa [ia\, Huỳnh Thành la] snei:“ Hlăm klei m^n kâo ru\ng răng êdi. Kyua klei ruă m’iêk [ê` hra sra\ng mâo truh jih klei hd^p. Anei jing klei ruă mdrao amâo thâo hlao ôh. Mâo aê mdrao ktrâo k]e\, kâo huă [ia\ mơh, [ơ\ng lu boh kroh, lu êdi [ơ\ng boh truôl. Kyua boh truôl srăng mhro\ hnơ\ng [ê` hra hla\m êrah. Ara\ anei hlăm 1 bliư\ huă, kâo huă 2 ]hiên đui]. Kâo g^t tui hluê si asa\p aê mdrao ktrâo la]”.

Ti ala ]ar drei ara\ anei hluê si t^ng mâo 3 êklăk ]ô mnuih djo\ klei ruă m’iêk [ê` hra, đ^ 2 bliư\ mkă ho\ng thu\n 2006 leh ana\n dôk hlăm êpul du\m ala ]ar đ^ lar  pral êdi klei ruă m’iêk [ê` dlông ro\ng lăn. {ia\ boh s^t ênoh anei adôk đ^ h^n lu, kyua mâo hlăm brô 60% ênoh mnuih djo\ klei ruă amâo thâo ôh pô mâo klei ruă m’iêk [ê` hra. Phu\n agha ba klei ruă anei kyua mơ\ng knhuah hd^p, [ia\ kpư\ asei mlei, [ơ\ng lu mta mnơ\\ng mâo lu năng lượng, [ia\ mnơ\ng tu\ jăk, mâo klei ru\ng răng wưng sui... Klei năng hu^ hyưt êdi  jing hluê thu\n mlan, klei ruă anei [rư\ hruê [rư\ mâo lu hlăm phung hla\k ai. Klei ruă anei ăt jing klei ruă dôk tal 4 hlăm ênoh du\m klei ruă ngă djiê mnuih hlăm dlông ro\ng lăn.

Kơ du\m klei c\ia\ng đa\m lo\ mâo klei rua\ mka\n, du\m klei bi êdah đru ksiêm mka\ dla\ng dja\l thâo, klei bhia\n hd^p hua\ [ơ\ng aguah tlam s^t leh mâo klei rua\ m’iêk [ê` hra. Aê mdrao Chuyên khoa II Trịnh Quang Thắng, Sang êa drao pro\ng ]ar Gia Lai mâo klei kc\e\ ktrâo brei snei:

- Ơ Aê mdrao, mâo mnuih kreh bi la], klei rua\ mơiêk [ê` hra jing sa mta klei rua\ dleh thâo hlao lehana\n hu^ hyưt, klei anei djo\ mơ\ amâodah hơăi, lehana\n boh s^t si jing klei rua\ anei?

. Aê mdrao Trịnh Quang Thắng: Klei rua\ m’iêk [ê` hra jing klei rua\ mtu\k mtu\l hla\m klei mđ^ mlih, êdah êdi kơ klei đ^ jing lu mta mmih hla\m êrah sui, kyua amâo lo\ jăk ôh klei dưi mđ^ mlih mta mmlih, protit, lehana\n prăi. Hlăm ana\n, klei k[ah Insulin, amâodah lu] mta Insulin, amâodah amâo mâo jăk hlăm jih dua mta klei ana\n, ngă kơ mta mmih hla\m êrah đ^ nanao. Pia klei rua\ mơêk [ê` hra jing klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng lu mta boh phu\n mdê mdê, mâo mbha lu type, lu mta mdê mdê. Hlăm ana\n, grăp type, grăp mta hluê sa êpul pô ba kleia rua\, kyuana\n dleh dưi bi kla\ nik boh phu\n ba hriê klei rua\ anei. Dlông ro\ng lăn, mâo mbha leh mơ\ng 5 – 7 type, lehana\n lu h^n dơ\ng. Tơdah amâo mâo dưi bi kla\ ôh, snăn kno\ng yap jing du\m mta kbia\ hriê mơ\ng klei rua\ mâo leh mơ\ng am^ ama, djo\ tuôm hlăm klei rua\ anei, ka dưi jho\ng yap jing pô phu\n ba klei rua\ ôh.

- Snăn mnuih mâo klei rua\ anei si srăng ngă ]ia\ng bi hro\ klei đ^ mlih amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\, Ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Trịnh Quang Thắng: Klei amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\ anei jing lu mta, ]ia\ng dưi bi hro\ klei amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\ anei, jing tui hluê ho\ng hnơ\ng klei rua\ đ^ jing.. Tơdah mâo leh klei rua\, snăn kno\ng tui duah hdră bi hro\ klei jhat đu], jing si srăng ngă ]ia\ng hmao [uh, hmao thâo ho\ng klei pral, mdrao he\ bi pral, đru bi hro\ klei bi mlih truh kơ klei amâo mâo jăk. Leh mâo mta klei rua\ anei, snăn ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ toh hroh mơh, klei ana\n mjing klei găl kơ mta klei rua\ mkăn, amâodah ya mta klei rua\ mâo leh hlăm asei mlei hlo\ng đ^ kjham h^n, amâodah êdah djăl h^n. Klei rua\ m’iêk [ê` hra mâo lu snăk mta klei đ^ mlih nao kơ kjham, hlăm ana\n êdah êdi jing rua\ kboh, ngă dăl arua\t êrah kboh, amâodah ya mta klei rua\ mkăn hlăm kboh. Tal dua, ba hriê klei amâo mâo jăk kơ ala\, kơ êdei ana\p ênưih ngă mma\t ala\ mta. Tal tlâo, ngă amâo mâo jăk kơ boh [leh, ngă dlưh awa\t boh [leh, lehana\n ngă jhat kơ arua\t klei m^n, arua\t jơ\ng kngan asei mlei, lu] klei thâo kral, bi krăn jơ\ng kngan.

- Ho\ng klei jing mơ\ng mta klei rua\ anei mse\ snăn, snăn si mnơ\ng [ơ\ng mprăp kơ mnuih rua\, ya mta klei kăm bia\t, ]ia\ng đru mkhư\ klei đ^ lar klei amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\ anei, Ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Trịnh Quang Thắng: Mnuih mâo leh klei rua\ anei, kreh êdu ai yơh leh thâo pô mâo klei rua\ anei, kyua jing sa mta klei rua\ dleh thâo hlao. Tal dua le\, leh mâo klei rua\ anei, kreh lo\ mjing klei găl kơ mta klei rua\ mkăn ]a\t jing mse\ si klei rua\ canser, du\m mta klei rua\ djo\ kman mkăn. Tal tlâo, ngă hmăi amâo mâo jăk kơ klei hd^p mnuih rua\ hlăm grăp hruê. Leh mâo klei rua\ anei, snăn hlăm klei mdrao mâo mb^t ho\ng klei răng hlăm hua\ [ơ\ng, brei thâo mprăp bi djo\ ho\ng klei rua\, si tô hmô bi hro\ mta kpu\ng, bi hro\ mmih, bi hro\ prăi, hd^p mda dôk nanao hla\m klei răng, mjua\t ktang asei mlei nanao.

- Ya ngă klei rua\ mơiêk [ê` hra dưi yap jing pô mdjiê mnuih [rư\ [rư\, lehana\n mnuih mâo klei rua\ anei brei mđing ho\ng si klei mđ^ mlih ]ia\ng pral thâo răng hu^ le\ hlăm klei kjham h^n?

. Aê mdrao Trịnh Quang Thắng: Mnuih rua\ leh mâo klei rua\ anei, tơdah pral hmao thâo, lehana\n pral mdrao mgu\n, mdrao djo\, lehana\n mâo klei hd^p thâo răng, lehana\n mjua\t ktang asei mlei nanao ]ia\ng bi hro\ klei mđ^ mlih amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\ anei. Tơdah thâo [uh pral, t^ng dlăng kơ si klei mđ^ mlih mơ\ng klei rua\. Tal dua, ho\ng mnuih ênưih srăng mâo klei rua\ anei, jing phung 45 thu\n kơ dlông, snăn bi nao mka\ dlăng jê` jê` klei rua\, ]ia\ng pral dưi gang mkhư\. T^ng mka\ klei rua\ m’iêk [ê` hra bi knăl mơ\ng klei hua\ [ơ\ng lu, mnăm lu êa, nao mơiêk lu, lehana\n toh hroh knăng, snăn bi pral nao mka\ dlăng mtam ]ia\ng pral thâo [uh mta klei rua\, hlăm phung mniê mâo klei bi knăl mơ\ng klei kkiêng mda, amâodah mâo klei amâo mâo jăk kơ sang anak, amâodah đ^ êmo\ng êgao hnơ\ng jing DMI êgao kơ 23, amâodah pro\ng tian ho\ng êkei êbeh 90cm, lehana\n êbeh 80cm ho\ng mniê. Amâodah ho\ng mnuih tuôm mâo leh klei rua\ hlăm arua\t êrah, mâo klei rua\ êrah đ^, amâodah mâo klei mtu\k mtu\l lipit prăi. Hlăm klei ksiêm duah kơ klei rua\ anei dlông ro\ng lăn, snăn ho\ng mnuih êmo\ng hro\ êbeh 5% knăng ktro\/thu\n, snăn dưi răng kơ klei đ^ jing mta klei rua\ m’iêk [ê` hra mơ\ng 32 – 38%, mguôp ana\n mâo nanao klei răng hlămklei hua\ [ơ\ng bi djo\ guôp, lehana\n mjua\t ktang asei mlei jê` jê`.

- La] jăk kơ aê mdrao lui leh mmông hriê hlăm klei bi blu\ hrăm anei ho\ng hmei.

                                                 H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.