VOV4.Êđê -Yăl dliê kơ klei suaih pral, kơ klei hđeh kdjuôt kdj^ng ti ]ar Gialai lac\ hja\n, lehana\n hlăm Lăn Dap Kngư anei ara\ anei jing hlăk năng brei mâo klei bi mđing. Hnơ\ng hđeh kgu\ 5 thu\n hlăm kr^ng Lăn Dap Kngư le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng dôk ti hnơ\ng pro\ng h^n hlăm kluôm ala. Phu\n agha  jing kyua mơ\ng klei ư\ êpa, [un knap, kkiêng lu anak leh ana\n ka mâo klei thâo săng:

Ti lu boh [uôn hlăm ]ar Gialai, phung hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng, điêt ktiêl hnơ\ng ênoh lu, boh nik hđeh kgu\ 5 thu\n. Lu phung am^ ama hđeh kyua klei dleh dlan, gun ho\ng brua\ hma amâo lo\ mđing ôh kơ anak aneh pô. Lu phung hđeh ti du\m boh [uôn amâo mâo djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ôh pioh mđ^ kđeh asa\r, ngă kơ hđeh le\ hlăm klei điêt ktiêl, kdjuôt kdj^ng. R]om Win, ti [uôn Mơrông Ngo\, sa\ Ia Ka, kdriêk }ư\ Pah, ]ar Gialai, la]: “ Mnuih [uôn sang hlăm [uôn, mnuih Jrai ara\ anei, amâo jăk mđing đei ôh kơ phung hđeh, lu go\ êsei hlăm [uôn amâo mâo uê` m^n ôh kơ klei suaih pral, lehana\n kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh. Hlăm [uôn mâo mơ\ng 40 – 50% ênoh go\ êsei mse\ djuê ana\n, di`u kno\ng phưi tha phung hđeh hlăp lê` tui si ]ia\ng, amâo lo\ mđing kơ klei hd^p, lehana\n răng kriê klei suaih pral kơ phung hđeh ôh”.

Mb^t ho\ng klei ư\ êpa k[ah êwư, klei kkiêng anak lu, klei am^ ama hđeh k[ah thâo săng ti du\m kr^ng taih kbưi, kr^ng mnuih djuê [ia\, kơ klei mprăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ hđeh pătdah amâo mâo đei mđing uê` ôh. Mơ\ng ana\n, ngă kơ hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng, điêt ktiêl hlăm kr^ng anei jing lu êdi. Nai mdrao Lưu Thị Tâm, Khua kia\ kriê hdră brua\ mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ hđeh kdriêk }ư\ Pah, ]ar Gialai, brei thâo:“ Kyua klei hd^p mda ti kdriêk }ư\ Pah anei ênoh mnuih djuê [ia\ truh 53%, adôk awa\t k[ah hlăm klei thâo săng kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk. Sa kdrê] dơ\ng,kyua k[ah klei thâo săng, lu hd^p kno\ng brua\ pưk hma, klei hd^p ăt adôk le\ nanao hlăm klei k[ah êwư. Hd^p adôk ktro\ tui si klei bhiăn hđăp, amâo đei mđing ôh kơ klei mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk. Tal dua, wa\l anôk hd^p mda adôk ]ho\ mro\, snăn hđeh bi kmuôt lu. Boh nik leh mâo boh mnga mdiê kuê, boh kroh hlăm war bưn pô ka thâo mkra mơh mnơ\ng [ơ\ng bi jăk hlăm grăp blư\ hua\ [ơ\ng”.

Hdră gang mkhư\ klei kdjuôt kdj^ng kơ phung hđeh mơ\ng ]ar Gialai mâo ngă leh du\m pluh thu\n ho\ng anei. {ia\dah klei kdjuôt kdj^ng ăt adôk nanao ka dưi mghaih msir ôh, ]ia\ng snăk mâo klei mđing uê` lehana\n mghaih msir he\ bi s^t. Tui si ênoh ksiêm yap mơ\ng Anôk brua\ ksiêm hriăm kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ala ]ar, Gialai jing sa hlăm du\m boh ]ar mâo hnơ\ng hđeh kdjuôt kdj^ng lu h^n êdi hlăm kluôm ala. Boh nik, hnơ\ng hđeh kgu\ 5 thu\n mâo klei kdjuôt kdj^ng, điêt ktiêl lu h^n truh 35%. Êjai ana\n, kah knar ho\ng kluôm ala, hnơ\ng hđeh kgu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng, hdjul knăng jing giăm 25%. }ia\ng dưi mghaih msir hdră êlan mơ\ng ala ]ar kơ klei mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh ti Gialai, jing ]ia\ng snăk mâo wa\t brua\ kđi ]ar hlăm alu\ wa\l hgu\m đru mb^t. Aê mdrao Lê Thị Thanh Hương, K’ia\ng khua Anôk brua\ dlăng kriê klei suaih pral lehana\n [a\ kkiêng anak ]ar Gialai, la]:“ Tui si hdră êlan mơ\ng ala ]ar kơ klei mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh, mâo lo\ m`a\ lehana\n ba mdưm hlăm ênoh ]ua\n bi mhro\ hnơ\ng hđeh kgu\ 5 thu\n mâo klei kdjuôt kdj^ng. Anei jing brua\ klam kơ jih jang yang [uôn, lehana\n mơ\ng jih jang yang [uôn, amâo mâo djo\ kno\ng lui hjăn kơ dhar brua\ mdrao mgu\n ôh. Kyuana\n, ]ia\ng mghaih msir klei hđeh kgu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng, snăn jih jang dhar brua\ êpul êya bi ngă brua\ anei”.

Ho\ng lu mta mdê mdê ba kơ hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng ti ]ar Gialai adôk ti hnơ\ng yap jing pro\ng h^n hlăm kluôm ala. }ia\ng dưi mghaih msir klei anei, brei mâo klei jih jang am^ ama hđeh lehana\n brua\ sang ]ư\ êa hrăm mb^t bi mđing./.

Klei kduôt kdj^ng hmăi amâo mâo jăk kơ hđeh đ^ hriê kơ pro\ng, ngă tru\n hro\ klei thâo m^n, ai hriăm hra\ mơar. Lehana\n ba hriê lu klei rua\ mơh ho\ng phung hđeh, mâo klei rua\ dleh mdrao mơh. Boh nik, ho\ng phung hđeh kgu\ 5 thu\n jing wưng yuôm bhăn kơ hđeh đ^ pro\ng, jing jih jang klei hd^p hlăm asei mlei đ^ hriê kơ pro\ng, boh nik arua\t klei m^n hlăm dlô, lehana\n hlăm asei mlei. }ia\ng kơ mnuih [uôn sang mâo klei thâo săng h^n kơ klei mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh, pô ]ih klei mrâo kdrê] klei suaih pral kơ jih jang mnuih mâo leh klei bi blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao Đào Thị Bình, knua\ druh anôk brua\ răng mgang klei suaih pral [a\ kkiêng anak, Khua anôk brua\ mbo\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh ]ar Gialai.

- Ti ana\p klei adôk mao lu phung hđeh êlăk ti ]ar Gialai kdjuôt kdj^ng asei mlei, aê mdrao mâo mơh he\ ya klei đru kc\e\ ktrâo brei ]ia\ng klei huă [ơ\\ng mâo djăp mnơ\ng tu\ jăk ho\ng phung hđeh gu\ 5 thu\n?

. Aê mdrao Đào Thị Bình: Kâo bi m^n snei, ho\ng ênoh hđeh kdjuôt kdj^ng asei mlei ti Gialai adôk lu, snăn tal êlâo phung am^ rông anak điêt leh ana\n du\m phung rông ba anak điêt hlăm go\ êsei, bi thâo săng klă 1 bliư\ huă [ơ\ng djăp mnơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh gu\ 5 thu\n si `u jing. Leh ana\n drei ăt thâo mơh, hla\m hđeh gu\ 5 thu\n c\ia\ng bi kah mbha du\m êpul thu\n điêt. Wưng mơ\ng 0 - 6 mlan, jing wưng hđeh mrâo k’kiêng leh ana\n hlăk dôk pu\ [a\. Klei ]ia\ng kơ mnơ\ng tu\ jăk mơ\ng hđeh mơ\ng 0 -6 mlan êa ksâo am^ bi mâo djăp 100% leh ana\n amâo mâo lo\ c\ia\ng [ơ\ng  ya mta mnơ\ng, mnăm ya mta êa ôh êngao kơ êa ksâo am^. Bi wưng mơ\ng 6 – 12 mlan, êa ksâo am^ mkăp êbeh mkrah wah mkă ho\ng klei ]ia\ng kơ mnơ\ng tu\ jăk pioh hđeh đ^ pro\ng, klei ]ia\ng adôk ana\n mơ\ng phung hđeh dưi mkăp ho\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mbo\ aguah tlam kơ phung hđeh. Bi wưng mơ\ng 12 – 24 mlan, êa ksâo am^ mkăp hlăm brô 1/3 klei ]ia\ng kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk, bi adôk 2/3 jing mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mbo\. Ênoh mơ\ng gra\p bliư\ [ơ\ng mbo\ srăng bi mlih mdê mdê. Leh ana\n hlăm grăp bliư\ [ơ\ng mbo\, snăn drei bi mâo djăp ênu\m 4 êpul mnơ\ng [ơ\ng. 4 êpul mnơ\ng [ơ\ng ti anei jing êpul tinh bột srăng mâo hlăm braih leh ana\n du\m mta êtak êbai mtlai mb^t djăp mta. Tơdah amâo mâo ôh braih, drei srăng bi hrô ho\ng ktơr, hbei [lang. Bi êpul đạm mâo lu hlăm kđeh ]^m, kan, boh mnu\, êa ksâo djăp mta leh ana\n đạm thực vật mâo hlăm du\m mta êtak êbai. Êpul tal 3 jing êpul mkăp mta pra^, khăng mâo pra^ mnơ\ng rông leh ana\n mâo hlăm du\m mta êa pra^ [ơ\ng. Pra^ mnơ\ng rông ti anei mâo pra^ mnu\, pra^ u\n. Bi êa pra^ mâo hlăm du\m thực vật leh ana\n lo\ mâo hla\m du\m mta êngu ênga. Êpul knhal tui] jing êpul mkăp vitamin leh ana\n muối khoáng, mâo lu hlăm du\m mta djam mtam mtah leh ana\n boh kroh ksă.

- Ơ aê mdrao, hnơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mbo\ kơ phung hđeh hluê mdê bi thu\n si `u ]ia\ng bi djo\ guôp?

. Aê mdrao Đào Thị Bình: Leh hđeh mâo êgao 6 mlan, drei mphu\n bi hriăm kơ hđeh [ơ\ng mbo\, snăn 2-3 hruê tal êlâo, mphu\n bi hriăm hđeh [ơ\ng mơ\ng 2- 3 awak đui]. {ia\dah leh 2-3 hruê anei, drei mđ^ [rư\ [rư\ hnơ\ng mnơ\ng [ơ\ng, leh ana\n hlăm 1 bliư\ brei hđeh [ơ\ng mkrah ]hiên bột amâo dah bur. Hnơ\ng mkă mơ\ng ]hiên ana\n jing hlăm brô 250ml. Leh kơnăn, drei mđ^ [rư\ [rư\ hlăm brô 2 bliư\, mguôp mb^t mam êa ksâo am^ đrông. Jing hlăm wưng mơ\ng 6 – 8 mlan lo\ mbo\ [ơ\ng 2 bliư\ hlăm 1 hruê mguôp mb^t mam nnao êa ksâo am^. Bi mơ\ng 9 – 11 mlan, snăn drei brei [ơ\ng 3 bliư\ hlăm 1 hruê leh ana\n lo\ [ơ\ng mbo\ thiăm. 1 bliư\ [ơ\ng mbo\ ti anei jing 1 kdriêk tei hu\ng ksă, 1 kdriêk boh suai ksă amâo dah mtei ksă amâo dah brei hđeh mnăm sữa chua ăt dưi mơh. Bi wưng mơ\ng 12 – 24 mlan, sơnăn [ơ\ng 3 bliư\ phu\n leh ana\n 2 bliư\ [ơ\ng mbo\ thiăm leh ana\n ăt brei hđeh mam am^. Ana\n jing ênoh [ơ\ng mnơ\ng, bi grăp bliư\ [ơ\ng mnơ\ng, ti wưng thu\n mơ\ng 12 – 24 mlan, drei mđ^ [rư\ [rư\ mơ\ng 3/4 ]hiên truh kơ 1 ]hiên. Hđeh mơ\ng 2-3 thu\n, mmông ana\n drei dưi brei [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mnuih pro\ng, [ia\dah bi mâo klei mđing dlăng, êsei knă m’mia [ia\, mnơ\ng [ơ\ng tu\k bi ê’ih ]ia\ng đru phung hđeh huă [ơ\ng êlưih h^n. Hlăm wưng mơ\ng 2-3 thu\n, păt dah hđeh amâo lo\ mam am^ ôh. Kyua ana\n, drei brei hđeh [ơ\ng huă mơ\ng 3-4 bliư\ leh ana\n 2 bliư\ lo\ [ơ\ng mbo\. Leh hđeh bo\ 3 thu\n kơ dlông, hđeh dưi huă [ơ\ng mb^t ho\ng mnuih pro\ng, [ia\dah drei ăt brei hđeh [ơ\ng mnơ\ng tu\ jăk ]ia\ng hđeh đ^ pro\ng jăk leh ana\n suaih pral.

-  Sna\n he\, la] jăk kơ aê drao lu.

                                            H’Nga – Y Khem pô ]ih mkra.