VOV4.Êđê - Brua\ pâk m`am jing brua\ mâo mơ\ng đưm ho\ng lu mnuih djuê ana [ia\. Ti kr^ng la\n dap kngư, ho\ng kiê kngan mbrua\ mơ\ng phung mniê, du\m klei ja\k siam h^n êdi mơ\ng kr^ng la\n ]ư\ dliê la\n dap kngư mse\ si dưi [hur êwa mjing leh du\m mta mnơ\ng pâk m`am jia\ knhuah dhar kreh mdê mdê. Du\m mta mnơ\ng pâk m`am anei amâo djo\ kno\ng dưi ba yua [ia\dah lo\ bi êdah klei kha\p m’ai mơ\ng mnuih pâk m`am lehana\n jing knhuah dhar kreh ja\k siam mơ\ng mnuih [uôn sang du\m djuê ana kr^ng La\n dap kngư:

Du\m mta mnơ\ng pơ\k m`am mơ\ng mnuih djuê ana [ia\

Mơ\ng đă đưm, mnơ\ng pơ\k m`am jing mnơ\ng amâo dưi k[ah ôh mơ\ng mnuih [uôn sang du\m djuê ana lăn Dap kngư. Kdrăp ]u\t h’ô đưm mơ\ng djuê ana alu\ wa\l ti anei, phung êkei [ar kpin, h’ô ao mu\t ako\, bi phung mniê h’ô ao, [ar m’iêng dlông pơ\k m`am pô. Hlăm du\m hruê knăm m’ak, hruê bi kuôl ung mo#, tit... kdrăp ]u\t h’ô anei amâo djo\ kno\ng mpu\ mđ^ kơ knhuah siam ê[a\t đui] ôh, [ia\dah lo\ bi êdah dhar kreh đưm mơ\ng grăp djuê ana. Mdê mnơ\ng pơ\k m`am mâo gru gruă mdê mơh, jia\ [a\l knhuah gru đưm mơ\ng djuê ana kr^ng wa\l./.

Jing knhuah djuê ana mâo mơ\ng đưm, mniê êra kr^ng La\n dap kngư s^t đ^ hriê kơ pro\ng mâo am^ pô mtô s’a^ kơ hdra\ jh^t mnơ\ng, pâk m`am amâo djo\ kno\ng ]ia\ng m`am kơ pô du\m blah m’iêng siam [ia\dah lo\ m`am kơ go\ sang pô êdei adih. Du\m blah m’iêng siam dưi pioh [ar hla\m hruê m’ak, kna\m bi kuôl, hla\m mmông [uôn sang bi tuôm m’ak hlak hla\m ai ênai ]ing ]har, hlei pô mniê êra mâo m’iêng siam pioh [ar dưi dla\ng jing sa ]ô mniê thâo mbrua\.

Brua\ pơ\k m`am a\t mâo mnuih [uôn sang kriê kja\p

}ia\ng mâo du\m mta mnơ\ng pơ\k m`am siam ho\ng du\m gru grua mâo mă hjăn păn jing bruă ngă lui] lu hruê m’mông lehana\n sua^ êmăn, mơ\ng pla kpaih, kp^ kpaih, êwei mrai, bi m`uôm mrai lehana\n pơ\k m`am. Leh hrui pe\ kpaih mơ\ng hma, digơ\ êwei jing mrai lehana\n bi m`uôm. Bruă bi m`uôm dưi yap jing bruă lui] lu hruê m’mông h^n, kyua mta êa hlăm mnơ\ng pơ\k m`am dưi bi m`uôm ho\ng mta kyâo mă mơ\ng dliê, tui hluê kdrăp ]u\t h’ô ba yua mta êa bi m`uôm djo\ guôp. Lu êdi mă mơ\ng hla, hmôk kyâo mâo hlăm dliê mse\ si k`^ ba yua k`^t, êa mtah ba yua hmôk kyâo tràm, êa ju\ dưi mjing tram hla trám ho\ng êlu\, bi êa hrah mă du\m mta hmôk kyâo dliê.../.

Leh nga\ ênu\m du\m brua\ mpra\p mnơ\ng pioh pâk m`am, du\m arua\t mrai đ’điêt dưi dhiang, m`am ti kdra\p pâk m`am. Kdra\p pâk m`am mơ\ng mnuih djuê ana kr^ng la\n dap kngư ]ia\ng mse\ s’a^ lehana\n dưi nga\ mkra ho\ng alê, m’ô, kyâo. Kdra\p pâk m`am kha\ ênưih nga\ [ia\dah mâo lu hdra\ mkra mdê mdê, thơ\ng kơ brua\ pâk m`am m’iêng, aba\n, đa đa thơ\ng pâk m`am du\m mta bai ]iêng, kdô ]iêng, aba\b [a\, kpin… }ia\ng dưi m`am du\m mta mnơ\ng siam, ho\ng kiê kngan mbrua\, bi êdah leh ai êwa mnuih m`am. Hluê si klei m^n mơ\ng mnuih [uôn sang du\m djuê ana kr^ng La\n dap kngư: Arua\t mrai êa ju\ bi êdah kơ la\n ala jih sa klei hd^p sia\ suôr mb^t – êjai dôk hd^p a\t mse\ ho\ng leh djiê mơh; arua\t mrai êa hrah bi êdah kơ klei kha\p m’ai, kơ klei g^r ktưn kpưn đ^, bi êdah kơ klei ]ang hma\ng, klei kha\p; êa mtah bi êdah kơ la\n adiê, ana kyâo mtâo; êa k`^ bi êdah kơ klei mnga]; jing klei bi hgu\m mguôp plah wah anak mnuih ho\ng la\n adiê./.

Phung mniê Mnông hla\m kdra\p ]u\t h’ô djuê ana

Ho\ng kiê kngan thâo mbruă mơ\ng phung mniê, du\m gru grua jiă [a\l knhuah gru. Êlâo dih, du\m gru grua mơ\ng mnuih lăn Dap kngư amâo mâo dleh ôh, lu êdi hluê êlan ziczac, kpă, mguăt mguê, 3 k’kiêng, rup yang hruê, yang mlan... Êdei anei, leh bruă duh mkra, klei hd^p mda đ^ kyar mb^t ho\ng klei kreh kriăng tui hriăm, ksiêm dlăng mơ\ng phung thâo pơ\k m`am jh^t m`am gru grua dleh h^n. Lu êdi jing du\m gru grua dlông knur, rup mnuih, hlô mnơ\ng lehana\n du\m mta mnơ\ng yua aguah tlam je\ giăm ho\ng klei hd^p mda mse\ si; êsu\ng, gơ\ng ngă yang, boh ê`an sang krum, du\m mta mnga, mnơ\ng rông... Ara\ anei, lu phung thâo mbruă thâo pơ\k m`am digơ\ pơ\k m`am ya mta digơ\ [uh amâo dah hluê si klei akâo ]ia\ng mơ\ng phung tuê mse\ si đê] m`am boh hră, ana\n mnuih, êdeh phiơr, phao... Du\m mta gru grua, boh đê] hlăm po\k mnal jing gru grua jăk j^n dưi bi êdah hluê hdră pơ\k m`am mơ\ng ênưih nao kơ dleh h^n mâo phung thâo mbruă ngă mkra./.

A|t mse\ ho\ng du\m djuê ana mka\n ti kr^ng La\n dap kngư, kdra\p ]u\t h’ô mơ\ng mnuih djuê ana Sedang kreh mâo êa mil ju\ lehana\n piêk. Gru grua\, boh đê] dưi bi msiam hla\m ao, hla\m m’iêng. Ho\ng mnuih djuê ana Êđê, êa mil ju\ lehana\n hrah jing 2 mta êa mâo lu mnuih kha\p ]ia\ng êdi. Du\m gru grua, boh đê] dưi bi msiam ja\k êdi dla\ng ti mnơ\ng pâk m`am, ara\ng kreh m`am boh đê] ti kiêng amâo dah ti krah mnơ\ng pâk m`am mtam. Bi tơdah m’iêng ara\ng kreh m`am boh đê] ti kiêng amâo dah ti ana\p [o# m’iêng drei [ar./.

Gru grua hlăm mnơ\ng pơ\k m`am mơ\ng mnuih K’ho amâo mâo dleh ôh lu êdi jing rup gru dlông, 3 k’kiêng mko\ mb^t jing gru grua lehana\n mjing mta k`ăm kơ mnơ\ng pơ\k m`am, rup knur kjăp lehana\n jiă [a\l knhuah gru mâo mă hjăn păn mơ\ng mnuih K’ho. Rup hdăm bi êdah kơ klei hgu\m mguôp, khăp ]ia\ng, rup ală ]^m la] kơ hruê mlan, sang krum la] kơ klei trei mđao, êđăp ênang amâo dah du\m rup yang hruê, hnoh krông bi êdah klei kdrưh k’ang, mpu\ ho\ng yang adiê... Êdah klă du\m po\k mnal m`am mơ\ng mnuih M’nông jing du\m rup jh^t m`am 3 k’kiêng mko\ mb^t lehana\n bi msiam ho\ng du\m mta rup ]^m ]ap, hlô mnơ\ng, rơ\k ktơ\k amâo dah rup du\m bruă ngă aguah tlam mơ\ng mnuih [uôn sang. Du\m gru rup hlăm mnơ\ng pơ\k m`am bi êdah klei bi m^n ai tiê mngăt mơ\ng mnuih M’nông kơ lăn adiê, hnoh krông ]ư\ dliê, ai ktang lehana\n klei jho\ng kmlăn mơ\ng anak mnuih./.

Êngao kơ du\m gru grua, boh đê] jua\t mưng leh hla\m klei hd^p aguah tlam, ti kdra\p ]u\t h’ô mnuih djuê ana Bahnar, Jrai lo\ mâo du\m gru grua\, boh đê] bi êdah “Ai tiê mnga\t myang” bi êdah kơ phung Yang mâo klei hma\i truh kơ klei hd^p ala [uôn mơ\ng mnuih [uôn sang djuê ana Bahnar, mse\ si Yang Kơtơp (Yang ]^m). Gru grua, boh đê] mơ\ng phung mniê mnuih djuê ana Bahnar, Jarai ho\ng klei m^n mơ\ng di`u a\t dưi bi êdah kla\ hla\m kdra\p ]u\t h’ô lehana\n dưi bi msiam ho\ng du\m mta boh đê] mdê mdê ti kuê, ti kngan, đah da, ti pa\l ao, ti tian [ia\dah anôk mâo klei mđing êdi jing ti tian kyua anei yơh jing anôk bi êdah klei siam mơ\ng phung mniê, kyua di`u la] anei yơh jing anôk guôm tian, dôk guôm phung anak, bi êdah klei đ^ hriê kơ pro\ng, kơ lu, klei [a\ kkiêng anak mơ\ng phung mniê. Boh đê] ti m’iêng [ar mơ\ng phung mniê Bahnar, Jarai a\t mâo lu klei mđing mse\ mơh./.

Thu\n 2019, ]ar Dak Nông kdrưh k’ang jing alu\ wa\l mko\ mjing knăm m’ak dhar kreh mnơ\ng pơ\k m`ai Việt Nam gưl tal 1. Ti anôk knăm m’ak  dhar kreh mnơ\ng pơ\k m`am Việt Nam, khua knu\k kna Nguyễn Xuân Phúc m`ă klă: Grăp mnơ\ng pơ\k m`ai siă suôr ho\ng klei yăl dliê kơ h[uê ênuk,  jiă [a\l knhuah gru dhar kreh, hâo hưn klei đăo knang lehana\n du\m boh yuôm bhăn jăk siam mko\ mjing lu dhar kreh mơ\ng 54 djuê ana yo\ng adei drei. Si be\ ngă mơ\ng ara\ anei truh kơ êdei ana\p, hlăm du\m mta mnơ\ng myơr mơ\ng khua knu\k kna ho\ng phung khua g^t gai quốc tế hlăm du\m  gưl hiu ]hưn mâo mnơ\ng pơ\k m`ai mơ\ng mnuih [uôn drei ngă mkra”.

Hriê kơ lă Dap kngư ara\ anei, drei săng [uh du\m mta êa jăk siam mơ\ng ênhiang ]ing ]har, hlai mb^t lehana\n jăk j^n ho\ng du\m ]ok kpiê ]eh, lehana\n amâo srăng wơr ôh du\m knhuah gru hro\ng ruah klei jăk siam mơ\ng lăn êa, mơ\ng adiê, mơ\ng ]ư\ dliê mtah mda `u\ kma hlăm grăp mta mnơ\ng pơ\ m`am lăn Dap kngư./.