VOV4.Êđê - Klei bi kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham hlăm phung hđeh jing klei asei mlei amâo mâo ênŭm ôh mta jăk leh anăn mta đạm tui si asei mlei čiăng, amâo dah klei mkăp brei ƀiă kyua klei ruă, ngă truh klei hrŏ klei ktrŏ asei mlei, êwang êwĭt amâodah  bi bŏk hlăm asei mlei. Klei hyưt truh kơ djiê mơ̆ng phung hđeh kdjuôt kdjĭng asei mlei lu hĭn mơ̆ng 5-20 blư̆ mkă hŏng hđeh mkăn, leh anăn klei anei jing phŭn gha ba truh kơ djiê amâodah mđĭ hnơ̆ng truh kơ djiê hlăm phung hđeh mâo dŭm klei ruă msĕ si ruă tian leh anăn mđuič hlăm ksŏ. Kyuanăn, bruă mdrao hnưm kơ phung hđeh kdjuôt kdjiêng asei mlei kjham jing bruă mjêč leh anăn yuôm bhăn sơnăk.

Ĕ Lê Diệu Linh, 2 thŭn mkrah, ti ƀuôn hgŭm Ea Tam, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt knŏng ktrŏ 9 kg leh anăn điêt hĭn lu mkă hŏng phung hđeh mkăn mđơr thŭn. Nguyễn Thị Bính, aduôn ĕ Linh brei thâo, mơ̆ng leh mrâo kkiêng truh 5 thŭn, Ling bŏ, mam jăk, pĭt jăk, Leh truh giăm 1 thŭn, ĕ khăng mâo klei ruă hlăm êlan bi êwa, tian prôč, msĕ si: ruă ksŏ, ruă êlan bi êwa, ruă tian ô̆ eh, mâo klei ruă hlăm tian prôč… anăn mnăm lu êa drao kháng sinh.

Mơ̆ng anăn, ê̆ alah huă ƀơ̆ng leh anăn êwang êwĭt, mnăm lu mta êa drao čiăng huă ƀơ̆ng jăk ƀiădah ăt kăn dưi mlih mơh.  Bính ăt kăn thâo mơh klei kjham čô pô tơl nao ksiêm mkă leh anăn phung aê mdrao lač ĕ Linh kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham, tơdah amâo hnưm mdrao mgŭn ĕ srăng ktiêl. Lač kơ bruă anei, Nguyễn Thị Bính brei thâo: “Mơ̆ng leh mrâo kkiêng leh mâo 5 mlam snăn ĕ bŏ, amâo mâo ruă duah ôh, leh ĕ giăm sa thŭn snăn hlăm wưng anăn brei huă ƀơ̆ng amâo đei huă ôh, pĭt mlna tuh êa kơhŏ, msah jih, ƀrư̆ hruê ĕ êmăn êmik, alah huă ƀơ̆ng. Ĕ sa thŭn, grăp blư̆ ƀơ̆ng ê̆ čiăng ƀlĕ ô̆, amâo dưi ƀơ̆ng ôh, leh anăn mtuh, mmăt snăn tuh êa kơ hŏ lu, êăt, mtŭk lu… Leh anăn gŏ sang be ĕ nao ksiêm mkă aê mdrao lač ĕ mâo klei ruă hlăm êlan bi êwa, ruă ksŏ.  Mnăm lu êa drao snăk ƀiădah amâo hlao ôh. Êngao anăn, ĕ khăng ruă tian ô̆ eh. Huĭdah tian prôč ĕ amâo jăk anăn mă êa drao mdrao hlăm tian prôč kơ ĕ mnăm ăt kăn hlao mơh. Leh anăn amĭ ba ê̆ nao ksiêm mkă ti Sài Gòn snăn phung aê mdrao lač ĕ kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham, mâo klei ruă hlăm tian prôč. Leh anăn, aê mdrao brei êa drao mnăm sa mlan, ară anei ĕ huă mnăm jăk leh, pĭt jăk leh anăn đĭ kg.”

Hluê si aê mdrao Vi Thị Huệ,  K’iăng Khua Anôk bruă mdrao kơ klei mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk, Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak: čiăng ksiêm mkă phung hđeh kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham amâodah hơaĭ amâo djŏ dlăng hlăm boh prŏng kngan leh anăn mkăn boh dlông awan, boh ktrŏ asei mlei ôh kyua dŭm klei bi knăl dleh thâo kral. Tơdah hlăm dua mta jing boh prŏng păl kngan leh anăn boh ktrŏ asei mlei ƀiă hĭn mkă hŏng hnơ̆ng kčah snăn dưi lač hđeh kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham. Hđeh kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham tơdah amâo dưi mdrao hnưm srăng ba lu klei amâo jăk kơ êdei anăp. Aê mdrao Vi Thị Huệ, K’iăng Khua Anôk bruă mdrao mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk, Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak brei thâo: “Klei ruă kjhuôt kdjing asei mlei truh kơ kjham hĭn khăng mâo anăn jing klei dưi mdrơ̆ng hŏng klei ruă hlăm asei mlei hđeh hrŏ, ngă kơ kman mŭt hlăm asei mlei, msĕ si: klei ruă hnak, klei ruă hlăm êlan bi êwa… mbĭt anăn ba dŭm mta klei ruă msĕ si ktiêl klang grưh, tiê amâodah dŭm mta mkăn. Khădah, sĭt sa čô hđeh ktiêl asei mlei kjham snăn boh dlông hđeh srăng êmưh dlông, boh ktrŏ hđeh srăng amâo msĕ ôh hŏng hđeh mkăn. Sĭt truh kjham snăn tiê amâo thâo lŏ êran ôh . Tal dua tế bào tuyến tụy, niêm mạc amâo jăk, ngă hmaĭ amâo jăk, srăng hrŏ klei dưi mă mnơ̆ng tŭ jăk snăn ƀrư̆ ngă kơ klei kdjuôt kdjĭng kjham hĭn. Đa đa sĭt kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham, brei mdrao ti sang êa drao, ƀuh klă hĭn hđeh ê ăt, ơ̆ng dŭm kkâo jơ̆ng, kngan. Sĭt kdjuôt kdjĭng kjham amâo mdrao mgŭn snăn ênưih truh kơ djiê. Wăt tơdah mdrao mgŭn leh snăn năng ai êdei anei ăt  hriê kơ prŏng êmưt hĭn mkă hŏng hđeh mkăn”.

Klei kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham ngă lu klei amâo jăk kơ hđeh, kyua anăn, sĭt ƀuh hđeh alah huă ƀơ̆ng, amâo huă, asei mlei êwang amâodag amâo dlông hĭn ôh hŏng găp mkăn, hđeh khăng amâo hlăp lêñ kyua sĭt hlăp lêñ lu srăng êmăn leh anăn jih ai, klĭt ơ̆ng amâodah kñĭ, ală amâo đei mngač ôh, hđeh khăng buk tian, bŏk hlăm jơ̆ng, klĭt kliêng amâo jăk… amâodah sĭt đing kơ ya klei bi knăl, brei amĭ ama ba hđeh nao ksiêm mkă mtam. Mơ̆ng bruă ksiêm mkă grăp gưl, ksiêm mkă mnơ̆ng tŭ jăk hlăm asei mlei leh anăn ksiêm mkă klei bi knăl… aê mdrao srăng klah čŭn bi klă mta phŭn ba klei kdjuôt kdjĭng asei mlei, mơ̆ng anăn mâo hdră mdrao bi djŏ guôp.

Phung hđeh mâo klei ruă: kmuôt, klei ruă hlăm tian prôč, amâo hrip mnơ̆ng tŭ jăk,… snăn bruă mdrao mgŭn klei ruă jing yuôm bhăn êlâo kơ kƀĭn hlăm klei huă ƀơ̆ng. Klei huă ƀơ̆ng mơ̆ng hđeh: brei bi kna leh anăn mbŏ djŏ, djăp mnơ̆ng tŭ jăk kơ asei mlei hđeh dôk kƀah. Amâo mbŏ lu đei ôh djăp mta mnơ̆ng tŭ jăk kơ hđeh, boh nik hŏng hđeh dôk kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham kyua srăng huĭ hyưt kơ hđeh. Hdră kpư̆ mgei asei mlei: Mtrŭt phung hđeh kpư̆ djơ djĕ leh anăn ƀrư̆ mđĭ hnơ̆ng ƀrư̆ ktang êla truh msĕ si asei mlei suaih pral sbnăn mđĭ lar hriăm mjuăt asei mlei grăp hruê. Kpư̆ mgei asei mlei đru kơ asei mlei bi lik leh anăn bi mlih mnơ̆ng ƀơ̆ng ênưih hĭn.

Čiăng thâo săng klă hĭn kơ klei kdjuôt kdjĭng asei mlei kjham hlăm phung hđeh, pô ngă bruă klei mrâo mâo leh klei blŭ êmuh hŏng aê mdrao Vi Thị Huệ, K’iăng khua kiă kriê anôk mdrao klei kdjuôt kdjĭng asei mlei mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak.

- Tal êlâo hĭn lač jăk kơ aê mdrao hriê leh hlăm klei bi blŭ hrăm mơ̆ng kdrêč Klei suaih pral kơ jih jang mnuih hruê anei. Ơ aê mdrao, ya boh phŭn kbiă hriê klei kdjuôt kdjĭng kjham ti phung hđeh?

BS. Vi Thị Huệ: “Klei kdjuôt kdjĭng kjham kbiă hriê mơ̆ng lu boh phŭn, tal sa jing klei huă ƀơ̆ng amâo djăp mnơ̆ng tŭ jăk, amâo mkăp djăp vtamin, mta khoáng chất, mta đạm, protid, protein, lipid lehanăn dŭm mta tŭ jăk mkăn hlăm mmông hđeh huă ƀơ̆ng. Boh phŭn tal dua kbiă hriê mơ̆ng dŭm klei ruă hlăm êlan prôč tian, hđeh ƀơ̆ng ƀiădah amâo rông asei mlei ôh. Lehanăn mâo sa boh phŭn mkăn jing klei mưng ƀơ̆ng mnơ̆ng mơ̆ng phung hđeh, msĕ si: Ƀơ̆ng hlŏng ƀlĕ ô̆ kyua anăn amâo mâo mnơ̆ng rông hđeh ôh. Êngao anăn lŏ mâo dŭm boh phŭn djŏ tuôm kơ klei ruă hlăm kŏ dlô, ngă kơ phung hđeh amâo čiăng huă ƀơ̆ng. Lehanăn mâo sa boh phŭn mkăn jing phung hđeh amâo dưi mam amĭ hlăm 6 mlan tal êlâo leh kkiêng ăt ngă kơ hđeh kdjuôt kdjĭng lehanăn maoa gŏ sang brei phung hđeh ƀơ̆ng mnơ̆ng mơ̆ng hnưm ăt ngă klei kdjuôt kdjĭng mơh ti phung hđeh.

Klei kdjuôt kdjĭng kjham jing klei phung hđeh kdjuôt kdjĭng mâo hlăm wưng bhiâo. Mâo 2 mta klei arăng pia jing kdjuôt kdjĭng kjham: Anăn jing asei mlei êwang êweh lehanăn buk. Asei êwang êwh jing phung hđeh êwang, pê puôt; bi buk jing drei dlăng phung hđeh êmŏng măng ai ƀiădah klă sĭt jing phung hđeh anăn dôk kjduôt kdjĭng kjham. Lŏ mâo sa mta mkăn jing mâo wăt buk lehanăn asei êwang, điêt dhiêt, đŭt awan hĭn mkă hŏng phung hđeh hlăm gưl thŭn, jơ̆ng kngan hđeh buk. Anei jing klei mâo mbĭt wăt asei êwang lehanăn buk.

• Si hdră srăng mdrao phung hđeh kdjuôt kdjĭng, ơ Aê mdrao?

   

  BS. Vi Thị Huệ: “Mdrao phung hđeh kdjuôt kdjĭng kjham jing sa bruă dleh dlan êdi hŏng drei. Tal êlâo hĭn, drei srăng bi mklă hnơ̆ng, msĕ si: hđeh kdjuôt kdjĭng dj’djĕ, hđeh kdjuôt kdjĭng man dưn lehanăn hđeh kdjuôt kdjĭng kjham. Tơdah mdrao, brei drei tui hluê hŏng hnơ̆ng hđeh kdjuôt kdjĭng. Ti hnơ̆ng hđeh kdjuôt kdjĭng kjham ƀiădah amâo mâo klei bi êdah snăn drei srăng mdrao ti anôk bruă mdrao mgŭn să, ƀuôn hgŭm. Bi hđeh kdjuôt kdjĭng kjham mâo klei bi êdah srăng mdrao ti sang êa drao prŏng, mmông anăn phung nai aê mdrao srăng mâo hdră mdrao kjăp hĭn. Mâo lu phung hđeh mâo lu snăk klei bi êdah mơ̆ng klei ruă anei. Bi kơ hdră mdrao hđeh kdjuôt kdjĭng brei drei thiăm mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk hluê hdră huă ƀơ̆ng, mnăm, msĕ si: Thiăm mbŏ dŭm mta tŭ jăk, vitamin A kơ hđeh mơ̆ng 6 truh kơ 10 mlan, mdjiê kmuôt lat kơ phung hđeh mơ̆ng 24 truh kơ 60 mlan. Thiăm mbŏ mta kẽm hluê hdră brei phung hđeh ƀơ̆ng djăp mta mnơ̆ng tŭ jăk.

   

  - Snăn, ơ aê mdrao, si srăng ngă čiăng thâo kral phung hđeh kdjuôt kdjĭng?

   

  BS. Vi Thị Huệ: “Čiăng thâo kral sa čô hđeh kdjuôt kdjĭng, klei bi êdah klă anăn jing hđeh anăn êwang. Phung amĭ ama srăng ƀuh phung anak pô amâo čiăng huă ƀơ̆ng hlăm sa wưng sui. Kơ hdră thiăm mnơ̆ng tŭ jăk, phung knuă druh mdrao mgŭn srăng yua giê mkă Moac čiăng bi mklă hđeh kdjuôt kdjĭng kjham mơ̆ amâo dah h’aĭ. Giê mkă Moac anei drei srăng mkă ti păl kngan hđeh, tơdah gŭ 11,5 cm drei srăng bi mklă hđeh kdjuôt kdjĭng leh”.

   

• Aê mdrao mâo mơh klei mtă brei răng čiăng kơ phung amĭ ama mâo hdră gang mkhư̆ phung hđeh kdjuôt kdjĭng?

   

  BS. Vi Thị Huệ: “Čiăng gang mkhư̆ klei hđeh kdjuôt kdjĭng, phung hđeh leh kkiêng brei mam amĭ hlăm 6 mlan tal êlâo. Leh 6 mlan anăn brei thiăm mbŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk kơ hđeh hŏng hdră djŏ guôp hlăm grăp gưl thŭn mdê mdê mbĭt anăn ăt brei hđeh mam amĭ mơh. Hŏng mnơ̆ng ƀơ̆ng kơ hđeh brei mâo djăp mta mnơ̆ng tŭ jăk, msĕ si mta protein, nhóm lipit, protit, vitamin, khoáng chất…čiăng mkăp djăp kơ klei đĭ prŏng mơ̆ng phung hđeh. Hŏng phung hđeh prŏng ƀiă brei mâo hdră mjuăt asei mlei, kdăt kdưt, luê, amâo mâo phung hđeh dôk nanao hlăm sang ôh. Êngao anăn, brei drei mdrao dŭm klei ruă mkăn hlăm phung hđeh. Si tô hmô, mâo phung hđeh kreh ruă prôč tian, ruă tian eh m’êa sui ăt ngă kơ phung hđeh amâo čiăng huă ƀơ̆ng, amâo mâo mta mnơ̆ng tŭ jăk rông asei mlei... ăt ngă kơ hđeh kdjuôt kdjĭng. Mbĭt anăn, mmông ba tian brei thiăm mbŏ mta msei, axitfolic lehanăn dŭm mta vitamin, khoáng chất djăp ênŭm. Thiăm mbŏ mta vitamin A djăp ênŭm kơ phung hđeh mơ̆ng 6 – 60 mlan, bi hŏng phung amĭ mrâo kkiêng jing hlăm wang  1 mlan./.

   

• Ơ, lač jăk kơ Aê mdrao!