VOV4.Êđê - HIV/AIDS êlâo adih jing sa klei rua\ bluh mâo pro\ng nga\ du\m êkla\k ]ô mnuih djiê lehana\n jing klei ênguôt hn^ng, klei hu^ hyưt mơ\ng lu go\ sang. Mâo lu mnuih kyua amâo mâo klei g^r, ngă kơ klei rua\ dôk mâo sna\n đa đa mâo mnuih uê` m^n kơ klei hd^p pô, g^r hgao klei rua\ anei, mđing truh kơ sa êdei ana\p ja\k siam h^n. Dua klei ya\l dliê ti gu\ anei jing sa hla\m du\m gru mnga] g^r hgao klei dleh dlan hla\m klei hd^p mơ\ng mnuih djo\ kman HIV. Klei g^r mơ\ng digơ\ jing leh klei bi mkla\ brei yang [uôn [uh mnuih djo\ kman HIV a\t dưi mâo sa klei hd^p ja\k siam mse\ si mnuih mka\n:

Êbeh  7 thu\n anei, sa mlan sa blư\, ung mo# ayo\ng Nguyễn Văn T leh anăn amai Nguyễn Thị A hrăm mb^t găn êlan kbưi giăm 60 km ti să Ea Kly, kdriêk Krông Pa] hriê ti Anôk bruă gang mkhư\ klei ruă HIV/AIDS, ară anei jing adu\ bruă gang mkhư\ klei ruă HIV/AIDS – Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă Dak Lak mkă dlăng leh anăn mă êa drao ARV. Amâo mse\ ho\ng phung mâo kman HIV mkăn hê` kơ ală mta phung riêng gah, ayo\ng T leh anăn amai A je\ giăm k[ông mbah blu\ hrăm ho\ng pô mkăn.

Sui ho\ng anei êbeh 7 thu\n, hlăk dôk mă bruă mưn ti Gia Lai, ayo\ng Nguyễn văn T [uh asei mlei êgah êmăn, khăng êngoh s^t adiê tlam anăn w^t mdei ti sang mdrao mgu\n, [rư\ mdrao, klei ruă kjham h^n, m^ndah amâo thâo hlao ôh. Kno\ng giăm 2 mlan, `u hro\ 20 kg. Dua ]ô ung mo# nao mkă dlăng ti Sang êa drao pro\ng Chợ Rẫy, [uôn pro\ng Hồ Chí Minh. Ti nei phung aê mdrao brei thâo, đing `u mâo kman HIV.  Mrâo 30 thu\n, hlăk jing kmeh gơ\ng kơ go\ sang, `u bo\ ho\ng klei ênguôt.  Hlăk anăn, mo# `u leh anăn dua ]ô anak êkei, sa ]ô 6 thu\n, sa ]ô 3 thu\n nao mkă dlăng ti Anôk bruă gang mkhư\ klei ruă HIV/AIDS ]ar Dak Lak. Myun mơh jih dua ]ô anak amâo mâo kman HIV ôh.  Leh hmư\ phung aê mdrao ti anôk bruă mblang, w^t la], `u tu\ ư mdrao mgu\n hluê hdră ARV. Leh du\m mlan, ayo\ng T hluê si hdră mdrao ARV. Ayo\ng Nguyễn Văn T yăl dliê:

“Hlăk anăn kâo bi m^n pô srăng djiê kyua êngoh kjham leh. Mmông anăn mo# kâo leh anăn go\ sang ba dua ]ô anak nao ksiêm mkă ti 46 Hoàng Diệu leh anăn ]ang hmăng kơ dua ]ô suaih pral. Leh hmư\ dua ]ô anak amâo mâo kman klei ruă snăn kâo [uh kâo suaih [ia\ leh anăn la] kơ pô g^r hd^p, mă bruă ]ia\ng rông anak hriăm hră, anăn jing klei mtru\t mjhar kơ jih dua ung mo#.”

Khă gơ\ hlăm asei mlei pô mâo klei ruă kjham [ia\dah ung mo# ayo\ng T amâo brei klei hê`, mdăp ho\ng pô mkăn kơ klei hd^p pô ôh, [ia\dah hd^p mb^t siă suôr ho\ng phung riêng gah. Kyua anăn jih jang mnuih [uôn sang ti să Ea Kly thâo kral sơa^ di `u leh anăn khăp ]ia\ng, mpu\ kơ knhuah thâo hgao klei dleh dlan. Êgao 7 thu\n leh, dua ayo\ng amai ăt hd^p mơak, suaih pral, kreh kriăng rông dua ]ô anak hriăm hră mơar. Amai Nguyễn Thị Hoa, mnuih [uôn sang riêng gah mơ\ng ung mo# ayo\ng T yăl dliê:

Kâo khăng blu\ hrăm aguah tlam, mă bruă dua amai adei ăt ngă êsei djam mb^t, bi đru s^t êngoh duam. Phung hlăm alu\ thâp sơa^, leh hmư\ di`u mâo klei ruă snăn bi juh, mđ^ ai amâo pô `e\ đue# ôh. Jih jang mnuih hlăm alu\ blu\ hrăm jăk, amâo pô la] kơ dua ung mo# mâo klei ruă kyua di`u ăt suaih pral, êa drao mnăm nao mă na nao”

Ăt mse\ ho\ng klei hd^p ayo\ng Nguyễn Văn T leh anăn amai Nguyễn Thị A, ayo\ng Hồ Văn V ti [uôn hgu\m Thành Nhất, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột ăt mdrao ARV mâo êbeh 4 thu\n leh. Leh thâo pô mâo kman HIV, mơ\ng sa ]ô êkei suaih pral, khăp kơ mo# anak, `u bo\ ho\ng klei ênguôt, lui] klei ]ang hmăng, klei ruă nao kơ kjham h^n, êwang êw^t leh anăn mâo lu klei ruă kyua kman ngă, bi [le\ bo\ asei mlei. Kyua mâo go\ sang leh anăn mnuih hlăm go\ sang mtô la], đru, ayo\ng tu\ ư mdrao ARV leh anăn hnưm lo\ hd^p jăk. Klei suaih pral [rư\ hruê [rư\ bi mlih, `u kriăng mă bruă leh anăn dưi ru\ mdơ\ng sang pro\ng siam ]ia\ng drông am^ ama mo# hd^p mb^t. Thu\n dih, ung mo# `u mơak drông anak êkei tal 2, ara\ anei anak êkei `u mâo 1 thu\n, bo\ êmo\ng leh anăn suaih pral. Grăp hruê, ayo\ng amai bi mđ^ ai g^r mă bruă, hd^p jăk ]ia\ng rông dua ]ô anak hriê kơ pro\ng. Ayo\ng Hồ Văn V yăl dliê:

“Tal êlâo pô hê` mơh, nao mă êa drao bi tuôm ho\ng phung kral pô hê` mơ\ng ai [ia\dah ara\ anei mưng leh. S^t truh mlan nao mă êa drao yơh, êlâo dih brei mo# nao mă brei. Kyua ara\ anei pô mâo anak leh, mâo go\ sang snăn pô bi m^n kơ asei pô leh anăn go\ sang pô yơh, pô g^r yơh, ara\ng gơ\ dê si ara\ng gơ\ ]ia\ng m^n mă.”

La] kơ klei suaih pral ara\ anei mơ\ng ayo\ng Hồ Văn V, aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Adu\ bruă gang mkhư\ klei ruă HIV/AIDS- Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă ]ar Dak Lak brei thâo:

“Mnuih ruă anei kyua hluê ngă hdră mdrao mgu\n jăk, mnăp êa drao djo\, hluê ngă djo\ hdră ksiêm mdlăng klei ruă, kyua anăn, mơ\ng wưng ruă gưl 3,4 lo\ w^t gưl 1, khă gơ\ mnuih ruă ră ra` [ia\dah dưi mdrao leh klei ră ra` leh anăn ăt mrâo mâo mo#, anak amâo mâo klei ruă ôh. Dưi mdrao klei ră ra` leh anăn mrâo ru\ mdơ\ng sa boh sang mrâo, mrâo mâo anak, mo# amâo mâo kman klei ruă ôh, hluê ngă djo\ hdră mdrao mgu\n, hmei mơak mb^t ho\ng `u.”

Hluê si klei ksiêm yap mơ\ng Knơ\ng bruă mdrao mgu\n Dak Lak, ara\ anei kluôm ]ar mâo giăm 600 ]ô mnuih mâo kman HIV hlăk dôk mdrao mgu\n ARV [ia\dah adôk mâo lu mnuih hlăm anăn ăt mâo klei hê` leh anăn bi ktlah hjăn pô. Kyua klei bi ktlah hjăn pô ngă kơ lu mnuih lui hdră mdrao mgu\n leh anăn lu mnuih mkăn amâo tu\ ư mdrao mgu\n. Anei jing mta phu\n ngă kơ phung mâo kman HIV djiê. Tơdah grăp ]ô mnuih mâo klei ruă thâo săng djo\, jho\ng yăl dliê ho\ng pô mkăn, jho\ng hgao klei amâo myun mse\ ho\ng phung hlăm klei yăl dliê anei mrâo anei snăn klă s^t di`u srăng dưi mâo klei hd^p jăk mơak mse\ ho\ng mnuih suaih pral.

Mdrao ARV jing sa hdra\ mdrao ja\k ho\ng mnuih djo\ kman HIV hd^p suaih lehana\n hd^p sui. Kha\ sna\n, ]ia\ng dưi mâo klei tu\ hla\m hdra\ mdrao ARV, mnuih djo\ kman HIV brei mâo klei thâo g^r, hluê nga\ kja\p klei ktrâo la] mơ\ng phung nai aê mdrao. Ti gu\ anei, alum kơ [^ng ga\p hmư\ klei bi blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khua adu\ mdrao gang mkhư\ ho\ng kman klei rua\ HIV/AIDS – Anôk brua\ ksiêm dla\ng klei rua\ tưp ]ar Daklak kơ hdra\ mdrao klei rua\ anei:

-Aê mdrao brei thâo lăng mta k`ăm mơ\ng bruă mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV ho\ng mnuih djo\ kman HIV?

-BS Sinh: Hdră k`ăm mơ\ng bruă mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV ho\ng mnuih djo\ kman HIV mâo 2 mta k`ăm, tal êlâo `u mkhư\ gang klei đ^ lar mơ\ng kman HIV hlăm asei mlei mnuih. Tal 2 mđ^ ai ktang kdơ\ng ho\ng klei ruă mơ\ng asei mlei. Kyua kman HIV s^t mu\t hlăm asei mlei mnuih srăng ngă jhat kơ tế bào T-CD4, anei jing tế bào mđ^ ai ktang mơ\ng asei mlei. S^t mta kman anei ngă jhat kơ tế bào T-CD4 srăng ngă dlưh awa\t ai ktang amâodah lo\ pia klei bi êdah dlưh ai ktang.

- Bruă mdrao mgu\n ho\ng hdra\ mdrao ARV ya klei tu\ dưn hnưm ho\ng mnuih djo\ kman HIV?

- BS Sinh: Bruă mdrao mgu\n ho\ng hdra\ mdrao ARV hnưm mâo klei yuôm bhăn ho\ng mnuih djo\ kman HIV. Tal êlâo mhro\ klei ruă kjham kơ mnuih ruă. Tal 2 jing mhro\ klei tưp lar mơ\ng pô anei ba kơ mnuih mkăn, si tô hmô ung mo#, piu, du\m phung tlo\ mb^t. Tal 3 jing mhro\ klei tưp lar mơ\ng am^ ba kơ anak. Ana\n jing 3 klei tu\ dưn yuôm bhăn tơdah mdrao mgu\n ho\ng hdra\ mdrao ARV hnưm, kyua ana\n mnuih mâo klei ruă bi mdrao ktang hnưm ktang jăk.

- Si wưng mâo klei ktrâo la] mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV ơ Aê mdrao?

- BS: Hluê si klei k]ah mtru\n êlâo dih sơnăn tế bào T-CD4 gu\ 500 tế bào hlăm 1mm3 sơnăn kơh mâo klei ktrâo la] mdrao ho\ng ARV. {ia\dah ara\ anei, mphu\n k]ưm mơ\ng thu\n 2019, jih jang du\m phung xét nghiệm bi mklă djo\ kman HIV sơnăn mdrao mgu\n ho\ng hdra\ mdrao ARV mtam, leh xét nghiệm tiê, boh [leh, êrah. Ana\n jing ho\ng mnuih amâo mâo klei ruă. Bi ho\ng du\m ]ô mnuih mkăn mse\ si hnak, ruă tiê B,C sơnăn mdrao du\m mta klei rua\ anei êlâo, êdei kơh mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV. Ho\ng phung mniê ba tian, s^t mka\ dlăng kman HIV s^t [uh leh kman sơnăn amâo lo\ guôn ksiêm dlăng w^t ôh [ia\dah bi mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV mtam. Leh lo\ ksiêm dlăng tơdah âm tính sơnăn amâo lo\ mdrao ôh, bi tơdah dương tính sơnăn ăt lo\ dơ\ng mdrao mơh.

- }ia\ng bruă mdrao ho\ng hdra\ mdrao ARV mâo boh tu\ dưn, mnuih djo\ kman HIV bi hluê ngă ya mta ơ Aê mdrao?

- BS: Jih jang du\m mnuih ruă mdrao mgu\n ho\ng hdra\ mdrao ARV bi hluê ngă jăk bruă mdrao. Kyua anei jing amâo djo\ êa drao kháng sinh ôh [ia\dah êa drao bi kdơ\ng ho\ng kman klei ruă, kyua ana\n s^t mâo êa drao mu\t hlăm asei mlei dưi mkhư\ kman đ^ lar. Hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n mâo 3 mta: tal 1 ana\n jing hluê ngă klei ktrâo la] ba yua êa drao. Hluê ngă klei ktrâo la] ba yua êa drao ana\n jing bi mnăm djo\ êa drao, djo\ hnơ\ng, djo\ wưng, djo\ hdră lehana\n mnăm jih klei hd^p. Tal 2 ana\n jing hluê ngă djo\ wưng xét nghiệm, jing 6 mlan bi mka\ dlăng êrah, klei ruă tiê, boh [leh, tế bào TCD4 lehana\n mka\ dlăng hnơ\ng kman. Tal 3 ana\n jing lo\ nao mkă dlăng djo\ wưng k]ah. Si tô hmô bác sĩ brei mnăm êa drao 1 mlan sơnăn djo\ hruê mă êa drao bi nao mkă dlăng, lo\ ksiêm dlăng hnưm 1 hruê amâo dah hnui 1 hruê.

- Tơdah amâo mâo hluê ngă bruă mdrao mgu\n sơnăn mnuih djo\ kman HIV srăng tuôm ho\ng klei truh tơl ơ Aê mdrao?

- BS Sinh: Tơdah amâo mâo hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n sơnăn klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao đ^ h^n. Kyua anei jing êa drao mkhư\ klei đ^ lar, bi mdjuê mơ\ng kman klei ruă, kyua ana\n tơdah amâo mâo êa drao sơnăn kman srăng lo\ dơ\ng đ^ lar lehana\n jing mta kman bi kdơ\ng ho\ng êa drao, kyua ana\n mta êa mdrao gưl 1 amâo lo\ mâo klei tu\ dưn ôh. Lu mnuih lui mdrao, leh 1 wưng lo\ w^t mdrao klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao srăng đ^ h^n, đ^ nao kơ gưl knhal tui] pral h^n. Ho\ng hdră mdrao mgu\n gưl 1 gơ\ ênưih mơh, grăp hruê mnuih ruă kno\ng mnăm 1 asa\r êa drao [ia\dah ho\ng hdră mdrao gưl 2 ênoh bi liê đ^ h^n, ba yua êa drao lu h^n, 1 hruê bi mnăm êa drao 2 blư\ lehana\n tui hluê mdê mnuih, grăp blư\ mơ\ng 4 – 5 asa\r êa drao.

            Tơdah mnuih ruă hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n, sơnăn klei suaih pral di`u ăt jăk mơh. Mâo lu mnuih ruă hriê ti anei ti gưl 3, 4 jing mâo lu klei ruă, [ia\ dah digơ\ hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n, mnăm êa drao ARV klei suaih pral srăng lo\ w^t kơ gưl 1, jing mse\ si mnuih aguah tlam, tế bào T-CD4 đ^, digơ\ ăt mse\ ho\ng mnuih aguah tlam mkăn, tăp năng suaih pral h^n, amâo mâo du\m mta klei ruă ôh.

- Aê mdrao mâo mơ\ asa\p mtă mtăn kơ phung djo\ kman HIV ara\ anei hlăk mâo klei hê` mlâo?

- BS Sinh: Klă s^t du\m phung djo\ kman HIV s^t nao kơ adu\ mkă dlăng klei ruă djăp mnuih hu^ sơa^. Hu^ sơnei, s^t digơ\ hriê ti anei srăng hing kơ ta] lehana\n hu^dah anak aneh digơ\ amâo mâo dưi hriăm hră, hu^ suôt bruă. Kbiă mơ\ng klei hu^ hyưt ana\n jing klei hu^ hyưt kơ êpul êya. Digơ\ amâo mâo nao xét nghiệm, amâo mâo thâo ôh si klei ruă pô. Tơdah digơ\ thâo lehana\n mdrao mgu\n hnưm sơnăn digơ\ amâo mâo kjham ôh, amâo mâo du\m mta klei ruă tưp lehana\n ênoh tưp lar hlăm êpul êya ăt [ia\ mơh. Kâo kreh êmuh du\m phung djo\ kman jing ti alu\ wa\l diih ăt mâo lu mnuih djo\ kman HIV, sơnăn diih thâo mơh he\ di`u? Mnuih ruă w^t la] amâo mâo hlei pô ôh. Sơnăn si digơ\ thâo ih, kyua ana\n kâo mtă mtăn kơ diih bi hd^p suaih pral, hd^p jăk ]ia\ng jih jang mnuih [uh drei mse\ sơnăn, [ia\dah ăt hd^p jăk, hd^p m’ak m`ai ho\ng jih jang mnuih srăng amâo mâo ôh pô dê] đue# kơ drei.

• La] jăk kơ Aê mdrao lu!