VOV4.Êđê - Klei rua\ bi mma\t ala\ jing sa hla\m du\m klei rua\ khăng mâo lu êdi ara\ anei. bohnik ho\ng phung hđeh êla\k. Klei rua\ bi mma\t ala\ jing klei klei amâo mao ja\k kơ hnơ\ng dưi thâo [uh mơ\ng ala\, `u nga\ truh klei dleh dlan kơ mnuih rua\, amâo dưi thâo [uh kla\ ôh ti kbưi mse\ ho\ng mnuih aguah tlam. Tơ amâo mâo dja\l thâo [uh mơ\ng ưm sna\n klei rua\ sra\ng [rư\ hruê [rư\ kjham h^n. 

 Tui si sang êa drao ala\ gưl dlông yap, kah knar hlăm 10 ]ô hđeh snăn mâo [ia\ êdi 3 ]ô hđeh mma\t ala\, jing amâo mâo jăk hnơ\ng dlăng. Việt Nam ara\ anei mâo hlăm brô 3 êklăk ]ô phung hđeh mâo klei rua\ anei kơ ala\, hlăm năn 2/3 jing amâo mâo thâo [uh kbưi, lu jing ho\ng phung hđeh hd^p hlăm [uôn pro\ng.

           Mâo 2 mta phu\n ngă truh kơ klei mma\t ala\, amâo mâo thâo [uh kbưi: Tal êlâo, jing mâo mơ\ng tian am^, tal dua le\ kyua klei hd^p hlăm grăp hruê amâo mâo djo\ hdră.

Tui si klei mâo mơ\ng tian am^, jing am^ ama mâo klei rua\ mma\t ala\. Mta anei hnơ\ng amâo mâo thâo [uh jing pro\ng h^n, sitôhmô, [uh ma\ giăm đu] dleh thâo [uh kbưi, tơl hnơ\ng đ^ ktang je\ kăn lo\ thâo [uh, lehana\n ênưih truh kơ klei amâo mâo jăk mse\ si: ngă jhat kl^t êngao asa\r ala\, tăp năng kbia\ êrah đung hlăm kl^t mnga] asa\r ala\...klei ala\ lo\ thâo [uh mnga] jing dleh, kha\dah mdrao leh dưn.

Klei rua\ mma\t ala\ amâo mâo thâo [uh kbưi kreh tuôm ho\ng phung hđeh hriăm hra\, kbia\ hriê mơ\ng klei dôk amâo mâo djo\, phung hđeh hriăm lehana\n ma\ brua\, dlăng je\ lu đei hlăm anôk k[ah klei mnga], amâo jăk mâo p^t, amâo mâo tuôm mdei msăn djo\ klei bhiăn.

Boh nik, klei knư\ hruê knư\ lu phung hđeh mma\t ala\ kyua dlăng lu đei tivi, lehana\n dôk je\ giăm tivi. Mse\ ho\ng klei dlăng tivi êbeh 2h/hruê, lehana\n êwang dôk kgu\ kơ 3m srăng ngă kơ ana\k ala\ hro\ hnơ\ng dưi trah dlăng. Êngao ana\n, djăp mta mnơ\ng yua ho\ng điệm tử, mse\ si đ^ng blu\, ipad, computer…ăt jing pô ngă kơ hđeh mâo klei amâo mâo jăk kơ ala\.

Du\m klei bi knăl brei [uh phung hđeh mâo klei mmaưt ala\: Jing nao dôk je\ kơh thâo [uh dlăng tivi, dlăng hra\ di`u kreh yua kđiêng hluê prue# boh hra\, k`ao ala\, amâodah đing boh ko\ êjai dlăng pha\ kbưi…Aê mdrao Trần Đình Tuấn, K’ia\ng khua sang êa drao ala\ Tây Nguyên, brei thâo, drei bi ba hđeh nao mka\ dlăng ala\, tơdah [uh du\m klei bi knăl snei:

“Tơdah am^ ama mđing ăt ênưih mơh thâo kral mse\ si: Sa jing dlăng kơ mnơ\ng ti kbưi phung hđeh kreh kprê` he\ ala\; tal dua phung hđeh dlăng tivi snăn di`u dôk giăm, amâodah dlăng hra\ snăn di`u ba hra\ giăm ho\ng [o#, ênoh ]ua\n plah wah ala\ ho\ng hra\ jing hlăm brô mơ\ng 35 – 40cm, [ia\dah phung hđeh dlăng giăm h^n; tal tlâo tơdah phung hđeh nao hriăm leh snăn di`u amâo mâo thâo [uh ôh boh hra\ ti jhưng ]ih, ngă kơ klei hriăm hra\ dơ\ng toh hroh. Tal pa\, ênưih mơh thâo [uh ana\n jing ala\ dua nah amâo mâo mđơr ôh (kreh pia ala\ [leng), ana\n yơh jing klei bi knăl kơ klei mma\t ala\”.

Ala\ phung hđeh truh kơ klei mma\t sa amâodah jih dua ala\. Kyuana\n, brua\ nao mka\ ala\ jing yuôm bhăn k`ăm thâo kla\ kơ hnơ\ng mnga] ala phung hđeh. Anei jing klei yuôm bhăn amâo mâo dưi lui ôh ]ia\ng dưi mkhư\ hđeh đăm le\ hlăm klei mma\t ala\.

 Klei mma\t ala\ kyua brua\ knua\ mơ\ng klei dlăng je\ jê` jê`, jing ênưih dưi mghaih msir, tơdah mdrao mtam mơ\ng hđeh điêt kgu\ 6 thu\n. Bi tơ hđeh pro\ng leh srăng dleh yơh dưi hlao. Lu kno\ng thâo kral phung hđeh mma\t ala\ dlăng hra\ soh ti dlông jhưng ]ih, amâodah hđeh hriăm hra\ toh hroh, mmông ana\n nao mka\ dlăng lehana\n trua\ ala\ k^ng, jing hnui leh.

Trua\ ala\ k^ng jing hdră ênưih h^n, amâo mâo đei liê prăk ôh, ênưih ba yua. {ia\dah tui hluê ho\ng hnơ\ng mmăt ala\, srăng trua\ ala\ k^ng nanao mtam amâodah kno\ng trua\ ala\ k^ng mmông dlăng kbưi. Tơdah yua ala\ k^ng djo\ hdră klei đ^ kơ mma\t ala\ srăng êdu mơh. {ia\dah, tơ yua ala\ k^ng amâo mâo djo\, srăng ngă kơ ala\ kjham h^n, boh nik ho\ng phung hđeh điêt ka thâo dlăng, brua\ bi hnơ\ng kơ klei mma\t ala\ kno\ng phung nai êa êa drao thơ\ng kơ brua\ mdrao ala\ kơh. Aê mdrao Trần Đình Tuấn, k’ia\ng khua sang êa drao ala\ Tây Nguyên, la]:

“Klei trua\ ala\ k^ng jing hdră tal êlâo, [ia\dah ]ia\ng thâo kla\ tăp hnơ\ng klei mma\t ala\, snăn bi nao mka\ kơ anôk thơ\ng kơ brua\ mdrao ala\ mta, tuôm ho\ng nai aê mdrao ala\, mâo kdrăp mka\ dlăng thơ\ng kơ ala\, ]ia\ng dưi thâo mka\ djo\ hnơ\ng mma\t ala\ pioh thâo yua ala\ k^ng bi djo\ guôp ho\ng ala\ pô”.

{ia\dah leh trua\ ala\ k^ng, hnơ\ng dlăng jing điêt, klei thâo [uh điêt, lehana\n ngă bi gun gan kơ mnuih mma\t ala\. Bi tơ yua ala\ k^ng tap ti asa\r ala\ mtam, snăn mnuih rua\ brei thâo răng bi mdoh, trua\ ala\ k^ng hlăm aguah ưm, lehana\n ruh êlâo kơ nao p^t. Amâo mâo dưi ôh hlo\ng tap ala\ k^ng suôr asa\r ala\ êjai tru\n hlăm êa, mse\ si mnei êluê…

Ho\ng mnuih mma\t ala\ mơ\ng 18 thu\n kơ dlông dưi mdrao ho\ng hdră bliah laser. Ara\ anei lu mâo hdră bliah mdrao anei, lehana\n jăk mơh. Jăk jing amâo mâo rua\, amâo mâo sui ôh kgu\ 10 mn^t, djo\ kla\, ala\ pral lo\ w^t mse\ si aguah tlam.. ..{ia\dah bi t^ng mka\ he\ bi nik êlâo kơ mka\ dlăng bi djo\ hdră hlăm klei mdrao ala\ snăk kơh dưi bliah mdrao ala\.

C|ia\ng răng mgang klei rua\ bi mma\t ala\, mnuih [uôn sang leh ana\n [^ng ga\p drei c\ia\ng bi mđing du\m klei si ti gu\ anei:

 - Rơ\ng mâo boh mngac\ ja\k s^t dôk nga\ brua\, hria\m hra\. Ba yua lu boh mngac\ jing ja\k h^n s^t drei dôk dla\ng hra\, kha\ đa\m gơ\ jing boh mngac\ nga\ bi kmhal ala\ amâo dah nga\ amâo ja\k kơ ala\.

 - Ala\ c\ia\ng mdei mâo 5 – 10 mn^t leh nga\ brua\ amâo dah dla\ng hra\ hla\m brô 45 mn^t, dla\ng Tivi………. Hdra\ nga\ êlưih êdi jing p^t he\ ala\, amâo dah nao êbat hiu hla\m nah êngao adiê.

- Kriê kơ ala\ dlăng, c\ih boh hra\ kbưi ho\ng po\k hla hra\ mâo êbeh 30 cm, kbưi mâo  hla\m brô 50 cm ho\ng [o# ma\i vi t^ng, leh ana\n [ia\ êdi mâo 5m s^t dla\ng tivi.

- Amâo mao đih amâo dah dôk amâo mâo kpa\ s^t dla\ng hra\, kyua s^t dla\ng hra\ boh kbưi ala\ ho\ng hdruôm hra\ sra\ng gia\m đei sra\ng nga\ jhat kơ ala\ hđeh.

. Nao p^t ưm leh ana\n p^t dja\p mmông leh ana\n djo\ mmông.

. Nga\ brua\ hla\m êngao adiê gra\p hruê, bi mjua\t ktang asei mlei leh ana\n [ơ\ng mnơ\ng [ơ\ng ja\k kơ ala\ ( du\m mta boh kroh djam mtam mâo êa khua.)

. Đa\m dla\ng ôh hra\  mâo boh hra\ điêt amâo dah amâo mâo kla\ [h^l [h^l. klei anei sra\ng nga\ kơ ala\ hđeh êga\h.

Hluê si Aê mdrao Trần Đình Tuấn, K’ia\ng khua Sang êa drao mdrao Ala\ Tây Nguyên, brua\ brei hđeh dla\ng tivi, ba yua đ^ng blu\, ma\i t^ng….. [ia\ amâo mâo rơ\ng mâo dja\p boh mngac\, mn^t mmông….., srăng nga\ hma\i djo\ kjham kơ ala\.  

“ Jih jang du\m [o# tivi, ma\i t^ng, boh nik `u [o#  vit^ng, đ^ng blu\ sna\n `u mâo tia bức xạ [ia\ lu `u srăng nga\ hma\i djo\ kơ ala\.. Sna\n êngao kơ brua\ ksiêm dla\ng mmông ba yua, boh kbưi dla\ng, hria\m, klei kơ boh mngac\, mnơ\ng [ơ\ng tu\ ja\k…. sna\n ara\ anei ara\ng mâo mkra mjing du\m mta ala\ k^ng yua kơ mnuih mâo ala\ dja\l hma\i djo\ s^t ba yua ma\i vi t^ng lu, sna\n `u srra\ng bi kdơ\ng ho\ng du\m tia [ức xạ ana\n.”

Dưi hria\m nnao du\m hdra\ si ti gu\ anei pioh bi mhro\ [ia\ klei mgang mkhư\ mma\t ala\:

-  Dôk ti mdho# k`iu ala\ mâo hla\m brô mâo 3 – 5”, mblang ala\ mâo mơ\ng 3 – 5”. Hria\m nga\ mâo mơ\ng 6 – 8 bliư\ .

 - Kđh^t ala\ bi pral da\l hla\m mơ\ng 1 – 2’.

         -  Yơr kngan pha\ ana\p dla\ng kơ ako\ kđiêng kngan, leh ana\n ba hriê [rư\ [rư\ gia\m ho\ng ala\ tơl truh kơ [uh gơ\ m`hip m`hap jing mdua. Lo\ w^t nga\ mse\ si ana\n mâo 8 bliư\.

         -  Ma\ 5 ako\ kđiêng kngan guôm he\  [a\ng ala\ dluih jum dar [a\ng ala\ hla\m 1 mn^t.

         -  Kgu\ dơ\ng yơr kngan hnua\ bi kbưi ho\ng ala\ mơ\ng 25 – 30cm bi kpa\ sa kđiêng kngan leh ana\n dla\ng kơ `u ho\ng 2 nah ala\ hla\m mơ\ng 3 – 5”. Yua kngan điâo guôm he\ điâo dla\ng ho\ng ala\ hnua\ mơ\ng 3 – 5” leh anaưn bi mlih ala\ hnua\ le\. Bi hria\m gra\p t^ng mâo 3 bliư\.

                                           Y-Khem Niê, H’Nga Êban pô ]ih mkra.