VOV4.Êđê - Ara\ anei klei rua\ ung thư ksâo jing sa hla\m 10 mta klei rua\ ung thư kreh tuôm ho\ng phung mniê, lehana\n ênoh truh kơ djiê jing pro\ng. Tui si phung thơ\ng kơ brua\ mdrao mgu\n, klei rua ung thư ksâo tơdah êmưt thâo [uh, klei mdrao mgu\n kno\ng bi hro\ klei rua\ đu], lehana\n lo\ bi sui klei hd^p. {ia\dah thâo [uh hnưm, klei mdrao mgu\n amâo mâo djo\ kno\ng hdjul, [ia\ lu] liê, [ia\dah tăp năng ăt hlao mơh. Kyuana\n, klei ]ia\ng kơ thâo [uh pral jing yuôm bhăn snăk, alum kơ diih hmư\ si klei ]ih anei:

Ung thư ksâo jing du\m tế bào hlăm ksâo ]a\t đ^ amâo mâo sa hnơ\ng, pia jing du\m tế bào ung thư. Tơdah amâo hmao thâo hnưm leh ana\n amâo hmao mdrao mgu\n, du\m tế bào ung thư srăng đ^ lar bo\ asei mlei leh ana\n knhal tui] truh kơ djiê. Hluê si klei t^ng yap, ara\ anei, grăp thu\n dlông ro\ng lăn mâo hlăm brô 1 êklăk ]ô mniê hluê si klei mkă dlăng mâo klei ruă ung thư ksâo leh ana\n 458 êbâo ]ô mnuih djiê kyua klei ruă anei. Việt Nam mâo Knơ\ng bruă mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn ]ih yap hlăm êpul ala ]ar mâo ênoh mnuih djo\ klei ruă ung thư ksâo lu h^n êdi dlông ro\ng lăn; yap mdu\m hlăm 100 ]ô mnuih, sơnăn mâo 30 ]ô mnuih djo\ klei ruă ung thư ksâo leh ana\n hluê si klei t^ng knăl ana\p lo\ dơ\ng đ^ h^n.

Hluê si klei t^ng yap thu\n 2016, adu\ bruă mdrao klei ruă ung thư, Sang êa drao ]ar Dak Lak, mkă dlăng, mdrao mgu\n kơ 371 ]ô mnuih mâo klei ruă ung thư ksâo, [ia\dah mâo hlăm brô 75% hlăm ênoh anei nao đih kơ sang êa drao gưl knhal tui] leh. Hlăk ana\n, bruă mdrao mgu\n amâo lo\ mâo klei tu\ dưn mse\ si klei ]ang hmang ôh. Mse\ si H’Blôk Knul ti să Êa Knuê], kdriêk Krông Pa], jing 1 klei tô hmô. Thâo [uh klei ruă ti wưng hnui leh, leh ana\n kăn tui hluê lei si hdră mdrao mgu\n mơ\ng bác sĩ ktrâo la], sơnăn asei mlei mnuih ruă [rư\ hruê [rư\ êdu awa\t. Bác sĩ Huỳnh Thị Như Huệ, adu\ bruă mdrao klei ruă ung thư brei thâo: “ H’Blôk knul hluê si klei mkă dlăng jing mâo klei ruă ung thư ksâo wưng tal 3  hlăm brô krah thu\n 2016. Hlăk ana\n, phung bác sĩ mkă dlăng leh ana\n ba mdah hdră mdrao mgu\n ana\n jing ba yua hoá trị ]ia\ng t^ng dlăng klei djo\ guôp mơ\ng asei mlei, leh kơnăn khăt lui ksâo he\ ung thư ana\n, ]ia\ng mnuih ruă dưi hd^p sui h^n. Khă sơnăn, kyua amâo tui hluê hdră mdrao mgu\n, sơnăn truh kơ thu\n 2017, mnuih ruă lo\ nao đih kơ sang êa drao jing gơ\ wưng knhal tui] leh, tế bào ung thư nao hlăm kso\ leh ana\n hlăm klang leh. Ti wưng anei, hmei kno\ng mdrao mgu\n k`ăm mhro\ klei ruă đui]”.

Aduôn Nguyễn Thị Tuý Hồng, ti phường Khánh Xuân, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột, ]ar Dak Lak jing 1 hlăm du\m ]ô mnuih mâo klei ruă ung thư ksâo hmao thâo hnưm leh ana\n hmao mdrao mgu\n. Phung bác sĩ adu\ bruă mdrao klei ruă ung thư brei thâo; leh thâo mâo klei ruă, aduôn Nguyễn Thị Tuý Hồng dưi mbla], êdei kơnăn mdrao ho\ng hoá chất mguôp mb^t mnăm êa drao. Truh kơ ara\ anei klei suaih pral gơ\ hlăk h’^t [ia\ leh. Aduôn Thị Tuý Hồng brei thâo: “Kâo thâo pô mâo klei ruă sui ho\ng anei 1 mlan. Hlăk ana\n kâo kno\ng ruă [ia\ đui], leh ana\n nao mkă dlăng klei ruă. Xét nghiệm brei thâo kâo klo\ ruă jhat. Êlâo kơnăn, kâo [uh kno\ng ruă [ia\ đui], ăt huă [ơ\ng, nao ngă mse\ aguah tlam mơh. Êdei 4 hruê mbla] mdrao, kâo [uh gơ\ suaih [ia\ leh”.

Hluê si phung thơ\ng kơ bruă mdrao mgu\n, ung thư ksâo jing klei ruă dưi mdrao hlao lu h^n hlăm du\m mta klei ruă ung thư tơdah dưi thâo hnưm. Tơdah thâo gưl wưng tal êlâo, dưi mdrao hlao truh 90%, wưng tal 2 truh 60%, wưng tal 3, hnơ\ng mdrao hlao kno\ng [ia\ đui]. Truh kơ wưng tal 4 mrâo thâo, sơnăn bruă mdrao mgu\n kno\ng bi tai klei hd^p đui], mhro\ [ia\ klei ruă kơ mnuih ruă.

}ia\ng dưi thâo hnưm klei ruă ung thư ksâo, Bác sĩ Huỳnh Thị Như Huệ mtă mtăn kơ phung amai adei khăng ksiêm dlăng, bi mđing du\m klei bi mlih amâo jăk hlăm ksâo: “ Klei bi êdah klă h^n ana\n jing mâo klo\ bo\k khăng ti ksâo. Du\m klei bi êdah mkăn mse\ si: Hnơ\ng pro\ng 2 nah ksâo amâo mâo bi knar, kl^t ti ksâo bi mlih mơh, aguah tlam kl^t ti ksâo êjin, [ia\dah hlăm ksâo ana\n kl^t bo\k he\. Kuôp ksâo kbia\ êa, kbiă êrah. Kuôp ksâo klu\n he\ hlăm lam. Gu\ păl ak mâo klo\ bo\k”.

Ung thư ksâo jing klei ruă mâo lu êdi hlăm phung mniê, phung êkei kno\ng [ia\ đui]. Jih jang phung mniê mâo klei ruă anei.

Klei rua\ ung thư dưi mdrao hlao tơdah pral thâo [uh.

Tui si phung aê mdrao, klei bi knăl mơ\ng klei rua\ ung thư ksâo amâo mâo êdah nik ôh, tăp năng kno\ng jing klei duah rua\ ma\ snăn hla\m ksâo, mnuih rua\ ăt hd^p mda, hriăm mjua\t, ma\ brua\ knua\ mse\ si aguah tlam. Brei mđing kơ du\m klei ênưih truh kơ klei rua\, lehana\n klei bi knăl ]ia\ng pral thâo kral.

Mâo lu mta klei ngă ênưih truh kơ klei rua\, mse\ si:

-Thu\n: Knư\ asei đ^ kơ khua thu\n snăn ênưih mơh truh kơ klei rua\ ung thư ksâo, kah knar hlăm wưng thu\n 40 kơ dlông.

-Mnuih hlăm găp djuê tuôm mâo leh klei rua\ anei: Hlăm go\ sang am^, amai, adei mniê tuôm mâo leh klei rua\ ung thư ksâo. Phung mniê [uh mlan êlâo kơ 12 thu\n lehana\n jih [uh mlan êdei kơ 55 thu\n. Phung mniê amâo mâo kkiêng anak, amâodah kkiêng anak tal êlâo êdei kơ 30 thu\n.

-Mnơ\ng [ơ\ng hua\, lehana\n klei mjua\t ktang asei mlei: Ho\ng phung mniê kreh mnăm nanao kpiê [iêr, dju\p ha\t, [ia\ kpư\ mjua\t asei mlei.

Ho\ng phung ênưih le\ hlăm klei rua\ snăn brei nao mka\ dlăng jê` jê` ksâo pô hlăm du\m boh sang êa drao thơ\ng kơ brua\ mdrao klei rua\ hlăm ksâo, ]ia\ng pral thâo răng kơ klei rua\ ung thư.

Mb^t ho\ng ana\n, amai adei ]o\ng nao mka\ dlăng ksâo sa mlan sa blư\, hlăm wưng mrâo jih klei [uh mlan, ]ia\ng pral thâo [uh klei rua\. Ho\ng hdră ngă mse\ snei:

Tal êlâo: Kleh he\ jih ao, dôk kpa\ k’iêng mdlưn dua [e\ kngan kgu\ iêp dlăng kơ ksâo hu^dah mâo klei bi mlih amâo mâo jăk, mse\ si: điêt he\ amâodah pro\ng, amâo mâo bi knar dua nah ksâo, kl^t ksâo kprê`, [hua\p he\.

Tal dua: Pa dua [e\ kngan, lehana\n dja\ ti tlo\ng tlut boh ko\, iêp ksiêm yơh ya klei bi knăl amâo mâo jăk mơ\ng ksâo mse\ si tal êlâo ana\n.

Tal tlâo: Đih đang dlông jhưng, đal ]hia\m klăp, amâodah ana\l ko\ êpih êpih ti gu\ mra điâo, dai kngan điâo pha\ tlo\ng tlut, yua kngan hnua\ êwư gư\ dj’dje\ hla\m ksâo, lehana\n m`ir dj’dje\ ]ia\ng tui duah gru bo\k, amâodah anôk khăng he\ amâo yo\ng thâo, k]ưm mơ\ng phu\n ksâo kbia\ kơ ta] mdar ju\m ksâo.

Tal 4: Tư\ kđiêng kngan ksiêm dlăng [rư\ [rư\ truh gu\ păl ak, hlăm păl ak hu^dah mâo buôr amâodah hơăi.

Tal 5: Yua kđiêng ana, lehana\n kđiêng ktrâo dje\ gư\ ti kuôp ksâo, lehana\n buêh kuôp ksâo thâo dah mâo êa kbia\ amâodah hơăi.

Lehana\n mlih ngă t^ng kơ ksâo adih le\.

Răng kriê ksâo hu^ kơ klei rua\ ung thư, brei phung amai adei mđing:

-Amâo mâo dju\p hăt ôh, amâo mâo mnăm kpiê êsei ôh.

-Hua\ [ơ\ng djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ({ơ\ng lu h^n djam mtam, boh kroh, bi hro\ prăi êma\)

-Răng hlăm klei yua êa drao tiết tố, lehana\n brei nao mka\ dla\ng jê` jê` ]ia\ng mâo phung nai aê mdrao k]e\ kơ hdră dlăng kriê.

-Mka\ t^ng thu\n mlan [a\ kkiêng anak bi djo\ guôp, đa\m kkiêng ôh anak tal êlâo êgao kơ thu\n 30 leh, bi mam anak ho\ng ksâo am^ nanao.

-~e\ đue# mơ\ng du\m anôk amâo mâo jăk, boh nik ho\ng tia phóng xạ.

-Ep mjua\t asei mlei nanao./.

                              H’Nê] – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.