VOV4.Êđê – Klei ruă m’iêk [ê` hra jing 1 klei ruă amâo thâo hlao mâo lu êdi ti Việt Nam. Klei ruă anei ba lu klei ruă mkăn kơ asei mlei, lu êdi jing kơ kboh, ngă klei hu^ hyưt kơ mnuih ruă. 3 mta klei yuôm bhăn hlăm bruă mdrao klei ruă m’iêk [ê` hra ana\n jing klei hruă [ơ\ng, mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk leh ana\n klei bi ktang mjuăt asei mlei. Hlăm ana\n, huă [ơ\ng djo\ guôp dưi dlăng jing hdră bruă yuôm bhăn đru mnuih ruă dưi ksiêm dlăng hnơ\ng [ê` hra hlăm êrah jăk h^n, hd^p suaih pral, hd^p jo\k.

Klei rua\ mâo mta mmih đ^ lu hlăm êrah, amâodah pia jing klei rua\ mơiêk [ê` hra. Kbia\ hriê mơ\ng dlô klang awa\t, amâo lo\ dưi mkăp djăp ôh ilsurin, jing mta hormon đru bi kna hnơ\ng mta mmih hlăm êrah, mơ\ng ana\n ngă kơ mta mmih đ^ lu. Tơl hnơ\ng ba mđue# kơ ta] ho\ng êlan mơiêk. Snăn drei kreh pia mâo klei rua\ mơiêk [ê` hra. Mnuih kreh mâo klei rua\ anei jing ho\ng phung 45 thu\n kơ dlông, êmo\ng asei đei, hlăm găp djuê mơ\ng aê aduôn, am^ ama tuôm mâo leh klei rua\ anei, lehana\n ho\ng mnuih ra` kpiê [iêr, hăt êhăng…

Thu\n 2017, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak mdrao truh êbeh 500 ]ô mnuih rua\ mâo mta mmih đ^ hlăm êrah. Tui si phung aê mdrao, kha\dah anei jing mta klei rua\ kreh mâo lu, [ia\dah lu mnuih rua\ thâo kơ pô mâo klei rua\ anei ăt jê` ti wưng kjham leh. Kyua k[ah klei thấoăng, mnuih rua\ amâo mâo ôh hdră hua\ [ơ\ng bi djo\ guôp, snăn djăl snăk truh kơ kjham.

Klei rua\ m’iêk [ê` hra jing klei rua\ mâo lu ti Việt Nam lehana\n ho\ng brua\ mdrao mgu\n ara\ anei ka mâo ôh hdră mdrao hlao jih [hut klei rua\ anei. Kyua ana\n mnuih rua\ brei mâo klei thâo răng hlăm klei hd^p mda, ho\ng klei thâo săng ]ia\ng dưi krơ\ng đăm le\ hlăm klei kjham h^n ôh. Hlăm ana\n brei mđing kơ klei hua\ [ơ\ng, mâo mnơ\ng [ơ\ng bi djo\ srăng đru bi hnơ\ng mta mmih mâo hla\m êrah. Klei dôk dơ\ng [ơ\ng hua\ djo\ klei bhiăn ăt bi hro\ mơh klei yua êa drao.

Trần Thị Dung 47 thu\n dôk ti kdriêk Dak Mil, ]ar Daknông mâo klei rua\ anei truh ti hnơ\ng tuyp 2 leh êgao kơ 4 thu\n ho\ng anei. ~u thâo kral mta klei rua\ anei ti wưng kjham leh, hlăm asei mâo lu klei bi knăl kjham mse\ si bi êmăn nanao, hw^r ko\, mma\t ala\ mta, hua\ [ơ\ng lu, mnăm êa lu lehana\n nao mơiêk lu mơh. {ia\dah kyua mâo mdrao djo\ klei bhiăn tui si klei nai aê mdrao ktrâo ata\t, du\m thu\n giăm anei, hnơ\ng mta mmih hlăm êrah `u dưi hơ^t. ~u yăl dliê:

“ Hlăm klei mdrao mgu\n, aê mdrao mâo klei mta\ mtăn kâo ngă bi nik kơ klei hua\ [ơ\ng, lehana\n mjua\t ktang asei mlei Hlăm klei [ơ\ng mnơ\ng, [ơ\ng lu boh kroh, djam mtam mtah. Ya mta mnơ\ng kăm amâo mâo dưi [ơ\ng mse\ si êa mmih, mnơ\ng [ơ\ng mâo lu [ê` hra, mnơ\ng bi prăi êma\, du\m mta prăi ]^m, prô] tiê ]^m kan. Điêt đuôt amâo mâo dưi mnăm ôh kpiê êsei, lehana\n kphê”.

Bùi Viết Đờn 62 thu\n, dôk ti kdriêk Êa Kar, ]ar Daklak, hd^p ho\ng klei rua\ anei truh ti hnơ\ng tuyp 2 mâo 18 thu\n leh. Đờn brei thâo mơ\ng leh mâo klei rua\, `u mâo klei mđing uê` mdrao mgu\n lehana\n răng mgang kơ asei mlei, boh nik mâo hdră hua\ [ơ\ng djo\ klei bhiăn, snăn asei mlei `u mâo klei suaih pral truh kơ ara\ anei:

“ Êjai dôk mdrao, kâo mâo klei kăm bia\t ktang snăk hlăm klei anei ngă djo\ ho\ng klei nai aê mdrao mta\ mtăn yơh. Êlâo kơ hua\ [ơ\ng, kâo kreh [ơ\ng djam bi trei tian êlâo, leh kơ năn kơh hua\ êsei. Êjai dôk mdrao kơ sang êa drao sa hruê kno\ng hua\ ma\ sa blư\ đu] kno\ng [ơ\ng djam jing lu, bi êsei kno\ng [ia\ đu]”.

Hlăm klei hua\ [ơ\ng, mnuih rua\ bi mâo dua hnơ\ng mka\ jing kơ klei mta mmih đ^ pral hlăm êrah, kbia\ hriê mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng pia jing GI, lehana\n hnơ\ng mta mmih mâo hla\m mnơ\ng [ơ\ng pia jing GL. Mơ\ng ana\n, ênoh GI jăk h^n jing mơ\ng 0 – 55, ênoh GL ti gu\ h^n kơ 10. T^ng ho\ng dua hnơ\ng ana\n mâo hlăm hbei tao, karot mtah, mnga djam bei mtah, djam bei đu\ng leh tu\k ksa\, djăp mta êtak, mmao, djam bina…, jih jang boh kroh mâo hlăm boh krue# du\ng, boh pom, lê, tei nan hrue#, boh krue# kam… hlăm mnơ\ng mnăm mâo êa ksâo êtak prăi, êa boh tro\ng msăm. Boh nik, mnuih rua\ kan lu h^n kơ ]^m.

Snăn [ia\dah, mnuih mâo klei rua\ anei kăn jăk rei kăm bia\t đei, kyuadah mse\ djuê ana\n srăng ngă k[ah mnơ\ng tu\ jăk kơ asei mlei, ngă kơ asei mlei le\ hlăm klei awa\t, amâo mâo dưi ma\ brua\ knua\. Phung aê mdrao mta\ kơ mnuih rua\ yua jih jang mnơ\ng [ơ\ng ho\ng klei djo\ hnơ\ng. Mbha lu blư\ [ơ\ng hua\ hlăm hruê, ]ia\ng đăm ngă kơ hnơ\ng mmih mâo hlăm êrah đ^ ôh kyua grăp blư\ leh trei tian.

Hua\ [ơ\ng djo\ hdra\ jing hdră đru răng mgang klei suaih pral. Ho\ng mnuih mâo klei rua\ mơiêk [ê` hra, klei anei [aih h^n jing yuôm. {ia\dah, amâo mâo djo\ [ia\ ôh mnuih mâo klei rua\ anei amâo mâo thâo săng ôh, amâodah amâo mâo klei răng, ngă kơ hnơ\ng mta mmih mâo hla\m êrah đ^ nanao. Aê mdrao Nay Thị Thuý, anôk brua\ Nội tổng quát, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak mta\ mtăn kơ klei hua\ [ơ\ng ho\ng mnuih mâo klei rua\ m’iêk [ê` hra, ]ia\ng đru mdul klei ktro\ mơ\ng klei rua\.

- Ơ aê mdrao Nay Thị Thuý, ih brei thâo lăng hlăm klei huă [ơ\ng, mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra ya mta klei c\ia\ng bi mđing?

. Aê mdrao Nay Thị Thuý:  Ho\ng mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra, aê mdrao amâo mâo klei mtă mtăn mnuih ruă kăm huă [ơ\ng, [ia\dah c\ia\ng bi huă [ơ\ng djo\ guôp ho\ng ênu mrâo mrang, bi knar plah wah du\m êpul mnơ\ng mâo tinh bột, mta đạm, mta bi pra^, êa ksâo, djam mtam, boh kroh. Ho\ng êpul tinh bột drei bi huă braih hrah ( đưm dih jing braih êba), du\m mta braih mkue# adôk hrah asa\r mse\ si ktơr, du\m mta êtak êbai. Ho\ng mta đạm drei [ơ\ng kan, ]^m kđeh, boh mnu\ boh bip, ba yua [ia\ mta pra^, [ia\ cholesterol. Ho\ng êpul mta pra^, ba yua êa pra^ mkra mjing mơ\ng êngu, du\m mta êa pra^ mkra mjing mơ\ng asa\r. Mnuih ruă mnăm êa ksâo amâo mâo [ê` hra, [ia\ mta pra^. Bi boh kroh bi [ơ\ng du\m mta boh [ia\ m’mih.

Mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra [ơ\ng [ia\ du\m mta mnơ\ng [ơ\ng m’mih mse\ si [ê` ke\o, kpiê, [iêr, boh nik gơ\ du\m mta mnơ\ng [ơ\ng đeh thu amâodah mkra mjing leh êlâo.

- Ơ aê mdrao! Mâo lu mnuih ruă m’iêk [ê` hra huă [ơ\ng kăm êdi. Tơdah huă [ơ\ng kăm êgao hnơ\ng, snăn srăng mâo ya klei truh ?

. Aê mdrao Nay Thị Thuý:  Đưm dih, mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra khăng kăm biăt hlăm klei huă [ơ\ng, sơnăn digơ\ khăng tuôm ho\ng du\m klei mâo si ti gu\ anei: tal 1 ana\n jing êrah tru\n, kyua mta êa drao brei mnuih ruă mnăm jing đru mhro\ hnơ\ng [ê` hra hlăm êrah. Tal 2 êlưih kdjuôt kdj^ng asei mlei. Tal 3 jing êbu] klang leh ana\n êlưih mâo du\m mta klei ruă mse\ si hdrak ngă, ruă kso\.

Tơdah mnuih ruă tuôm ho\ng êrah tru\n snăn hu^ hyưt êdi. Mâo du\m ]ô mnuih ngă klei hu^ hyưt kơ asei mlei boh nik gơ\ mnuih ruă khua thu\n, hnơ\ng huă [ơ\ng amâo mâo djo\ hdră. Snăn aê mdrao khăng đru k]e\ kơ mnuih ruă thâo [uh hnưm du\m klei bi êdah mơ\ng klei hro\ tru\n hnơ\ng [ê` hra hla\m êrah mse\ si bi tuh êa k’ho, bi ê’ăt asei mlei, êmăn êmik m’mông ana\n ]ia\ng đru do\ng asei mlei pô, mnuih ruă [ơ\ng 1 klo\ [ê` kẹo amâodah 1 klo\ [ê` m’mih. Bi tơdah mâo klei bi êdah mse\ si m’măt ală mta, bi k`hăt, snăn go\ êsei ba nao kơ sang êa drao mtam.

- Ơ aê mdrao, mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra si be\ ngă ]ia\ng bi mklă hnơ\ng mnơ\ng [ơ\ng grăp blư\ huă [ơ\ng bidjo\ guôp ho\ng hdra\?

. Aê mdrao Nay Thị Thuý: Mâo 1 mta ]ua\n mnuih mâo klei ruă m’iêk [ê` hra êlưih hluê ngă, hmei khăng ktrâo la] kơ digơ\, ana\n jing klei bhia\n pla\ kngan. Klei bhia\n anei ba yua hnơ\ng mnơ\ng [ơ\ng kơ sa blư\ huă [ơ\ng. Si tô hmô, êpul tinh bột mâo êsei, [ung, bur, sup, snăn drei kno\ng [ơ\ng hla\m1 kpăt kngan. Bi hnơ\ng đạm mâo kan, ]^m, boh mnu\ boh bip, snăn drei yua boh pro\ng mnơ\ng [ơng mđơr ho\ng boh pro\ng plă kngan, boh kpal mnơ\ng [ơ\ng ăt bi knar ho\ng hnơ\ng kpal plă kngan. Êpul mta pra^, snăn ba yua hlăm brô 1 ba\n kđiêng ana, bi knar ho\ng 5g amâodah mkrah awak kphê êa pra^. Bi djam mtam ktang [ơ\ng lu ktang jăk. Hnơ\ng huă [ơ\ng hluê si hdră anei jing djo\ [ia\ ho\ng hdră leh ana\n êlưih hluê mơh ngă.

- Mni la] jăk lu kơ aê mmdrao !

                                                                           H’Nga pô ]ih hlo\ng răk