VOV4.Êđê - Klei kdjuôt kdj^ng phung hđeh ti Gialai lac\ hja\n leh ana\n ti kr^ng wa\l dap Kngư lac\ mb^t ara\ anei jing năng hưn răng. Kno\ng hđeh gu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng hla\k dôk ti êpul lu êdi hla\m kluôm ala.Hlăm lu boh [uôn ti ]ar Gialai, phung hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng, ktiêl điêt jing lu snăk, boh nik ho\ng phung hđeh kgu\ 5 thu\n. Mâo lu phung am^ ama kyua klei hd^p dleh dlan, kpăk brua\ hma pưk amâo mâo lo\ mđing uê` ênu\m ênap ôh kơ anak aneh pô. Lu phung hđeh hlăm du\m boh [uôn amâo mâo hua\ [ơ\ng djăp ôh mnơ\ng tu\ jăk ]ia\ng kơ klei đ^ pro\ng kjăp asei mlei, ngă kơ phung hđeh le\ hlăm klei điêt ktiêl, kdjuôt kdj^ng. R]om Win, ti Plei Hmrong ngo\, sa\ Ia Ka, kdriêk }ư\ Pah ]ar Gialai, brei thâo: “Mnuih [uôn sang hlăm [uôn Jrai ara\ anei, kơ klei mđing uê` kơ phung hđeh pătdah amâo mâo đei duh ôh kơ klei suaih pral lehana\n mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh. Hlăm [uôn mâo mơ\ng 40 – 50% mtam go\ êsei mse\ snăn, di`u phưi tha phung hđeh đue# hiu hlăp si gơ\ jing amâo mâo duh m^n kơ klei hd^p lehana\n klei suaih pral phung hđeh ôh”.
Mb^t ho\ng klei knap m`ai ư\ êpa, klei kkiêng anak lu, phung am^ ama boh nik hlăm kr^ng taih kbưi, kr^ng mnuih djuê [ia\ k[ah klei thâo săng kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk. Mơ\ng anăn ngă kơ phung hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng, điêt ktiêl hlăm kr^ng anei jing lu êdi. Nai êa drao Lưu Thị Tâm, khua hdră brua\ mđ^ mlih mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kdriêk }ư\ Pah, ]ar Gialai, brei thâo: “Kyua klei jing ti kdriêk }ư\ Pah jing kr^ng mnuih djuê [ia\ truh 53%, snăn klei thâo săng kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk jing k[ah pro\ng êdi. Kbia\ hriê mơ\ng klei thâo săng kơ klei hd^p k[ah, lu kno\ng hd^p ho\ng brua\ ngă pưk hma mnơ\ng [ơ\ng tăp năng mâo, tăp năng hơăi. Klei hd^p adôk ktro\ kơ klei bhiăn hđăp, mơ\ng năn klei dlăng kriê kơ klei suaih pral phung hđeh ka mâo klei mđing uê` s^t êm^t ôh. Tal dua, anôk hd^p mda amâo mâo doh, phung hđeh lu bi muôt. Lehana\n le\ tơdah mâo boh mnga mơ\ng mnơ\ng pô pla mjing, ăt ka thâo mkra mjing ba yua hlăm grăp blư\ hua\ [ơ\ng”.Kha\dah brua\ mdrơ\ng ho\ng hđeh kdjuôt kdj^ng ti Gialai mâo leh lu boh tu\ dưn jăk. {ia\dah boh s^t klei hđeh dôk le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng ti alu\ wa\l anei ăt adôk pro\ng, năng brei mâo klei mđing uê` lehana\n mghaih msir. Tui si ênoh anôk brua\ Ksiêm duah kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ala ]ar bi êdah, Gialai jing sa hlăm du\m boh ]ar mâo ênoh phung hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng lu êdi mka ho\ng kluôm ala. Boh nik, phung hđeh kgu\ 5 thu\n điêt ktiêl mka\ ho\ng boh ktro\ hluê thu\n hlăm thu\n 2014 hlăm ]ar Gialai jing giăm 25%; bi phung hđeh kgu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng t^ng awan dhuan hluê thu\n jing 35%. Êjai ana\n, kah knar kluôm ala, hnơ\ng ênoh phung hđeh kgu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng le\ hlăm klei hdjul knăng kluôm ala kno\ng 14,5%; le\ hlăm klei điêt tiêl giăm 25%. }ia\ng mâo ngă jăk hdră brua\ mơ\ng ala ]ar kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh ti Gialai, ]ia\ng snăk mâo jih jang brua\ kđi ]ar ti alu\ wa\l tru\n hlăm brua\ anei. Aê mdrao Lê Thị Thanh Hương, K’ia\ng khua anôk brua\ dlăng kriê klei suaih pral lehana\n [a\ kkiêng anak ]ar Gialai, la]: “Tui si hdră êlan mơ\ng ala ]ar k`ăm kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk, ăt mâo leh mơh ênoh ]ua\n k]ah ]ia\ng bi hro\ ênoh phung hđeh dôk hlăm klei kdjuôt kdj^ng kgu\ 5 thu\n. Anei jing brua\ klam mơ\ng jih jang yang [uôn, amâo mâo djo\ hjăn kơ dhar brua\ êa drao gu\n ôh. Kyuana\n ]ia\ng mghaih msir klei hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng kgu\ 5 thu\n snăn jih jang djăp dhar brua\, êpul êya, lehana\n mnuih [uôn sang bi ngă brua\ anei”.
Giăm
anei ]ia\ng mđ^ h^n klei thâo săng kơ phung am^ ama ho\ng mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk,
]ia\ng kơ phung hđeh amâo mâo lo\ le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng hlăm lu anôk ti
]ar Gialai, snăn mâo mko\ mjing leh klei mjua\t bi hriăm, mâo klei hgu\m plah
wah djăp dhar brua\ djo\ tuôm, jih jang êpul êya, mâo ba w^t leh klei tu\ dưn
jăk, mâo leh lu phung am^ ama hlăm djăp boh [uôn nao bi hgu\m. Aduôn Đinh Thị Thọ,
ti Plei Tuêk, sa\ Đăk Tơ Ve, kdriêk }ư\ Pah, ]ar Gialai, nao hlăm klei bi lông
kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk mơ\ng kdriêk mko\ mjing, brei thâo: “Nao hlăm klei bi lông anei, kâo ]ang hmăng
mâo hriăm êmuh lu mơ\ng anôk bi hriăm, mơ\ng jih jang mnuih, ]ia\ng leh kâo w^t
kâo lo\ yăl dliê mtô mbalng kơ mnuih [uôn sang hlăm [uôn pô, ]ia\ng kơ jih jang
phung am^ ama hđeh mâo klei thâo dlăng kriê rông ba anak pô bi jăk h^n. Rông
anak bi thâo hu^ mpu\, hriăm hra\ mơar bi thâo, jih jang hđeh mâo klei suaih
pral sơăi”.
Snăn,
dưi [uh klei phung hđeh ti Gialai lehana\n Lăn Dap Kngư le\ hlăm klei kdjuôt
kdj^ng kbia\ hriê mơ\ng lu mta klei. {ia\dah boh phu\n, ăt jing kyua am^ ama ka
mâo klei mđing uê` s^t êm^t kơ brua\ duh mnơ\ng [ơ\ng hua\ tu\ jăk kơ phung hđeh.
Klei kduôt kdj^ng srăng hmăi djo\ kơ
klei đ^ hriê kơ pro\ng hlăm asei mlei lehana\n klei m^n phung hđeh, ngă kơ
phung hđeh awa\t hlăm klei hdơr, kơ klei hriăm hra\ mơar. Lehana\n, ênưih mâo
klei rua\, mdrao sui hlao mơh, lehana\n klei rua\ djăl truh kjham mơh. Boh nik,
ho\ng phung hđeh kgu\ 5 thu\n, jing wưng yuôm bhăn kơ phung hđeh đ^ hriê kơ
pro\ng, lehana\n mđ^ knăng jăk h^n, jih jang klei jing hlăm asei mlei suaih jăk
h^n, boh nik ho\ng ko\ dlô, lehana\n jơ\ng kngan. Ara\ anei ]ia\ng kơ diih lo\
mâo klei thâo săng h^n kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ho\ng phung hđeh. Kdrê] anei mâo
klei bi blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao Đào Thị Bình, Knua\ druh anôk brua\ klei suaih
pral [a\ kkiêng anak, Khua kia\ kriê hdră brua\ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ]ar
Gialai.
- Ho\ng klei hđeh kdjuôt kdj^ng ti Gia Lai adôk lu, sna\n aê mdrao mâo ya klei ktrâo lac\ bi kla\ klơ\ng c\ia\ng kơ mmông hua\ [ơ\ng mâo dja\p mnơ\ng tu\ ja\k ho\ng hđeh gu\ 5 thu\n?
- Kâo bi m^n snei, ho\ng ênoh hđeh kdjuôt kdj^ng ti Gia Lai adôk lu, sna\n êlao h^n phung am^ rông anak điêt leh ana\n du\m phung hra\m mb^t kriê dla\ng kơ hđeh hla\m go\ sang, c\ia\ng thâo kla\ sa bliư\ hua\ mâo dja\p mnơ\ng tu\ ja\k kơ hđeh gu\ 5 thu\n jing si nga\? Leh ana\n drei a\t thâo leh snei: hđeh hla\m gưl thu\n gu\ 5 thu\n bi kah jing du\m êpul thu\n điêt. Sitôhmô mơ\ng 0 – 24 mlan, anei jing wưng đ^ jing pro\ng êdi mơ\ng hđeh. Wưng anei lo\ bi mguôp, wưng mem am^ kluôm, wưng anei mem am^ êjai leh ana\n brei lo\ [ơ\ng mnơ\ng mbo\ ti êngao êjai. Leh ana\n wưng êdei kơ 24 mlan, jing wưng mơ\ng 2 – 3 thu\n, leh na\n mơ\ng 3 – 5 thu\n sna\n klei bhia\n brei [ơ\ng mâo du\m klei bi mlih mdê mdê. Kyua ana\n, hruê anei kâo c\ia\ng bi trông ho\ng jih jang phung am^, c\ang hmang phung am^ thâo săng si be\ nga\ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng bi djo\ guôp kơ hđeh gu\ 5 thu\n.
Wưng mơ\ng 0 – 6 mlan, jing wưng hđeh mrâo
kkiêng leh ana\n dôk pu\ [a\: Klei c\ia\ng kơ mnơ\ng tu\ ja\k hđeh mơ\ng 0 – 6
mlan sna\n êa ksâo am^ mka\p dja\p ênu\m leh jih leh ana\n amâo lo\ c\ia\ng [ơ\ng
ya mta mnơ\ng, mna\m ya mta êa mka\n ôh êngao kơ êa ksâo am^ . Bi wưng mơ\ng 6
– 12 mlan, êa ksâo am^ mka\p mâo mkrah wah leh klei c\ia\ng kơ năng lượng, mnơ\ng
tu\ ja\k pioh hđeh đ^ jing, klei c\ia\ng adôk mơ\ng hđeh dưi mka\p brei ho\ng
mnơ\ng [ơ\ng mbo\ hla\m gra\p hruê kơ hđeh.
Bi wưng mơ\ng 12 – 24 mlan, êa ksâo am^
mka\p mâo hla\m brô 1/3 klei c\ia\ng kơ mnơ\ng tu\ ja\k mơ\ng hđeh, adôk 2/3
jing mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mbo\. Ênoh gra\p mmông [ơ\ng mbo\ sra\ng bi mlih mdê mdê.
Leh ana\n hla\m gra\p bliư\ mmông [ơ\ng mbo\ sna\n drei c\ia\ng bi kah mâo
dja\p ênu\m 4 êpul mnơ\ng [ơ\ng. 4 êpul mnơ\ng [ơ\ng ti anei jing êpul tinh bột
sna\ng mâo lu braih leh ana\n du\m mta êtak êbai dja\p mta. Tơ amâo mâo ôh
braih drei sra\ng bi hrô ho\ng ktơr, hbei. Bi êpul đạm le\ mâo lu hla\m c\^m
- Ơ aê mdrao, hnơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mbo\ kơ hđeh hluê ho\ng gưl thu\n si nga\ jing djo\ guôp?- Leh mâo 6 mlan, drei mphu\n brei hđeh hria\m [ơ\ng sna\n 2 – 3 hruê tal êlâo jing mmông drei bi hria\m hđeh [ơ\ng bi brei hđeh [ơ\ng mâo mơ\ng 2 – 3 awuak đuic\. {ia\ leh mâo 2 – 3 hruê êdei bi mđ^ [rư\ [rư\ mnơ\ng [ơ\ng leh ana\n gra\p bliư\ bi brei [ơ\ng mâo mkrah c\hiên [ôt amâo dah bur. Hnơ\ng mka\ mơ\ng c\hiên bur amâo dah [ôt ana\n hla\m brô 250ml. Leh kơ ana\n, drei bi mđ^ [rư\ [rư\ mâo 2 bliư\ [ơ\ng, mb^t ho\ng mem am^. Jing mơ\ng 6 – 8 mlan brei [ơ\ng mâo 2 bliư\ hla\m sa hruê mb^t ho\ng mem am^. Bi mơ\ng 9 – 11 mlan bi brei [ơ\ng mbo\ mâo 3 bliư\ mb^t ho\ng sa bliư\ [ơ\ng mka\n. Mmông [ơ\ng mka\n ana\n jing sa driêk boh teihung, boh suai amâo dah mtei ksa\ amâo dah [ơ\ng sữa chua dưi mơh. Bi mơ\ng 12 – 24 mlan sna\n brei [ơ\ng 3 bliư\ phu\n mb^t ho\ng 2 bliư\ [ơ\ng mnơ\ng mka\n leh ana\n a\t brei mem am^ mơh. Ana\n ênoh brei [ơ\ng, bi gra\p bliư\ brei [ơ\ng sna\n mơ\ng 12 – 24 mlan, đa drei brei [ơ\ng mđ^ [rư\ [rư\ mơ\ng ¾ c\hiên truh kơ sa c\hiên. S^t hđeh mâo 2 – 3 thu\n, mmông ana\n hđeh dưi [ơ\ng jih du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng mnuih pro\ng, [ia\ c\ia\ng bi mđing, êsei c\ia\ng bi kna\ m’êa h^n, mnơ\ng [ơ\ng tu\k bi êdjin h^n c\ia\ng đru kơ phung hđeh êlưih h^n hla\m klei bi lik mnơ\ng [ơ\ng. Hla\m wưng mơ\ng 2 – 3 thu\n sna\n hđeh mse\ si amâo lo\ mem am^ ôh. Kyua ana\n, c\ia\ng bi rơ\ng kơ hđeh [ơ\ng mâo mơ\ng 3 – 4 bliư\ phu\n mb^t ho\ng 2 bliư\ [ơ\ng mnơ\ng mka\n. S^t bo\ 3 thu\n kơ dlông hđeh dưi hua\ [ơ\ng mb^t ho\ng mnuih pro\ng, [ia\ drei c\ia\ng bi mđing mnơ\ng [ơ\ng kơ hđeh pioh rơ\ng kơ hđeh đ^ pro\ng ja\k leh ana\n suaih pral.
- Mni lac\ ja\k lu aê mdrao kơ klei bi blu\ hra\m anei!
Y-Khem Niê, H’Nga pô mblang, răk dlăng.
Viết bình luận