VOV4.Êđê – Amâo mâo mse\ ho\ng klei bhia\n “nao êmuh ung” hluê si klei bhia\n ma\ djuê am^ mơ\ng lu mnuih djuê ana [ia\ mka\n ti kr^ng Dap kngư, ho\ng mnuih [uôn sang djuê ana Sêdang, s^t đ^ pro\ng êmo\ng bo\ truh  êdam, êra mâo klei dưi “Nao êmuh mo#”  amâo dah “Nao êmuh ung” s’a^. Êkei êdam, mniê êra tơdah mâo klei bi kha\p ]ia\ng, ga\p djuê 2 nah amâo duah c\oh nga\n pu\ mnu\ pro\ng ôh, [ia\dah kno\ng brei ba du\m mta mnơ\ng myơr mse\ si klei bi kuôl ka\ ]ia\ng bi êdah kơ klei kha\p ]ia\ng mơ\ng dua ]ô. Leh bi kuôl, ung w^t dôk kơ sang mo# amâo dah mo# w^t dôk kơ sang ung jing klei amâo duah mgo# ôh, [ia\dah tui hluê ho\ng klei klei hd^p s^t mơ\ng dua nah. Bohnik hla\m wưng lông dla\ng êlâo kơ bi kuôl, tơ sa hla\m dua ]ô nga\ soh ho\ng klei bhia\n bi dôk ung mo# sa\ng tuôm ho\ng [uôn  ba msir mkra đu\ bi kmhal ktang ph^t mtam.  

Ho\ng mnuih [uôn sang djuê ana Sêdang, anak êkei, anak mniê truh thu\n êdam êra dưi duah bi kral yơh. Tơ gơ\  [uh ư ai, sna\n bi hưn ho\ng am^ ama thâo, jing di`u bi kha\p leh ana\n brei am^ ama duah brei mnuih nao êmuh.

Tui hluê ho\ng klei hd^p mơ\ng grap boh sang, anak êkei mâo klei dưi nao êmuh mo# amâodah  mniê êra dưi nao êmuh ung. Aduôn Y’Yêm ti [uôn Deak Lơ Leang Hai, sa\ Êa Uy, kdriêk Krông Pac\ brei thâo:

 “ Hluê si klei bhia\n mơ\ng mnuih [uôn sang djuê ana Sêdang hmei `u mdê ho\ng du\m djuê ana mka\n, klei truh kơ bi dôk jing ung jing mo# `u mâo klei mta\p mđơr. Dưi lac\ he\  `u mâo klei dưi kơ jih dua, wa\t kơ êkei êdam leh ana\n mniê êra. Tui hluê ho\ng klei hd^p go\ sang, sang êkei amâodah sang mniê a\t dưi s’a\i nao êmuh. Ti [uôn hmei anei pô mtam, mâo đa sang êkei nao êmuh mo#, đa sang mniê nao êmuh ung. Hlei pô t^ng nao êmuh kâo [uh gơ\ mâo sa ana\n klei c\ia\ng jing dưi bi kha\p leh ana\n dưi bi dôk hd^p hra\m mb^t s’a\i. Ara\ anei lu go\ êsei hla\k ai mâo klei hd^p h’^t ja\k mơh leh ana\n thâo săng brua\ kriê dla\ng ba kơ jih dua nah am^ ama ja\k mơh.”

Hluê si A I Hat, ti [uôn Kon Wang, Sa\ Êa Yiêng, kdriêk Krông Pac\, c\ar Daklak klei bhia\n bi dôk ung mo# mơ\ng mnuih djuê ana Sêdang `u amâo mâo tui hluê ho\ng klei sang mniê amâodah sang êkei nao êmuh, amâo mâo đei mđing ôh kơ brua\ c\oh nga\n pu\ mnu\. Kyua ana\n kno\ng êkei êdam mniê êra bi kha\p sna\n sra\ng dưi bi dôk, kha\ mdro\ng he\ amâodah [un.

“ Hluê si klei bhia\n mơ\ng mnuih [oôn sang djuê ana Sêdang hmei mơ\ng đưm hlo\ng kơ ara\ amâo tuôm mâo klei c\oh nga\n pu\ mnuómme\ si: sang mniê c\oh sang êkei bi mâo kbao, êmô, wa\t kơ sa blah c\hia\m guêc\, c\ing c\eh, go\ bưng…… ka\n duah c\oh lei. Klei bhia\n mơ\ng djuê ana hmei mdê ho\ng du\m klei bhia\n du\m djuê ana mka\n. Klei yuôm bha\n jing dua êkei êdam mniê êra ana\n bi kha\p, kla\ s^t bi kha\p c\ia\ng, sna\n nao hưn ho\ng am^ ama dua nah thâo, s^t am^ ama tu\ ư sna\n bi nga\ klei nao êmuh leh ana\n hlo\ng mko\ mjing klei bi kuôl ka\ kơ anak yơh.”

Hruê bi êmuh, sang êkei ba mnơ\ng myơr kơ sang mniê, amâodah kpla\k ho\ng ana\n jing sang mniê ba mnơ\ng myơr kơ sang êkei. Du\m mnơ\ng ba myơr  kha\ng gơ\ sa drei mnu\, sa c\eh kpiê, sa [e\ jông, sa [e\ dho\ng, sa blah aba\n leh ana\n dua boh kông hliê. Sang mniê amâodah sang êkei tu\ ma\ mnơ\ng ba myơr ana\n leh ana\n kla\ s^t êkei êdam mniê êra jing ung mo# ka bi kuôl ôh. Mơ\ng ana\n am^ ama pul kmha bi mje\ êrô yơh. Kơ klei bhia\n nao êmih ung mo#, A I Hat brei thâo, mnuih Sêdang dla\ng mpu\ êdi jing kơ ai tiê thâo bi kha\p c\ia\ng, ana\n klei bhia\n nao êmuh gơ\  êlưih mơh:

“ Leh am^ ama dua nah tu\ ư, pô hriê êmuh mơ\ng sang êkei êmuh: “ Ih ư dôk mniê ana\n jing mo# mơ\ he\? Sna\n êkei êdam [ua\n rơ\ng ti ana\p am^ ama snei: “ Kâo  kla\ s^t c\ia\ng dôk `u jing mo#. Mơng hla\k kâo đ^ pro\ng êmo\ng êdam kâo dla\ng leh ala\ mta kơ `u leh ana\n `u a\t  kha\p c\ia\ng kơ kâo mơh. Truh kơ hruê anei hmei amâo dưi lo\ bi ktlah ôh. Yang brei hmei dôk mb^t, kâo kha\p kơ `u leh ana\n `u kha\p kơ kâo mơh.”

Leh hruê bi êmuh, kha\ dua nah dla\ng jing je\ gia\m bi mje\ êrô leh, [ia\ êkei êdam ho\ng mniê êra jing ung mo# ka bi kuôl ôh, [ia\ ka dưi bi dôk ôh. Hla\m wưg mơ\ng hruê bi êmuh truh kơ hruê bi kuôl , tui hluê ho\ng klei hd^p mơ\ng gra\p go\ sang, thao hlam sa amâodah hla\m du\m mlan he\, [ia amâo dưi êgao sa yan hma ôh jing sa thu\n. Anei jing lông dla\ng pro\ng kơ jih dua ung mo# Sêdang mrâo êmuh, digơ\ bi răng kơ asei mlei bi ja\k amâo duah nga\ klei soh jhat hê` mlâo ho\ng klei bhia\n mơ\ng [uôn. A Djoa, ti alu\ 3, sa\ Tân Cảnh, kdriek Dak Tô, c\ar Kontum brei thâo:  Tơ sa hla\m dua c\ô mâo klei nga\ soh êlâo kơ bi kuôl  sna\n [uôn srăng msir mkra đu\ bi kmhal  pro\ng sna\k:

“ Dja\p klei bhia\n mơ\ng nao êmuh truh kơ kuôl ung mo# bi tui hluê djo\ ho\ng klei bhia\n djuê ana mơ\ng [uôn. Hluê si klei bhia\n mnuih djuê ana Sêdang hmei, êkei êdam mniê êra tơ mâo klei bi mje\ amâo mâo kpa\ mngac\, mâo he\ anak êlâo kơ bi dôk sna\n mduôn [uôn sra\ng suôt  đue# kbia\ mơ\ng [uôn, brei di`u nao dôk hla\m pưk mdơ\ng ti êngao [uôn adih leh ana\n dôk hd^p ti ana\n yơh. Tơl kơ hb^l di`u hluê nga\ dja\p ênu\m klei msir mkra bi kmhal mơ\ng [uôn mse\ si nga\ yang ho\ng u\n, mnu\.... sna\n kơh lo\ w^t hd^p hla\m [uôn.”

Dla\ng myuôm kơ klei bi kha\p hla\m klei bi dôk ung mo#, ana\n mnuih [uôn sang djuê ana Sêdang dla\ng bi mpu\ kơ klei sa ai tiê. Tơ mnuih mâo leh ung mo# [ia\ lo\ duah bi mje\ ho\ng mnuih mka\n jing tle\ piu sna\n [uôn sra\ng msir mkra đu\ bi kmhal kjham sna\k. A Luô, mbuôn [uôn Kon Pâu, [uôn Kon Wang, sa\ Êa Yiêng, kdriêk Krông Pac\, c\ar Daklak brei thâo:

“ Mnuih nga\ soh bi ba kđi kơ t^ng djo\ nga\ soh mơ\ng 2 – 3 boh c\eh hđa\p yuôm. Ana\n jing klei kâo [uh sui leh ti [uôn kâo. Hla\k đưm adih, mduôn [uôn amâo mâo đu\ ho\ng êmô, kbao ôh ho\ng mnuih nga\ klei soh anei, [ia\ đu\ bi kmhal ho\ng c\eh hđa\p c\ia\ng [ư\ mkra bi mhu\i mnuih ana\n amâo lo\ dơ\ng nga\ soh ôh, c\ia\ng bi mâo ai tiê klei m^n doh mngac\ kpa\ ênhuah, amâo nga\ ôh du\m brua\ ju\ jhat. Brua\ msir mkra đu\ bi kmhal ho\ng nga\n jing mnơ\ng dhơ\ng dleh mâo ana\n jing năng djo\ pioh nga\ yang ba klei suaih pral t^ng mnuih djo\ nga\ soh ana\n, la\m lui jih du\m klei  hê` mlâo ju\ jhat hla\m asei mlei, ai tiê klei m^n mơ\ng mnuih djo\ nga\ soh ana\n.”

Kyua mâo klei [ư\ mgô bi mhu\i mơ\ng klei bhia\n djuê ana ana\n dưi bi mkhư\ leh klei êdam êra hla\m [uôn sang mnuih  djuê ana Sêdang bi dôk êlâo kơ bi kuôl ung mo#, dưi dôk kriê klei bhia\n hd^p mơ\ng djuê ana, mb^t ana\n rơ\ng klei suaih pral [a\ kkiêng anak kơ am^ leh ana\n anak aneh êdei anei.

Kơ klei bi kuôl ung mo# phung hđeh, dua nah ga\p djuê bi trông ruah hruê mko\ mjing mb^t ti sang rông. Hluê si aduôn Y’Yêm ti [uôn Deak Lơ Leang Hai, sa\ Êa Uy, kdriêk Krông Pac\, c\ar Daklak, klei bi kuôl ung mo# jing hruê m’ak kơ jih jang djuê ga\p leh anaưn êpul êya [uôn sang Sêdang.

“ Hluê si klei bhia\n hmei ti anei, mna\m hua\ hruê bi kuôl ung mo# kha\ng bi mko\ mjing mb^t ti sang rông, jih jang mnơ\ng [ơ\ng hua\, kpiê mna\m jing jih dua nah ga\p djuê ba hriê kơ sang rông. Tuê hriê h’êc\ hmưi kơ dua ung mo# hluê si klei bhia\n gơ\ jing ba sa c\eh kpiê leh ana\n sa drei mnu\, di`u ba kơ am^ ama mniê mo# amâodah kơ am^ ama êkei ung mtam. Go\ sang jih dua nah tu\ ma\ mnơ\ng mđup myơr ana\n ba truh kơ sang rông pioh bi mna\m hua\ mb^t m’ak ho\ng jih [uôn. Digơ\ mna\m hua\ m’ak m`ai  leh ana\n kdo\ mui`, tông c\ing h’êc hmưi kơ  ung mo# mrâo hd^p yâo m’ak, la\ lar.”

Klei mdê mơ\ng mnuih [uôn sang Sêdang, jing êlâo kơ hruê bi kuôl ung mo#, sang êkei, sang mniê hra\m mb^t bi trông kơ klei hd^p kla\ klơ\ng mơ\ng gra\p go\ sang mse\ si kơ thu\n, kơ klei suaih pral mơ\ng am^ ama, klei hd^p mda brua\ duh mkra…. Hlei pô go\ sang dleh dlan h^n sna\n kruôp ung mo# mrâo s^t leh bi kuôl ka\ sra\ng w^t dôk kơ sang ana\n êlâo hla\m brô mơ\ng 2 – 3 thu\n ho\ng hdra\ jing c\ia\ng  đru ai nga\ brua\ kơ go\ sang tlaih mơ\ng klei dleh dlan ti ana\p mta, [rư\ bi h’^t klei hd^p mda. Leh kơ ana\n dua ung mo# lo\ bi kmlah nao dôk kơ sang adih le\. Nanao sna\n, s^t truh kơ [uh kja\p [ia\  klei hd^p mda, sna\n kơh dua ung mo# bi ktlah nao dôk mdê.

Ara\ anei, ti du\m [uôn sang mơ\ng mnuih [uôn sang djuê ana Sêdang ti kr^ng Dap Kngư, klei bhia\n đ^ nao êmuh, bi kuôl ung mo# a\t mâo klei tu\ yuôm pro\ng êlam hla\m klei hd^p anak mnuih, c\ia\ng mpu\ kơ klei thâo bi kha\p c\ia\ng mơ\ng anak mnuih, đru mhuôp bi mjing sa go\ sang h’^t kja\p hla\m klei  bi mje\ êrô tliê kja\p leh ana\n bi hgu\m mguôp plah wah djuê ga\p leh ana\n mnuih [uôn sang.

                                                                                                                                       H’Nga pô ]ih hlo\ng răk