VOV4.Êđê – Ti kr^ng la\n dap kngư, drei kreh [uh du\m boh rup krah mkra ho\ng kyâo mâo mơ\ng đưm mâo lu mta mdê mdê dưi mko\ dưm ti [a\ng jang [uôn, kr^ng pưk hma, amâodah ti kr^ng sang msat mơ\ng mnuih djuê [ia\ tinei mtam. Du\m boh rup krah mkra ho\ng kyâo, rup ti sang msat dưi krah mkra ja\k siam êdi, bi êdah klei tu\ yuôm mdê mdê, boh nik jing rup mâo pla ti sang msat mơ\ng mnuih djuê ana Bahnar, Jarai, Êđê… dưi krah mkra ja\k siam h^n êdi.

Djăp djuê ana Bahnar, Jrai ti Lăn Dap Kngư yap rup sang msat jing mnơ\ng myang djo\ tuôm ho\ng klei lui msat, jing sa hlăm du\m klei mnăm hua\ pro\ng mơ\ng mnuih [uôn sang đưm adih. Amâo mâo pô thâo kla\ nik ôh mơ\ng mâo klei bhiăn krah rup sang msat, kno\ng thâo ma\ grăp blư\ lui msat snăn bi nao krah mkra yơh rup mdơ\ng hlăm ju\m boh msat êlâo kơ ngă djăp mta klei bhiăn ngă yang mkăn.

Rup sang msat ti Lăn Dap Kngư mâo lu mta rup. Mơ\ng kdrê] klo\ kyâo hơăi mung mang, phung mbrua\ thâo krah mjing rup mse\ si kra, tlang u\ng, amrak… hlo\ng truh kơ rup mnuih, mse\ si Am^ dôk [a\ anak, êkei mduôn dôk pu\ kang, phung mniê dôk tăp mdiê, êkei êdam tông hgơr… Tăp năng di`u lo\ krah lu rup la] kơ klei hd^p mnuih leh djiê. Tôhmô, rup êkei mniê asei lưng mlu\n ]ia\ng bi knăl kơ jih jang mnuih thâo: Di`u bo\ ho\ng klei thâo bi khăp, tuôm ho\ng klei am^ ama gha\ amâo mâo brei bi dôk ôh, snăn di`u mdjiê asei mlei di`u…

Pô thâo mbruă hlăk dôk krahmkrah rup ho\ng kyâo

{ia\dah hlăm jih klei ana\n, brua\ krah mjing rup mơ\ng mnuih djuê ana Jrai, Bahnar lehana\n du\m djuê ana mkăn ti Lăn Dap Kngư dlăng kơ brua\ krah mkra rup anei amâo djo\ jing brua\ ]o\ng trua\n ôh, [ia\dah anei jing brua\ năng ngă. Kyuana\n kno\ng ho\ng mnuih mâo klei khăp kơ brua\ krah mjing tui tio\ hla\m brua\ krah mkra rup. Ksor Krôh, 65 thu\n, djuê ana Jrai, ti {uôn Mrong Ngo\ 1, sa Ia Ka, kdriêk }ư\ Pa\h, ]ar Gialai, jing sa klei bi hmô:

“Kâo thâo kreh mkra rup mơ\ng hlăk kâo adôk điêt, kâo [a\ adei hiu hlăp hlăk thu\n 1966, mmông ara\ng mdei hua\ yang hruê dơ\ng, kâo tle\ dlăng rup di`u dôk krah. Leh dlăng snăn tui hriăm, lehana\n êdei kơ anei kâo lông krah yơh. Truh ara\ anei, kâo amâo mâo lui ôh kreh dhar anei, boh nik mnuih Jrai Arap hmei ăt adôk dja\ pioh, dja\ pioh klei bhiăn mkra rup sang msat. Êlâo kơ lui msat bi mâo jih jang rup krah”.

                 Rup êkei mduôn dôk pu\ kang

Ho\ng djuê ana Jrai, Bahnar yap rup sang msat jing mnơ\ng myang bhiăn brei bi mâo grăp blư\ mko\ mjing klei lui msat, snăn rup sang msat ho\ng anak Êđê kno\ng pioh kơ phung mdro\ng sah, bi knăl kơ klei mdro\ng sah, klei k’hưm mơ\ng atâo ayang. Kyuana\n amâo mâo djo\ ôh jih jang djăp boh msat anak Êđê grăp blư\ lui msat mâo krah mkra rup ju\m boh msat. Aê Yôn, ti {uôn Weo A, wa\l krah Krông Hnang, kdriêk Krông Hnang, ]ar Daklak la]:

“Anak Êđê mơ\ng đưm adih leh dja\ msat atâo ayang 3; 4 thu\n amâodah truh kơ 5 thu\n tui hluê ho\ng ai tiê anak ]ô thâo khăp, snăn dơ\ng ngă klei lui msat. Êjai ngă klei lui msat, mnuih djiê kgu\ 60 thu\n ka dưi ngă ôh gơ\ng ku\t, gơ\ng klao. Mnuih leh mduôn, mdro\ng sah jing ko\ ara\ng bâo hlâo ara\ng yap, snăn kơh dưi ngă krah mkra rup hlăm klei lui msat. Mko\ mjing klei lui msat bi mâo êmô kbao, u\n mnu\ ]uh… pioh ngă yang, bi djo\ klei bhiăn lui msat”.

                     Rup kdo\ hgơr

Bi ho\ng du\m djuê ana Sedang ti ]ar Kontum, Mnông ti ]ar Daknông amâodah K’ho ti ]ar Lâm Đồng… mnuih [uôn sang amâo mâo mko\ mjing klei lui msat ôh, snăn brua\ krah mkra rup mâo klei yuôm bhăn mdê mơh. Ho\ng mnuih Mnông, K’ho rup krah jing kno\ng pioh bi msiam, amâodah pioh pruh hlô mnơ\ng dliê răng mgang bioh mnga mdiê kuê, ktơr mnơr hlăm hma. Bi mnuih Sedang krah mkra rup jing pioh bi msiam amâodah pioh pruh klei jhat mơ\ng ksơ\k mtâo, snăn rup di`u krah dưi pla ti [a\ng jang [uôn. Kha\dah mta k`ăm kơ brua\ ba yua rup krah mơ\ng du\m djuê ana K’ho, Mnông, Sedang jing lu mta mdê mdê, lehana\n rup mâo knhuah mdê mdê, bi knăl kơ klei hd^p hlăm [uôn sang ana\n.

Tơdah sang msat dưm rup anei, mnuih djiê ti gu\ lăn mdjiê asei pô kyua  klei bi khăp êkei mniê kyua klei kăm ghă

Mse\ si rup krah pioh bi msiam mơ\ng mnuih Sedang snăn krah rup phung mniê, kyuadah di`u bi la] “Mniê tu\ lu klei dleh suăi h^n mka\ ho\ng êkei”. Rup krah phung mniê guê] abăn [a\ ]ia\ng la] kơ klei dleh suăi, klei thâo g^r mơ\ng phung mniê, dơ\ng mơ\ng klei [a\ kniêng ]iêm rông anak, truh kơ brua\ kna\ êsei, tu\k djam, nao hma pưk… Bi rup mniê êra hlăk mrâo thâo bi khăp, ko\ guê] ]hia\m, kra` [u\k, bi tơdah rup krah amâo mâo ngă rup ]hia\m tlu\m ko\, amâo mâo mboh [u\k snăn mniê ana\n jing mnuih knhu\k knhu\l.

Bi rup krah pioh pruh mta jhat mơ\ng ksơ\k mtâo, snăn di`u krah rup bo\ ho\ng klei jhat, dlăng bo\ ho\ng klei hu^ k`ăm ]ia\ng bi mhu^ ksơ\k, amâo lo\ jho\ng hriê mu\t hlăm [uôn ngă klei amâo mâo jăk ôh. A Đoan 52 thu\n pô krah mjing rup mâo klei hing ang ti sa\ Đăk Hà, kdriêk Tu Mrông, ]ar Kontum, brei thâo:

“Ho\ng mnuih Sedang amâo mâo klei ngă lui msat, tông ]ing, kdo\ suang, mnăm kpiê ti msat mse\ ho\ng mnuih Jrai, amâodah Êđê ôh. Mnuih [uôn sang hlăm [uôn krah mkra rup kno\ng pioh bi msiam ti [a\ng jang [uôn. Rup krah knư\ jhat rup jing knư\ jăk ]ia\ng bi mhu^ ksơ\k, amâo lo\ jho\ng hriê bi ru\ng [uôn sang, amâodah ba klei amâo mâo jăk kơ mnuih [uôn sang. Tôhmô hlăm sa thu\n ana\n, hlăm [uôn mâo lu mnuih djiê kyua klei rua\ duam snăn mnuih [uôn sang srăng krah mâo dua boh rup pla ti [a\ng jang [uôn ]ia\ng pruh ksơ\k mtâo”.

Ho\ng du\m djuê ana ti Lăn Dap Kngư, klei krah mkra rup, ngă rup krah sang msat `u nao hlăm klei m^n myang, kơ ai tiê jing pro\ng h^n. Đơ rup ana\n `u je\ giăm ho\ng mdê bi djuê ana, kơ klei ma\ brua\ knua\, kơ ai tiê anak mnuih, lo\ bi hdơr kơ phu\n agha, lo\ bi hdơr kơ klei hd^p mphu\n dô…

                 Rup mniê djuê ana Sêđăng

Kyua klei ana\n mâo leh lu gưl hđeh mrâo hriê tui duah ho\ng klei krah mkra rup mơ\ng aê ama pô êlâo, ]ia\ng lo\ dơ\ng hriăm mkra, kriê pioh. Đinh Plih, ti sa\ Tơtung, kdriêk Kbang, ]ar Gialai la]:

“Grăp blư\ truh ho\ng [uôn sang [uh rup sang msat snăn hlăm ai tiê mâo klei mơak. Ho\ng phung đue# hiu kbưi ho\ng [uôn sang, snăn [uh rup sang msat mse\ si `u je\ giăm, `u lo\ ngă kơ pô hdơr kơ [uôn sang, hdơr kơ klei hd^p aê aduôn pô đưm, lo\ hdơr kơ jih jang mnuih hlăm găp djuê, mnuih je\ giăm riêng gah pô. Kyuana\n kâo lehana\n ayo\ng adei g^r krah mjing rup k`ăm kriê pioh kơ gưl êdei ana\p”.

Ara\ anei, klei hd^p mda bi mlih leh, dliê kmrơ\ng amâo lo\ adôk lu ôh, klei lui msat ăt kăn jăk lo\ mâo rei, mđr^ng ho\ng brua\ krah mkra rup sang msat knư\ hruê knư\ dơ\ng [ia\ mơh. {ia\dah, rup krah hluê knhuah djuê ana pô, rup krah sang msat Lăn Dap kngư amâo lo\ djo\ kno\ng dôk hlăm wa\l sang msat ôh, [ia\dah mâo pla mdưm leh hlăm lu anôk mdê mdê, mse\ si hlăm alu\ wa\l hiu ]hưn ênguê, du\m anôk ]h^ mnia hluê knhuah gru… Anei jing sa hdră jăk mơh kơ brua\ krah mkra rup hluê knhuah gru du\m djuê ana ti Lăn Dap Kngư mâo kriê pioh nanao, lehana\n dưi lo\ mđ^ bi lar.

                        Y-Khem pô ]ih hlo\ng răk