VOV4.Êđê - Hla\m ênuk brua\ tuh tia mkra mjing mrâo mrang, klei đ^ kyar pral mơ\ng du\m mta c\h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng hla\m ktuê êlan klông jing klei c\ia\ng mơ\ng yang [uôn, kyua `u amâo mâo djo\ kno\ng ba klei ga\l êlưih kơ mnuih blei yua đuic\ ôh, [ia\ lo\ jing knhuah dhar kreh hua\ [ơ\ng mơ\ng gra\p kr^ng kwar. {ia\, êngao kơ klei ga\l êlưih anei jing du\m klei hu\i kơ klei suaih pral mơ\ng mnuih blei yua lac\ hja\n leh ana\n êpul êya lac\ mb^t mơ\ng klei amâo mâo doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng.

Đue# hiu hlăm ktuê êlan dơ\ng krah [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, ]ar Daklak ênưih snăk drei [uh lu anôk ]h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng hua\ djiêu êlan, du\m kdrê] êlan trua\n kơ anôk ]h^ mnơ\ng [ơ\ng hua\ bi rang mnia. Mnơ\ng [ơ\ng mâo dăp dưm lăng hlăm bai, hlăm ê’i, dăp ktuê êlan, ti djiêu [a\ng êlan êa khăt, krah [ruih [hu\l, lehana\n kno\ng duah guôm gang ma\ snăn đu] mơh. Du\m mta mnơ\ng [ơ\ng anei, jing đơ mta mnơ\ng [ơ\ng pral, ênưih, jăk. Ana\n jing mnơ\ng [ơ\ng mse\ si, [ê` đeh, mnơ\ng lu\k djăp mta, [ê` trang lu\k, [ê` ăm… mâo hiu ]h^ aguah ưm ti anei, tlam nao ]h^ anôk mkăn ho\ng ênoh êlưih măng ai mơ\ng 2 êbâo prăk truh 5 êbâo prăk/jam.

S^t yơh amâo mâo djo\ [ia\ ôh mnuih mâo leh klei rua\ tian mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mse\ djuê ana\n. Amai Cao Thị Tuyền, sa ]ô mnuih ma\ brua\ hra\ mơar la], mâo sa tlam `u w^t mơ\ng brua\ knua\, kyua êpa tian lehana\n êla leh ala\ mkra mnơ\ng [ơ\ng hua\, snăn weh nao blei [ê` trang lu\k ktuê êlan Nguyễn An Ninh ba w^t [ơ\ng. Leh [ơ\ng ka yo\ng mâo sa dua mmông tian amai dơ\ng đ^ rua\ ktang ph^t tơl ba kơ sang êa drao mdrao mkhư\ klei rua\ [ơ\ng djo\ mta rua\. Mơ\ng mmông ana\n `u amâo mâo jho\ng lo\ duah blei ôh mnơ\ng [ơ\ng ara\ng hiu ]h^ hlăm êlan klông, kno\ng blei mkăp he\ êlâo [ung krô, sup krô …pioh [ơ\ng.

       Mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo doh jih jang mnuih thâo leh s’ăi, [ia\dah kyua klei găl ênưih, klei pral, năng ho\ng ênoh prăk pô mâo mơh, snăn blei ba w^t yơh [ơ\ng, kyuana\n ăt adôk lu mnuih [ơ\ng nanao mnơ\ng djuê anei. Amai Nguyễn Thị Xuân, jing pô kreh blei jê` jê` kl^t u\n lu\k ktuê êlan Lê Duẩn brei thâo: “Ăt thâo mơh mnơ\ng [ơ\ng ara\ng ]h^ hlăm êlan klông amâo mâo klei doh ôh, [ia\dah kl^n u\n lu\k ti anei [ơ\ng jăk lehana\n êlưih, lu go\ sang bi hriê blei [ơ\ng, lehana\n kâo ăt kreh blei nanao mơh”.

Ho\ng klei mưng mse\ djuê ana\n mơ\ng lu mnuih, snăn djăp mta mnơ\ng [ơ\ng duah ]h^ mse\ snăn knư\ hruê knư\ dơ\ng lu mnuih bi ]h^ mnia. Dôk dlăng kơ sa ]ô mnuih ]h^ kl^t u\n lu\k ktuê êlan Lê Hồng Phong brei [uh, hlăm brô 3 mn^t, ăt ho\ng kngan mang pô ]h^ mnơ\ng anei ngă djăp mta brua\, dơ\ng mơ\ng k[ô] mnơ\ng [ơ\ng, ba kơ mnuih blei, ma\ prăk bi mlih prăk, yap prăk, kuaih ko\, kuaih jơ\ng… leh êmuh ya amâo mâo ngă hip dưm mnơ\ng, amâo mâo blei giê kđip mnơ\ng snăn amai ana\n tlao la]: “prăk [ia\, k[ô] ho\ng kngan mse\ snei yơh pral [ia\\!”. Klei mưng yua kiê kngan mang hlăm klei ma\ brua\, lehana\n phung blei mnơ\ng mđing uê` lei jing mse\ si lo\ mguôp hlăm klei ba kman mơ\ng [hu\l, [ruih, kngan ]ho\, mnơ\ng ]ho\ mu\t hlăm tian prô] anak mnuih. Êjai ana\n phung ]h^ mnia kno\ng bi liê ma\ 50 êbâo prăk/hruê pioh blei giê kđip mnơ\ng, amâodah găng ksu, hip dưm mnơ\ng ]ia\ng kơ doh…jing ăt drei dưi gang mơh kman mu\t hlăm mnơ\ng [ơ\ng.

Tui si anôk brua\ răng mgang klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\, mơ\ng Phu\n brua\ mdrao mgu\n ksiêm dlăng, 90% mơ\ng kiê kngan anak mnuih ]h^ mnơ\ng hlăm êlan klông mâo kman E.Coli, mta kman kreh mâo hla\m eh mnuih. Boh nik, jing jang prăk hla mơ\ng 2 êbâo kơ dlông mâo kman E.coli s’ăi đuôm. Lehana\n tui si Hra\ mtru\n mrô 30/2012/TT-BYT mơ\ng phu\n brua\ mdrao gu\m mtru\n, mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hlăm êlan klông, năng bi ]h^ mnia dưm khua\t kr^p hlăm hip, mkhư\ [ruih [hu\l, hjan mđia\, êruê gam lehana\n mâo tal kgăn mbha dưm mnơ\ng [ơ\ng ksa\ ho\ng ho\ng mtah, mâo ênu\m mnơ\ng pioh kđip ma\, lehana\n brei dưm mnơ\ng kbưi ho\ng ro\ng lăn hlăm brô 60cm. Lehana\n brei mnuih ]h^ mnơ\ng hlăm êlan klông brei mâo klei mjua\t hriăm, lehana\n mkăp hra\ tu\ yap mâo mjua\t hriăm leh kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\ djo\ ho\ng mta mtru\n, mâo mka\ dlăng klei suaih pral jê` jê`, amâo mâo klei rua\ tưp ôh, amâo mâo dưi duah bi so# ôh êjai hlăm klei mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng djo\ ho\ng mta mtru\n mơ\ng Phu\n brua\ mdrao gu\n.

Boh s^t hlăm klei ngă soh ho\ng mta mtru\n kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\ ho\ng mnuih ]h^ mnơ\ng [ơ\ng ktuê êlan klông jing lu êdi. {ia\dah brua\ đu\ bi kmhal du\m klei nga\ soh jing klei dleh, kyuadah du\m anôk ]h^ mnơ\ng ana\n hlăm êlan klông jing lu, lehana\n dôk hlăm klei kia\ kriê mơ\ng alu\ kr^ng lehana\n sa\. Kyuana\n, mnuih blei mnơ\ng ]o\ng bi răng mgang ma\ yơh asei mlei pô, bi ruah dlăng mnơ\ng [ơ\ng rơ\ng mâo klei doh kơ go\ sang pô hua\ [ơ\ng.

Klei ]ia\ng bi mdoh mnơ\ng [ơ\ng hua\ tuôm ho\ng lu mta brua\. Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành, Khua anôk brua\ răng mgang klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\ ]ar Dak Nông, brei thâo, brua\ anei brei k]ưm mơ\ng mnuih pla mjing, rông mnơ\ng, lehana\n truh kơ phung mkra mjing ]h^ mnia, lehana\n truh kơ mnuih yua hlăm yang [uôn. Brua\ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng ba ]h^ brei djăp ênoh ]ua\n doh, dơ\ng mơ\ng boh mnga mnơ\ng [ơ\ng hlo\ng kơ klei mkra mjing, truh kơ ana\n knăl bi djo\ guôp, rơ\ng kơ klei suaih pral mnuih yua. Du\m anôk ]h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng brei mâo brei mâo klei mjua\t bi hriăm kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng, mâo klei mka\ dlăng klei suaih pral asei mlei jê` jê`, brei mâo anôk ]h^ mnia mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng ho\ng klei doh…Knhal tu] mnuih yua ăt brei mâo klei thâo săng mơh hla\m klei thâo ruah ti jing mnơ\ng [ơ\ng jăk lehana\n doh:

Brua\ rơ\ng klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo djo\ kno\ng hja\n kơ Knơ\ng brua\ kriê dla\ng knu\k kna đuic\ ôh, [ia\ lo\ mâo brua\ pro\ng mơ\ng êpul êya [uôn sang, bohnik jing mnuih blei yua. Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành lac\:“ Doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng jing brua\ c\ua\n hra\m mb^t bi hgu\m mơ\ng kluôm êpul êya yang [uôn, amâo mâo djo\ kno\ng sa knơ\ng brua\ dưi nga\ ôh brua\ anei. Pô nga\ lu êdi leh ana\n bi hâo hưn lu êdi kơ klei hu\i hyưt amâo mao doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng leh ana\n djo\ rua\ mnơ\ng [ơ\ng a\t mse\ mơh anôk brua\ c\h^ mnia amâo mâo rơ\ng doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng jing mnuih blei yua, ana\n Hdra\ bhia\n doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng a\t mâo klei kc\ah mtru\n brua\ c\ua\n mơ\ng mnuih blei yua jing bi hmao hâo hưn du\m anôk mkra mjing  c\h^ mnia mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo doh ja\k kơ knơ\ng brua\ djo\ tuôm alu\ wa\l leh ana\n hmao hưn mthâo du\m mnuih [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\ ti alu\ wa\l... leh ana\n a\t c\ia\ng mta\ mta\n kơ mnuih [uôn sang jing amâo mâo dưi sa ai bi hgu\m mgang brei ôh kơ du\m anôk mkra mjing amâo mâo rơ\ng klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng”.

Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành a\t mta\ kơ mnuih [uôn sang, brua\ rơ\ng klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng lo\ djo\ tuôm tliêr kja\p ho\ng la\n êa wa\l hd^p mda riêng gah. Kyua ana\n, mnuih [uôn sang c\ia\ng thâo săng mơ\ng klei bhia\n hd^p aguah tlam mtam. Jing c\ia\ng bi mdoh nnao pưk sang, amâo mâo rông phưi tha u\n mnu\, êmô kbao, bi ba yua phu\n êa doh ja\k…. hluê nga\ klei [ơ\ng mnơ\ng tu\k ksa\, mna\m êa tu\k ktơ\ng. Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành lac\:“ Bi mdoh nnao la\n êa wa\l hd^p mda `u hma\i djo\ truh kơ phu\n êa leh na\n `u sra\ng tưp lar hluê mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng. Kyua ana\n êa djah djâo c\ia\ng bi mâo mbông mnuôr mđoh đue# nao kơ sa anôk amâo mao djo\ ling hla\m lar [ar ôh. Klei rông u\n mnu\, êmô kbao phưi tha sna\n c\ia\ng mta\ mta\n brei mnuih [uôn sang bi krư\ kđa\l brei. Leh ana\n s^t tu\k kna\ dja\ ba kơ pưk hma pioh hua\ [ơ\ng yang hruê, tlam kơh hua\ sna\n truh kơ hma c\ia\ng lo\ bi mhlơr he\ êlâo kơ hua\, [ơ\ng. C|ia\ng bi tu\k ksa\ pioh [ơ\ng leh ana\n mna\m êa tu\k bi ktơ\ng leh ana\n hlo\ng [ơ\ng mtam leh tu\k kna\, s^t lui leh ê’a\t sna\n êdei c\ia\ng lo\ bi hlơr he\ êlâo kơ [ơ\ng, leh ana\n tơ [ơ\ng amâo mâo jih, sna\n c\ia\ng pioh he\ bi ja\k, tơ amâo mâo ôh hip êa ê’a\t sna\n c\ia\ng bi mâo mơh hip êdi gơ\ amâo dah ê’i trua\ ga\m he\, đa\m lui huâng sna\n leh êruê gam, [ruih [ram sna\n sra\ng djo\ kman đ^ lar, [ơ\ng mna\m sra\ng nga\ rua\ truh kơ klei [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\”.

Bi ruah mnơ\ng [ơ\ng doh ja\k, mkra mjing pioh bi doh ja\k leh ana\n ba yua djo\ hdra\ jing du\m hdra\ c\ia\ng êdi pioh răng mgang klei [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\ hla\m klei hd^p aguah tlam. Aê mdrao mta\ kơ mnuih [uôn sang drei c\ia\ng bi blei mnơ\ng [ơ\ng ti du\m anôk mkra mjing c\h^ mâo k’hưm, yua êa doh, mnơ\ng yua doh pioh mkra mjing kriê pioh leh ana\n hua\ [ơ\ng leh tu\k mkra mtam. Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành brei thâo:“ Mta phu\n nga\ rua\ jing du\m mta mnơ\ng [ơ\ng asei gơ\ pô mâo leh mta rua\. Sitôhmô mmao rua\, adro\k, kan no\k, hla ngón leh ana\n mta hbei Pra\ng…. Tal 2 jing du\m mnơ\ng [ơ\ng aguah tlam  [ia\ djo\ mnơ\ng mka\n: kđeh drei c\ha\t [uh ja\k j^n amâo mâo hnei dih ôh, [ia\ djo\ mâo mta mnơ\ng mka\n, sitôhmô djo\ kman. Ana\n mnuih [uôn sang drei blei mnơ\ng mtah, c\ia\ng bi t^ng go\ sang drei [ơ\ng du\m mâo, sna\n blei ma\ gơ\ du\m ana\n yơh, hruê êdei lo\ dơ\ng nao blei gơ\, ana\n gơ\ dôk mtah ja\k, đa\m blei leh ana\n mka\p pioh [ơ\ng hla\m du\m hruê sna\n hnơ\ng ja\k tu\ mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng gơ\ amâo lo\ dôk  tu\ ja\k ôh.

BTV: Y-Khem; H’Nga.