Mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hlăm êlan klông jing anôk găl ênưih kơ klei blei mnia, ho\ng ênoh êlưih, lehana\n jing leh klei mưng leh mơ\ng mdê bi kr^ng. {ia\dah, tơ amâo mâo ôh klei kia\ kriê kjăp, snăn mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hlăm êlan klông ăt jing klei ana\p ba klei amâo mâo jăk kyua mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo doh mse\ si: Anôk ]h^, anôk mkăp êa yua, anôk mnuih ]h^ mnơ\ng rao ua\ bi mdoh mnơ\ng mnua\, djăp mta kdrăp yua hlăm klei mnia mblei…

     Ti du\m anôk lu mnuih ti wa\l krah Gia Nghĩa, c\ar Dak Nông, amâo dleh ôh  drei [uh klei bi mjh^t m’ua\t hla\k jih mmông nga\ brua\ knua\ mơ\ng du\m phung  c\h^ mnia êsei djam hla\m djiêo ktuê êlan. Amâo dah mnuih blei bi nao dôk gu\ hla\m du\m boh mdho# da\p dưm leh ti du\m anôk c\h^ mnia, dôk hua\ [ơ\ng du\m mnơ\ng [ơ\ng, [ia\ amâo bi mđing ôh kơ c\hiên mngan jam, ato\, kc\ok mna\m êa  kno\ng duah rao ma\ sna\n hla\m 2 sô êa gơ\ c\ho\ mro\ leh. Bohnik du\m mta mnơ\ng [ơ\ng kơ phung hđeh hria\m hra\ mse\ si êa mna\m mâo lu êa couleur, [ê` trang lu\k, [ê` trang a\m, chả a\m ghang… Rang c\h^ ti [a\ng jang sang hra\, hluê si phung hđeh lac\ [ơ\ng jing ja\k, [âo mngưi, bi mkiêt mkriêm, kyua ênoh c\h^  kno\ng mơ\ng 5.000 – 10.000 pra\k hla\m sa hnư. Aduôn Lưu Thị Thơm, c\h^ [ê` leh ân\n chả ghang ti ana\p mbah [a\ng jang sang hra\ Nguyễn Bỉnh Khiêm, phường Tân Nghĩ, wa\l krah Gia Nghĩa, c\ar dak Nông amâo bi m^n ôh lac\ snei `u dôk c\h^ gra\p hruê ti djiêo êlan mơ\ng sui leh amâo tuôm [uh ôh hlei knơ\ng brua\ hriê ksiêm dla\ng ktrâo lac\ brei:“ Kâo dôk c\h^ mnơ\ng kơ anei mơ\ng sui leh mâo leh mơh 3 thu\n amâo tuôm duah [uh mnuih hriê ksiêm dla\ng ôh leh ana\n mnơ\ng kâo gơ\ c\h^ ja\k doh mơh. Phung hđeh blei [ơ\ng lac\ [ơ\ng ja\k mơh kâo [uh sna\n kâo c\h^ nnao yơh, amâo tuôm hmư\ klei duah lac\ hnei dih ôh”.

     Mnuih c\h^ mnơ\ng kyua klei tu\ kơ pô amâo dah k[a\h klei thâo sa\ng  kơ klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng ana\n mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng leh ana\n du\m mnơ\ng yua bi [a\t, bi msiam mnơ\ng [ơ\ng amâo doh ja\k, rang c\h^ amâo mâo mnơ\ng gang guôm ôh, dôk c\h^ ti djiêo ka\m dja\h, êlan mnuôr mđoh êa c\ho\ mro\, amâo yua hruôm guôm kngan s^t mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng, sna\n amâo thâo ôh pô ta\m jing he\ pô ba kman klei rua\ kơ mnuih blei yua.

     Nguyễn Va\n Đức, K’ia\ng khua Sang hra\ gưl II Nguyễn Bỉnh Khiêm, ti phường Nghĩa Tân, wa\l krah Gia Nghĩa brei thâo: brua\ rang c\h^ mnơ\ng ti ana\p [a\ng jang sang hra\ mtu\k mtul êdi, [ia\ alu\ wa\l leh ana\n du\m brua\ djo\ tuôm ka mđing dla\ng msir mkra brei ôh. C|ia\ng mgang kdơ\ng ho\ng klei hu\i djo\ [ơ\ng mnơ\ng rua\ kơ phung hđeh hria\m hra\, sang hra\ hluê nga\ leh du\m hdra\ mkhư\ mgang:“ Ti anei, ti ana\p [a\ng jang sang hra\ mâo du\m anôk c\h^ mnơ\ng [ơ\ng, phung hiu c\h^ mnơ\ng [ơ\ng, amâo djo\ kno\ng ti sang hra\ anei ôh, [ia\ wa\t ti du\m sang hra\ mka\n. {ia\ mnuih [uôn sang gơ\ [uh hđeh hria\m hra\ blei ana\n digơ\ c\h^ yơh, bi sang hra\ kno\ng ka\m phung hđeh amâo dưi blei ba [ơ\ng hla\m sang hra\ đuic\, bi ti êngao sang hra\ jing ti [a\ng jang sang hra\  sna\n si tôhmô am^ ama brei pra\k sna\n phung hđeh bi blei [ơ\ng, klei c\h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng anei pô amâo dưi ksiêm dla\ng ôh. Jih du\m phung [ơ\ng bi tu\ klam ma\ yơh, mơ\ng am^ ama dja\p mnuih bi nga\ brua\ anei brua\ adih, pô kno\ng lac\ gha\ đuic\, mtô lac\ brei phung hđeh đa\m blei [ơ\ng đei ôh mnơ\ng [ơ\ng rang c\h^ ti ana\p [a\ng jang sang hra\”.

     Hra\ mtru\n mrô 30/2012/TT-BYT mơ\ng phu\n brua\ mdrao mgu\n lac\ leh kla\ klei kc\ah mtru\n kơ klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng ho\ng brua\ c\h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng djiêo ktuê êlan. Hluê ana\n, mnuih c\h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng hla\m ktuê êlan c\ia\ng bi ksiêm mka\ dla\ng klei suaih pral leh ana\n mka\p brei Hra\ tu\ yap klei suaih pral djo\ ho\ng klei kc\ah mtru\n. Mb^t ana\n mnuih c\h^ mnia c\ia\ng mâo klei bi hria\m leh ana\n dưi mka\p brei Hra\ tu\ yap bi hria\m leh klei thâo doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng hluê si klei kc\ah mtru\n. Sna\n [ia\dah, lu phung c\h^ mnia ka hluê nga\ ôh klei kc\ah mtru\n anei. Lu phung am^ ama a\t thâo mơh du\m mnơ\ng [ơ\ng c\h^ hla\m ktuê êlan klông anei `u mâo lu klei hu\i hyưt amâo doh ja\k, [ia\ a\t ka\n gha\ mkhư\ leh klei duah [ơ\ng mnơ\ng plia\ plia mơ\ng anak aneh pô. Trần Đình Hải, mâo anak hria\m ti sang hra\ hđeh điêt Hoa Nắng, phường Nghĩa Tân, wa\l krah Gia Nghĩa  lac\:“Anôk c\h^ mnơ\ng [ơ\ng ti ana\p sang hra\ lu sna\k, hmei a\t ka\n h’^t ai leh mơh kơ hnơ\ng doh ja\k [ia\ ta\p na\ng anak c\ia\ng đei ana\n bi blei mơh kơ anak [ơ\ng. A|t mâo leh mơh du\m bliư\ `u rua\ tian [[ia\, a\t hu\i mơh, [ia\ `u hia c\ia\ng blei si thâo lo\ mnga\, đa ta\p na\ng amâo blei `u s^n hia nao yơh, amâo blei `u c\ia\ng sna\n bi blei he\ yơh”.

     C|ia\ng kơ mnơ\ng [ơ\ng rang c\h^ hla\m ktuê êlan djo\ ho\ng du\m hnơ\ng c\ua\n doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng, rơ\ng klei suaih pral kơ mnuih blei yua sna\n c\ia\ng bi mâo klei thâo m^n ma\ mơ\ng gra\p c\ô mnuih, go\ sang leh ana\n êpul êya leh ana\n klei msir mkra bi ktang du\m anôk c\h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng amâo doh ja\k mơ\ng du\m brua\ djo\ tuôm. Kno\ng s^t gra\p c\ô mnuih drei thao sa\ng dja\p ênu\m brua\ nga\, klei đua klam mơ\ng pô hla\m brua\ rơ\ng klei doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng sna\n kơh klei [ơ\ng djo\ mnơ\ng [ơ\ng rua\ sra\ng dưi bi msưh kdun, klei suaih pral mơ\ng gra\p c\ô mnuih dưi rơ\ng kja\p.

    Hluê si ênoh mrô t^ng yap mơ\ng Knơ\ng brua\ doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng hla\m Phu\n brua\ mdrao mgu\n, du\m mlan ako\ thu\n 2014, ênoh klei [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\ hla\m kluôm ala hro\ [ia\ ênoh mnuih djo\ [ơ\ng mnơ\ng rua\ leh ana\n djiê le\ đ^ mka\ ho\ng gưl anei thu\n dih. Kla\ klơ\ng jing t^ng truh kơ hruê 10/6, kluôm ala tu\ yap mâo 67 klei [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\ ho\ng êbeh 2.000 c\ô mnuih  [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\, gia\m 1.600 c\ô mnuih nao đih kơ sang êa drao leh ana\n mâo 24 c\ô mnuih djiê. Mka\ ho\ng thu\n 2013, ênoh klei djo\ [ơ\ng mnơ\ng rua\ hro\ 12 klei, ênoh mnuih bi nao đih mdrao kơ sang êa drao  hro\ 88 c\ô mnuih, [ia\ ênoh mnuih [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\ le\ đ^ 278 c\ô, ênoh mnuih djiê đ^ 7 c\ô. C|ia\ng kơ thâo sa\ng kla\ h^n kơ klei anei, drei hmư\ Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành, khua Knơ\ng brua\  doh ja\k mnơ\ng [ơ\ng c\ar Dak Nông lac\ kơ klei mnơ\ng [ơ\ng rang c\h^ hla\m djiêo êlan klông ara\ anei.

    - Ơ Aê mdrao, akâo kơ ih brei thâo kơ klei ]h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng hlăm êlan klông ara\ anei ti wa\l krah Gia Nghĩa, lehana\n wa\t hlăm kluôm ]ar Dak Nông mn^ anei si nga\ ?

       .Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành: Anei jing sa mta klei năng mđing lu h^n, mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hlăm êlan klông jing djăp mta mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hliê, đơ điêt, amâo mâo hơ^t tăp năng ]h^, tăp năng hơăi. Kyuadah jih jang mnuih ]h^ mnia mnơ\ng [ơ\ng hlăm êlan klông pătdah ênu\m ênap amâo mâo hra\ mơar dưi brei ]h^ mnia ôh, kyuana\n klei mnia mblei anei jing dleh, amâo mâo pô dưi [ua\n rơ\ng ôh kơ mnơ\ng [ơ\ng bi ]h^ mnia hlăm êlan klông jing doh, lehana\n mâo he\ klei ]h^ mnia hơ^t.

     - Kyuana\n mơ\ng klei ana\p ba klei amâo mâo jăk, snăn si klei amâo mâo jăk truh kơ klei suaih pral  mnuih blei yua?

       . Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành: Kla\ s^t mơ\ng du\m mta klei ]h^ mnia hliê hluôt, amâo mâo ngă hra\ mơar, amâo mâo klei dưi ]h^ mnia. Kno\ng tơdah mâo hra\ mơar klei dưi ]h^ mnia kơh yap jing dôk hlăm brua\ kia\ kriê klei mnia mblei, jing mgo# ih ]h^ mnia djo\ ho\ng du\m mta mtru\n kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\. Kyuadah di`u amâo mâo nao ngă ôh hra\ mơar akâo mnia mblei, amâo mâo ôh hra\ mơar klei dưi, snăn yơh klei amâo mâo hơ^t ti anei jing, êjai kia\ kriê di`u jing dleh leh, kyuana\n klei tui hluê djo\ ho\ng mta mtru\n kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\ amâo mâo s^t êm^t ôh. Klei di`u thâo săng kơ klei hluê ngă asa\p mtru\n kơ klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\ , lehana\n klei ngă hra\ mơar akâo ]h^ mnia ăt kăn di`u mđing rei. Bi tơdah ara\ anei mâo klei ksiêm dlăng mjê], s^t nik di`u srăng [ua\n snei, [ua\n sdih, amâodah di`u srăng đue# nao ]h^ kơ anôk mkăn le\. Kbia\ hriê mơ\ng klei amâo mâo thâo săng lehana\n klei amâo mâo uê`, di`u bi ]h^ mnia ho\ng klei pral ]ia\ng kơ djăl ara\ng blei lehana\n đue#, mơ\ng năn [uh mtam klei di`u amâo mâo hluê gưt ôh klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng hua\, s^t nik mnơ\ng di`u ]h^ ana\n jing ]ho\, [uh di`u amâo mâo srăng hluê gưt klei bhiăn ôh.

     - Hlăm brua\ kia\ kriê klei anei, ya mta klei adôk k[ah?

        . Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành: La] s^t jing ara\ anei, klei bi mbha gưl kia\ kriê du\m mta mnơ\ng [ơ\ng ]h^ hlăm êlan klông mơ\ng Dhar brua\ sang ]ư\ êa wa\l krah, mơ\ng sa\, alu\ kia\ kriê, [ia\dah ăt ]ia\ng bi êdah mơh boh s^t ara\ anei klei dưi ma\ brua\ ăt adôk awa\t. }ia\ng la] kơ klei dưi ti anei jing tal êlâo kơ êpul ma\ brua\ k[ah, tal dua bi mâo mnuih ma\ brua\ mâo klei thâo kjăp hla\m brua\ anei, lehana\n bi mâo mnuih thơ\ng kơ brua\ anei kăp k]e\ kơ klei kia\ kriê jăk h^n. Mơ\ng năn brua\ kia\ kriê klei mkăp hra\ tu\ yap, klei đu\ bi kmhal du\m mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo doh hlăm êlan klông ka ktang ôh.

     - Si klei bi mguôp plah wah dhar brua\ êa drao gu\n ho\ng du\m dhar brua\ djo\ tuôm hlăm brua\ anei?

       . Aê mdrao Nguyễn Tấn Thành: Klei bi mguôp mơ\ng du\m dhar brua\ êa drao gu\n, kreh [uh grăp thu\n hlăm du\m wưng mâo klei bi ]h^ mnia lu kơh, tô hmô mâo he\ hdra\ êlan mko\ mjing mlan kyua klei doh ê[a\t mnơ\ng [ơ\ng, amâodah hla\m wưng tết trung thu, tết nguyên đán mơ\ng năn kơh mko\ mjing sa hdră g^t gai kluôm ]ar kơ brua\ bi mdoh mnơ\ng [ơ\ng hua\. Phung ngă brua\ hlăm êpul kia\ kriê mơ\ng ]ar hlo\ng kơ kdriêk sa\, lu\ mâo mko\ mjing he\, bi nao ksiêm dlăng ti du\m mlan ana\n. Êjai bi ksiêm dlăng, leh [uh du\m klei mnia mblei mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo doh djo\ tuôm ho\ng phu\n phu\n brua\ kia\ kriê mnơ\ng ana\n, snăn phung khua êmua mơ\ng phu\n brua\ ana\n mghaih mghaih msir.

     - La] jăk kơ aê mdrao!