Hluê si klei t^ng yap mơ\ng Dhar brua\ êa Quốc tế ( SIWI ), t^ng mdu\m gra\p hruê dlông ro\ng la\n mâo hla\m brô 2 êkla\k tôn dja\h djâo yua ba tuh hla\m êa hnoh, êa ênao, leh ana\n hla\m êa ks^, 70% hnơ\ng djah djâo brua\ tuh tia mkra mjing, brua\ lo\ hma amâo mâo msir mkra ôh ba phưi tuh hla\m du\m phu\n êa ti du\m ala c\ar hla\k đ^ kyar. Boh s^t anei nga\ kơ phu\n êa yua hla\m klei hd^p mda mơ\ng anak mnuih c\ho\ djhan êdi. Mâo mkrah wah ênoh mnuih rua\ dôk đih mdrao hla\m sang êa drao ti du\m ala c\ar hla\k đ^ kyar jing kyua amâo dưi mâo hd^p hla\m klei doh ja\k djo\ guôp, kyua k[a\h êa leh ana\n du\m klei rua\ djo\ tuôm mơ\ng êa. K[a\h klei doh ja\k leh ana\n k[a\h êa doh yua jing mta phu\n ba truh klei djiê kơ êbeh 1 êkla\k 600 êbâo c\ô hđeh hla\m gra\p thu\n.

    Hla\k êjai ana\n, hluê si klei tu\ mơ\ng klei ksiêm duah dla\ng kluôm ala kơ boh klei êa leh ana\n bi mdoh la\n êa kr^ng [uôn sang, ênoh êa ba yua kơ [ơ\ng hua\ mna\m leh ana\n yua ti kr^ng [uôn sang djo\ ho\ng hnơ\ng c\ua\n doh ja\k mâo kno\ng 15,5%. Lu phu\n êa ti du\m kbăng êa, [o# êlah êa leh ana\n êa kbăng ktir mơ\ng mnuih [uôn sang djo\ vi sinh vật. Leh ana\n anei jing sa hla\m du\m mta phu\n, klei rua\ tưp a\t adôk mâo leh ana\n mâo dleh dlan ti lu alu\ wa\l hla\m ala c\ar. Hluê si pô bi ala kơ WHO ti Việt Nam, hla\m ênoh êbeh 20.000 c\ô mnuih djiê ti Việt Nam kyua mơ\ng amâo mâo êa doh leh ana\n klei bi mdoh êdu awa\t, mâo gia\m mkrah wah jing kyua mơ\ng du\m klei rua\ tian eh m’êa nga\.

    Ti Lâm Đồng leh ana\n lu alu\ wa\l mka\n, leh ba yua êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing, mnuih [uôn sang kha\ng duah hwiê plia\ plia giêt c\ai, hruh anu\ng ti du\m đang lo\ hma pô. Klei mưng jua\t anei jing mta phu\n nga\ truh klei jhat kơ la\n êa wa\l hd^p mda leh ana\n a\t jing klei hlơr mmơr ti lu anôk hla\m kluôm ala. Wa\t hla\m [uôn pro\ng Đà Lạt, sa anôk hiu c\hưn dla\ng hing ang mơ\ng c\ar Lâm Đồng a\t mâo djah djâo êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing nga\ bi c\ho\ djhan kjham ti du\m hnoh êa dôk hla\m krah [uôn pro\ng. Lê Quý Thành, dôk ti wa\l 5, phường 9, [uôn pro\ng Đà Lạt c\ar Lâm Đồng brei thâo:“ Mnuih [uôn sang krih êa drao rang mgang mnơ\ng pla mjing lu sna\k, [ia\ ti anôk krih hlo\ng hwiê lui ti ana\n mtam. Ênoh mnuih thâo ba dưm hla\m kdhô ba c\uh jing [ia\ sna\k, lu bi hwiê hla\m guê lo\ hma mtam ana\n gơ\ nga\ hma\i djo\ c\ho\ djhan kơ la\n êa wa\l hd^p mda riêng gah”.

     Klei anei amâo djo\ kno\ng nga\ hma\i djo\ kơ la\n êa wa\l hd^p mda , phu\n êa c\ho\ djhan đuic\ ôh, [ia\ lu anôk hiu c\hưn dla\ng le\ hla\m klei kriêp êya\ng amâo mâo mnuih nao c\hưn ôh kyua [âo nnao mnâo bru\. Êdah êdi mse\ si ti wa\l hiu c\hưn dla\ng drai Cam Ly, hnoh êa Cam Ly đoh nao ga\n kơ wa\l hiu c\hưn dla\ng anei bo\ ho\ng djah djâo yua leh ana\n du\m giêt ato\ êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing. Amai Nguyễn Thị Phương Uyên, sa c\ô tuê ênguê ti [uôn pro\ng Hồ Chí Minh hriê c\hưn dla\ng [uh lac\: “ Kâo [uh djah djâo ti anei lu êdi, nao hiu c\hưn hla\m wa\l hiu c\hưn dla\ng sna\n [âo nnao mnâo bru\. Djah djâo ti gu\ adih lu sna\k”.

    Hluê si klei hưn mdah mơ\ng Knơ\ng brua\ ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing c\ar Lâm Đồng, hluê si t^ng hnơ\ng êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing kơ gra\p ha la\n nga\ lo\ hma pla mjing hla\m c\ar mâo 10 kg leh ana\n hnơ\ng ruh anu\ng hla\m brô 1 kg mkrah. T^ng mdu\m ênoh êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing ba yua gra\p thu\n mơ\ng Lâm Đồng truh 3.200 tôn, ho\ng ênoh hruh anu\ng, giêt c\ai êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing ba hwiê lui hla\m la\n êa knar ho\ng 200 tôn. Kyua mnuih [uôn sang ka thâo săng ôh leh ana\n thâo [uh kla\ ôh du\m klei hma\i djo\ jhat mơ\ng du\m anu\ng hruh, giêt c\ai yua kơ brua\ lo\ hma ba hwiê hla\m êngao tac\ ka msir mkra ôh nga\ truh kơ phu\n êa lac\ hja\n, wa\l anôk hd^p mda lac\ mb^t hma\i djo\ kjham. Đào Va\n Toàn, K’ia\ng khua brua\ Ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing c\ar Lâm Đồng bi mkla\:“ Hruh anu\ng, giêt c\ai ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing lac\ hja\n leh ana\n du\m mta djah djâo mka\n hla\m brua\ nga\ lo\ hma mse\ si: kdhô hbâo pruê, hruh nilông, du\m mnơ\ng lui he\ hla\m brua\ pla mjing nga\ bi c\ho\ la\n êa wa\l hd^p mda, bi êdah hla\m brua\ mse\ si bi c\ho\ la\n ala, bi c\ho\ phu\n êa, bohnik êa mur hla\m gu\ la\n, c\ho\ êwa ang^n. Mb^t ana\n bi c\ho\ jhat wa\l anôk [uôn pro\ng, bohnik `u ho\ng [uôn pro\ng Đà Lạt”.

     C|ia\ng bi mkhư\ klei djah djâo lui h^ mơ\ng brua\ lo\ hma nga\ c\ho\ kơ phu\n êa , Knơ\ng dla\ng knơ\ng brua\ La\n êa wa\l hd^p mda leh ana\n Knơ\ng brua\ Ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing c\ar Lâm Đồng bi hgu\m po\k nga\ hdra\ brua\ “ Mko\ mkra ai dưi klei thâo c\ia\ng la\m lui êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing hla\m êpul hữu cơ adôk dleh dưi rai lik ti Việt Nam ”, leh ana\n dưi lông hluê nga\  ti phường 9, [uôn pro\ng Đà Lạt, c\ar Lâm Đồng. Hdra\ brua\ anei dưm 2 bro\ng hrui m[^n leh ana\n po\k nga\ brua\ hrui m[^n du\m hruh anu\ng êa drao ra\ng mgang mnơ\ng pla mjing duah hwiê hla\m lo\ hma, hnoh êa pioh ba c\uh bi rai he\. Leh kơ ana\n sra\ng bi mlar gru hmô anei hla\m kluôm c\ar.

    Hluê si êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng la\n, sna\n ara\ anei mâo truh 80% klei rua\ dua\m ti du\m ala c\ar hla\k đ^ kyar mâo djo\ tuôm kơ phu\n êa leh ana\n la\n êa wa\l hd^p mda. Leh ana\n ti Việt Nam, gra\p thu\n mâo truh 9.000 c\ô mnuih djiê, 200.000 c\ô mnuih djo\ mâo klei rua\ ung thư kbia\ hriê mơ\ng phu\n êa yua amâo mâo doh ja\k. C|ia\ng đru kơ mnuih [uôn sang thâo sa\ng kla\ h^n kơ du\m klei truh jhat kyua mơ\ng phu\n êa c\ho\ nga\, pô c\ih klei mrâo kơ hdra\ anei mâo leh klei blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Lê Hồng Thiên, anôk kriê dla\ng klei suaih pral Êpul êya [uôn sang, Anôk ra\ng mgang klei rua\ tưp c\ar Lâm Đồng kơ klei anei.

 

     - Ơ Aê mdrao, ya mta klei khăng tuôm kbia\ hriê mơ\ng klei êa yua ]ho\?

        . Aê mdrao Lê Hồng Thiên: Êa yua aguah tlam ]ho\ djhan srăng ba hriê kơ anak mnuih dua mta êpul klei rua\ hlăm tian prô] lehana\n klei rua\ djo\ ho\ng êa ]ho\ ana\n.

       1/ Kơ êpul mta klei rua\ hlăm tian prô]: Tui si klei ksiêm yap mơ\ng Êpul brua\ êa drao gu\n dlông ro\ng lăn snăn ênoh mnuih djiê kbia\ hriê mơ\ng klei rua\ hlăm tian prô] dôk tal 3 dlông ro\ng lăn. Boh nik jing kbia\ hriê mơ\ng kman pô ngă.

 

       +Tal sa: Jing klei rua\ tian eh mơ\ng kman Rotavirus: Anei jing klei rua\ kreh [uh lu h^n êdi hla\m phung hđeh.

 

      +Tal dua jing klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng kman hla\m prô]: Boh nik klei rua\ hlăm prô] khua mơ\ng kman Shigella. Klei rua\ anei tưp hlăm êlan hua\ [ơ\ng tưp mơ\ng mnuih anei kơ mnuih adih mơ\ng kngan ]ho\, tưp mơ\ng êa mnăm, mnơ\ng [ơ\ng ]ho\. Ti ala ]ar drei, êa mnăm jing pô ba hriê lu klei rua\ tian o# eh, rua\ tian eh êrah kyua amâo mâo mnăm êa tu\k ktơ\ng ôh.

 

      +Tal 3, jing klei rua\ thương hàn, jing sa mta klei rua\ djo\ kman hlăm jih asei mlei kyua djo\ kman thương hàn pô ba. Mâo klei bi knăl klei rua\ bi êdah hlăm kluôm asei mlei, ana\p ba hriê klei amâo mâo jăk mse\ si: Hluh prô], kluh êrah hlăm prô] tian, rua\ mđu] hlăm dlô, djo\ kman hlăm êrah…Lu mnuih mâo klei rua\ anei kbia\ hriê mơ\ng klei hua\ [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mâo kman, êa mnăm ]ho\ djo\ eh mâo kman thương hàn, [ia\dah kăn lo\ tu\k ksa\, amâodah [ơ\ng djo\ mnơ\ng [ơ\ng mtah ba rao ho\ng êa ]ho\ mâo kman thương hàn.

 

      + Tal 4 jing klei rua\ bi mđu] êka hlăm prô]: Kreh sui mơ\ng 24h – 72h mâo wa\t ]ia\ng [le\ o#, [le\ o#, rua\ tian eh. Klei rua\ anei kha\ng mâo ho\ng jih jang mnuih, kjham h^n hlăm phung hđeh điêt, lehana\n mnuih mduôn khua, tơdah mâo klei rua\ anei kreh ngă truh lu] êa hla\m asei mlei, điện giải hlăm asei mlei amâo mâo lo\ bi kna ôh bhiâo rit kreh mâo lehana\n ênưih ba klei hu^ hyưt kơ klei hd^p tơdah amâo mâo hmao mdrao bi pral.

 

      + Êngao ana\n, lo\ mâo du\m mta klei rua\ mkăn mse\ si klei rua\ tian o# eh, klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei, klei rua\ ung thư, du\m klei rua\ hla\m êrah.

 

     + Tal 5 jing kmuôt tlan: klei rua\ mơ\ng kmuôt, mâo kmuôt ênăng, kmuôt [u\k, kmuôt êru\m…kreh tưp hriê mơ\ng êa. Kyua eh mâo boh kmuôt dôk hlăm êa tuôm ho\ng klei găl hlo\ng mtưp ba kơ mnuih. Klei rua\ kreh [uh hlăm phung hđeh, kyua đue# hiu hlăp jơ\ng mang hlăm lăn ]ho\...boh kmuôt, êđai kmuôt anei mu\t kma truh hlăm prô] tian, truh kơ ph^, dlô, ala\...ba klei amâo mâo jăk kơ asei mlei.

 

     2/ Kơ êpul mta klei rua\ jing klei rua\ kyua djo\ ho\ng êa ]ho\ mâo:

-Klei rua\ hlăm kl^t kliêng, mse\ si bi ruih, bi plao ktăl, bi hlak bhao kyua djo\ ho\ng êa ]ho\.

-Djăp mta klei rua\ hlăm ala\: Rua\ kl^t luôm asa\r ala\, klei rua\ ala\ hrah, rua\ bi mđu] bi asa\r hlăm ala\.

-Klei rua\ hlăm phung mniê.

 

     Êngao ana\n, êa lo\ jing anôk kơ du\m mta mnơ\ng hd^p ba hriê lu mta klei rua\ mse\ si êngoh bi ktư\, êngoh bi m[le\ êrah, rua\ mđu] hlăm dlô…

 

     - Ơ Aê mdrao, jih jang klei rua\ tui si Aê mdrao mrâo bi lac\ ana\n kla\ s^t jing ba klei amâo mâo jăk kơ klei suaih pral anak mnuih, lehana\n kơ wa\l yang [uôn hd^p mda, snăn ]ia\ng dưi răng mgang klei suaih pral ho\ng klei hu\i hyưt mơ\ng klei êa jua [rư\ hruê [rư\ ]ho djhan, tui si Aê mdrao si srăng ngă?

        . Aê mdrao Lê Hồng Thiên: }ia\ng dưi gang mkhư\ djăp mta klei amâo mâo jăk truh kơ klei suaih pral kbia\ hriê mơ\ng klei ]ho\ djhan êa jua:

        -Êlâo h^n thâo piăt bi mdoh djah djâo mơ\ng anak mnuih mse\ si djah yua aguah tlam, eh, lehana\n êa jua. Kia\ kriê bi jăk brua\ ba yua du\m mta êa drao răng mgang mnơ\ng pla mjing hlăm klei pla mjing, lehana\n êa djah mơ\ng anôk duh mkra.

 

       -Ho\ng êa jua ana\p tuôm ho\ng klei ]ho\ djhan, amâodah êa ]ho\ leh, brua\ mghaih msir lehana\n bi mdoh êa jing brua\ yuôm bhăn. Boh nik, jing ba yua du\m hdră kar lehana\n bi mdjiê kman mâo hlăm êa jua. Klei anei đru mguôp yuôm bhăn hlăm klei gang mkhư\ djăp mta kmuôt kman dôk hlăm êa, mkhư\ bi hro\ [ia\ h^n êdi mâo kman hla\m êa jua.

 

        -Grăp ]ô bi mâo klei thâo săng ra\ng mgang wa\l hd^p mda mse\ si: amâo mâo duah hwiê djah tuh djah plia\ plia ôh, bi duah êa doh pioh yua, rơ\ng hua\ [ơ\ng bi mâo djăp mta mnơ\ng [ơ\ng doh, brei mđing hlăm brua\ ba yua djăp mta mnơ\ng doh, brei [ơ\ng ksa\, mnăm êa tu\k ktơ\ng…

 

        -Hjăn ho\ng du\m go\ êsei mnuih [uôn sang hd^p hla\m kr^ng ba yua êa kbăng, êa ktir, jing êa ênưih kơ ]ho\ djhan, snăn bi nao mka\ dlăng jê` jê` klei suaih pral pô tơdah [uh klei rua\ bi pral hlo\ng mdrao mgu\n mtam. Lehana\n ksiêm dlăng mơh hnơ\ng doh êa hla\l dôk yua ti du\m êpul êya thơ\ng kơ brua\ anei pioh mâo klei kăp k]e\, ktrâo ata\t brei hdră msir mkra ba yua êa.

 

      - La] jăk kơ aê mdrao!