VOV4.Êđê - Mmao jing mta mnơ̆ng mâo lu hnơ̆ng tŭ jăk lehanăn ăt jing mta djam ƀơ̆ng mâo lu mnuih khăp êdi. Khă snăn, mbĭt hŏng lu mta mmao dưi ƀơ̆ng ăt mâo lu mta mmao ruă, tơdah ƀơ̆ng djŏ mmao ruă amâo dưi dŏng mdrao mjêč lehanăn pral msir mghaih ênưih srăng truh kơ djiê. Dŭm čar krĭng lăn dap kngư hlăk kčưm mŭt hlăm yan hjan, anei jing wưng čăt đĭ mơ̆ng lu mta mmao, hlăm anăn brei drei mđing răng hŏng mmao ruă hlăm dliê.

Ti Dak Lak, phung ruă kyua ƀơ̆ng mmao ruă ăt khăng mâo, boh nik đĭ hlăm yan hjan, mơ̆ng hlăm brô mlan 4 truh mlan 10 grăp thŭn. Hjăn thŭn 2020 mâo 2 klei djŏ ƀơ̆ng mnơ̆ng ruă nao dŏng mdrao hlăm sang êa drao. Lu mnuih lač mnơ̆ng ruă mâo êa mil mngač anăn sĭt ƀuh mmao kô̆ pĕ ba wĭt ƀơ̆ng, amâo thâo ôh ñu huĭ kơ klei hdĭp. Mâo đa đa mmao, hluăt ƀơ̆ng ƀiă dah ăt ruă kơ mnuih. Đa đa phung lông brei mnŭ, asâo ƀơ̆ng, leh 1-2 mmông amâo ruă snăn lač mmao anăn dưi ƀơ̆ng. Khă snăn, hluê si Aê mdrao Trần Văn Tiết, K’iăng Khua anôk bruă kriê dlăng klei doh êƀăt mnơ̆ng ƀơ̆ng čar Dak Lak, hdră anei knŏng djŏ hŏng dŭm mta mmao mâo mta ruă ngă pral leh anăn amâo djiê mnuih. Lu mmao ruă djiê mnuih khăng mâo klei ngă êmưt hĭn:“Hlăm dŭm mta ruă snăn mmao jing huĭ hyưt leh anăn mâo ênoh mnuih djiê lu hĭn kyua mâo dŭm mta ruă amatoxin, muscarin, orellanin, gyromitrin … bi rai hồng cầu, bạch cầu, tế bào hlăm kŏ dlô. Knŏng dŭm knuh mmao ruă hlăm mnơ̆ng ƀơ̆ng ăt ruă, boh nik ngă djiê mnuih.”

Djŏ ƀơ̆ng mmao ruă khăng mâo klei bi knăl msĕ si: ruă tian ktang bi gưl, nao eh lu blư̆, ƀlĕ ô̆, tăp năng mâo wăt êrah, êmăn êmiêk, êăt jơ̆ng kngan, mhao êa, bi ƀlĕ, mmăt ală mta, bi ơ̆ng klĭt, bi kñhăk, ƀiă nao m’iêk amâo dah amâo dưi nao m’iêk, dleh bi êwa.. Kjham hĭn, mâo đa đa mmao ngă kŏ dlô amâo lŏ jăk, ruă hlam tiê, boh ƀleh, amâo thâo lŏ hdơr leh anăn djiê. Aê mdrao Trịnh Hồng Nhựt, Khua adŭ bruă mdrao klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo: 80% čô mnuih djŏ ƀơ̆ng mmao ruă djiê tơdah amâo hmao nao dŏng mdrao. Kyua anăn, mnuih ruă brei nao ti anôk mdrao mgŭn ƀrư̆ hnưm ƀrư̆ jăk. Êlâo anăn dưi mdrao êlâo, bi kbiă mta ruă hlăm asei mlei hŏng hdră brei ƀlĕ ô̆: “Djŏ ƀơ̆ng mmao ruă ngă lu mta huĭ hyưt. Ñu ngă ruă hlăm tiê, boh ƀleh, amâo thâo êkŏ êrah.. anăn ênưih djiê. Lu phung amâo dưi dŏng mdrao srăng truh kơ ruă hlăm lam tian prôč, ênưih djiê. Kyua anăn, tơdah leh ƀơ̆ng mmao ƀiădah mâo klei amâo jăk hlăm tian prôč msĕ si: čiăng ƀlĕ ô̆, ƀlĕ ô̆, ruă tian, eh m’êa, mmăt ală mta, êmăn êmiêk, djiê hwăt snăn brei nao mtam ti sang êa drao čiăng thâo mdrao hnưm, bi kbiă mta ruă hlăm asei mlei ƀrư̆ hnưm ƀrư̆ jăk leh anăn mdrao dŭm klei truh kjham ƀrư̆ hnưm snăn dưi ƀiă klei huĭ kơ djiê.”

Dŭm mta mmao ruă wăt leh tŭk knă ti hnơ̆ng hlơr truh 200 độ C dưn, ăt dôk mâo mta ruă. Kyua anăn, čiăng kơ jăk, Knơ̆ng bruă kriê dlăng klei doh êƀăt mnơ̆ng ƀơ̆ng (Phŭn bruă mdrao mgŭn) hưn brei mnuih ƀuôn sang răng knŏng brei ƀơ̆ng dŭm mta mmao pla, thâo klă sĭt mta mmao, phŭn agha mmao, rơ̆ng dưi ƀơ̆ng jăk ƀiădah amâo ruă. Đăm ƀơ̆ng ôh mmao ruă, mmao dliê wăt mmao kô̆. Êngao anăn, wăt hŏng mta mmao dưi ƀơ̆ng snăn ăt brei ba yua tơdah dôk mtah, tơdah ƀâo iu, rai huĭ dah srăng mâo mta ruă. Tơdah mâo klei bi knăl djŏ ƀơ̆ng mmao ruă brei nao mtam ti anôk mdrao mgŭn giăm hĭn čiăng hmao mdrao mgŭn.

Aê mdrao kčĕ kơ hdră răng hui ƀơ̆ng djŏ mmao ruă

-Ơ Aê mdrao! si hnơ̆ng tŭ jăk mơ̆ng mmao ƀơ̆ng?

Aê mdrao Trần Văn Tiết: Mmao jing mnơ̆ng ƀơ̆ng jăk snăk mâo lu vitamin A. vitamin D, kali, choline, mta kông, selen, Ergothioneine, mta kdơ̆ng hŏng klei đĭ khua, mâo mta êdjao. Dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk dưi thâo mâo klei tŭ dưn kdơ̆ng hŏng klei amâo mâo jăk klei mĭn, mđĭ ai ktang dưi kdơ̆ng hŏng klei ruă, mâo kđeh asăr kjăp, suaih kơ kboh, mjing collagen, bi hrŏ klei mđuč êka, bi suaih kŏ dlô, lehanăn bi kjăp klei mĭn, bi hrŏ klei rŭng răng klei mĭn, hŭi hyưt lehanăn bi kdơ̆ng hŏng klei êmăn êmik. Mmao jing sa hlăm dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng ƀiă hra, ƀiă mta prăi lehanăn kalo, mbĭt hŏng anăn mmao lŏ mâo lu mta êdjao tŭ dưn msĕ si chitin; beta-glucan, lehanăn dŭm mta kdơ̆ng hŏng klei đĭ khua. Kyuanăn, ƀơ̆ng mmao jing jăk snăk kơ asei mlei amâo mâo huĭ kơ klei đĭ êmŏng ôh.

-Akâo kơ ih mblang lăng si dưi thâo kral mmao jăk hŏng mmao ruă?

Aê mdrao Trần Văn Tiết: Mmao jhat kreh mâo lu mta êa brung brêč. Kreh ƀuh mmao ruă leh pĕ čoh mmao mâo ktăk kbiă. Mmao jhat leh čoh đăk, kreh mâo mnâo ƀâo hang, mnâo jhat, trô̆ hlăm ƀăng adŭng, ƀiădah bi mđing hĕ mơh mâo đa đa mmao ruă ăt mâo mnâo ƀâo mngưi snăk. Bi mmao dưi ƀơ̆ng mâo mnâo êdu, ƀâo mngưi, amâodah amâo mâo mnâo ôh.

-Bi tơdah leh mâo klei bi mnăl ƀơ̆ng djŏ mmao ruă si srăng ngă hŏng, mnuih ruă anăn ơ aê mdrao?

Aê mdrao Trần Văn Tiết: Tơdah leh mâo klei bi knăl ƀuh jing ƀơ̆ng djŏ mmao ruă, snăn kčŭt brei bi ƀlĕ ô̆, leh kơ anăn ba mtam kơ sang êa drao giăm hĭn pioh mdrao mgŭn. Mbĭt hŏng jih jang mnuih ƀơ̆ng êjai ka ƀuh ôh klei bi knăl kơ klei ruă truh hĕ kơ sang êa drao sơăi. Lehanăn, djă ba mơh mta mmao anăn adôk, amâodah djam leh tŭk mkra anăn kơ sang êa drao pioh kral ya jing mta mmao ruă anăn.

-Čiăng thâo răng mgang đăm duah ƀơ̆ng djŏ ôh mmao ruă, snăn anôk bruă răng mgang klei êđăp ênang mnơ̆ng ƀơ̆ng čar Daklak si hdră mâo ngă leh, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Trần Văn Tiết: Hmei kčĕ leh kơ knơ̆ng bruă mdrao mgŭn mtrŭn lu hră mơar kiă kriê dhar bruă mdrao mgŭn mkŏ mjing klei hâo hưn, mtô mblang čiăng kơ jih jang mnuih thâo săng, boh nik hŏng mnuih djuê ƀiă drei dưi thâo kral dŭm mta mmao jhat lehanăn đăm duah pĕ ƀơ̆ng ôh, mâo apfic yuôm ti sang bi kƀĭn ƀuôn, ti sang êa drao să, ti sang hră mơar, ti knơ̆ng bruă sang čư̆ êa să, mbha hră hâo hưn hliê truh kơ grăp gŏ sang. Knuă druh nai aê mdrao ngă bruă hlăm ƀuôn, kreh hâo hưn mtă mtăn jêñ jêñ kơ phung ƀuôn sang êjai hlăm grăp blư̆ mâo klei bi kƀĭn, ktrâo atăt, mta mtăn čiăng kơ jih jang mnuih điêt đuôt amâo mâo dưi pĕ ôh mmao dliê ba wĭt ƀơ̆ng tơdah pô ka thâo kral sĭt ôh mta mmao anăn dưi ƀơ̆ng amâodah hơăi. Hmei bi lar mơh hră hliê hâo hưn, gang mkhư̆ klei ƀơ̆ng djŏ mmao ruă, hŏng klei Yuăn, lehanăn klei Êđê, đru bi mtô mblang hŏng klei tŭ dưn hĭn hlăm yang ƀuôn.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!