VOV4.Êđê - Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ pia klah čŭn (COPD) jing sa mta klei ruă hlăm ksŏ, bi dăl êlan bi êwa, êwa čhŏ hlăm ksŏ đĭ lu ngă bi kpal êlan bi êwa, êwa amâo dưi nao mŭt ôh hlăm ksŏ truh kơ klei dleh bi êwa lehanăn mâo klei hyưt truh kơ klei amâo thâo bi êwa, brôč êwa hlăm anŭng ksŏ, dlưh ai kboh…Khădah anei jing klei ruă amâo thâo lŏ hlao, amâo dưi mdrao jih, ƀiădah tơdah dưi hmao ƀuh hnưm lehanăn djŏ klei mdrao, mnuih mâo klei ruă   srăng dưi hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă anei.

Hluê si Êpul bruă mdrao mgŭn dlông rŏng lăn WHO, đaŏ tĭng grăp thŭn kluôm rŏng lăn mâo hlăm brô 250 êklăk čô mnuih ruă COPD, jing mta phŭn ba truh klei djiê tal 4 hlăm dŭm mta phŭn ngă djiê leh anăn tal 5 kơ klei ktrŏ klei ruă kluôm rŏng lăn. Việt Nam jing ala čar mâo ênoh mnuih ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo thâo hlao ti krĭng Asi Pacific, hluê si klei tŭ ksiêm hriăm klei ruă grăp thŭn ênoh mnuih ruă hlăm brô 4,2% ênoh mnuih dlông rŏng lăn êbeh 40 thŭn leh anăn lŏ dơ̆ng mâo klei bi knăl đĭ kyua klei djŭp hăt leh anăn čhŏ djhan wăl hdĭp mda. Aê Mdrao R’Mah Lương, K’iăng Khua Sang êa drao hnak leh anăn ksŏ čar Dak Lak brei thâo: Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo thâo hlao jing sa klei ruă khăng mâo hlăm ksŏ, klei ruă dưi gang mkhư̆ leh anăn mdrao mgŭn, klei ngă bi dăl êlan bi êwa. Klei ruă khăng truh kjham ƀrư̆ ƀrư̆ hŏng klei êmưt leh anăn nanao snăn. Mâo lu mta phŭn ba klei ruă dăl êlan bi êwa amâo thâo hlao, sa hlăm dŭm mta phŭn jing djŭt hăt, wăl hdĭp mda, kman leh anăn mtưp mơ̆ng amĭ ama... djŭt hăt jing mta phŭn ba klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ, phung djŭp hăt êbeh 20 hruh/thŭn, mâo klei bi knăl sui thŭn, msĕ si: mlam bi êwa ƀrek ƀrok, dleh bi êwa sĭt mă bruă ktrŏ… bi nao ksiêm mkă, čiăng hnưm thâo klei ruă ti hnơ̆ng kñăm hmao mdrao mgŭn. Ară anei klei ruă hnak leh anăn ksŏ mâo djăp leh kdrăp mnơ̆ng ksiêm mkă leh anăn thâo klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo thâo hlao hlăm wưng hnưm hĭn.

Aê mdrao R’Mah Lương lŏ brei thâo: lu phung dưi ksiêm mkă mâo klei ruă COPD knŏng nao ksiêm mkă sĭt mâo klei bi knăl kjham msĕ si: mtŭk lu, dleh bi êwa, mâo êa kơhak sui... ƀiădah anei jing hlăk klei ruă COPD hlăm wưng truh kjham, ksŏ amâo lŏ jăk ôh. Klei bi knăl dleh bi êwa hlăm phung mâo klei ruă COPD mâo klei bi knăl dleh bi êwa ƀrư̆ ƀrư̆, tal êlâo, dŭm klei bi knăl dleh bi êwa srăng ƀrư̆ kjham hĭn leh anăn mnuih ruă srăng dleh bi êwa sĭt đih mdei, truh wưng mnuih ruă amâo mă bruă snăn ƀuh ăt dleh bi êwa.

Nguyễn Thị Đào (60 thŭn, dôk ti alŭ Đức Thuận, să Đức Mạnh, kdriêk Dak Mil, čar Dak Nông) dôk mdrao ti Sang êa drao hnak leh anăn ksŏ Dak Lak, brei thâo ñu mâo klei ruă COPD hlăm brô 10 thŭn anei, gŏ sang dleh dlan, ñu mă bruă suăi ti knơ̆ng bruă Ksu, leh wưng sui ƀuh hlăm asei mlei amâo suaih, amâo răng ñu kăn nao ksiêm mkă rei, leh amâo dưi lŏ gĭr ôh ñu nao ksiêm mkă, snăn aê mdrao lač ñu mâo klei ruă COPD, brei mdrao mgŭn hlăm wưng sui. Nguyễn Thị Đào yăl dliê: Kâo mtuk lu thŭn amâo hlao, ruă hlăm đah da, dleh bi êwa. Thŭn 2012 kâo nao ksiêm mkă, phung aê mdrao lač kâo mâo klei ruă dăl êlan bi êwa hlăm ksŏ, kâo dôk đih ti sang êa drao 22 hruê snăn hlao, dưi kbiă mơ̆ng sang êa drao. Mơ̆ng anăn truh ară anei klei ruă kâo khăng lŏ mâo nanao. Kâo nao ksiêm mkă leh lu anôk, aê mdrao lač klei ruă anei amâo dưi hlao ôh, knŏng dưi ktuê dlăng klei ngă bruă hlăm grăp hruê, ƀiădah kâo jing mnuih mă bruă hlăm Knơ̆ng bruă ksu, gŏ sang dleh dlan anăn kâo mă bruă suăi êmăn. Ară anei kâo mdrao ti sang êa drao, 1 mlan sa blư̆ kâo nao ksiêm mkă, ksiêm dlăng klei suaih pral leh anăn mă êa drao mnăm.

Pô mkăn jing Trương Xuân Hải, 56 thŭn, dôk ti kdriêk Dak Mil, čar Dak Nông, ñu mă bruă hlăm Knơ̆ng bruă mkra êlan klông, bruă ngă grăp hruê bi tuôm hŏng lu ƀruih ƀhul leh anăn ênai ngañ hŏng bruă khăng djŭp hăt nanao leh anăn anăn jing mta phŭn ba klei ruă. Trường Xuân Hải lač kơ klei ruă pô: Sui hŏng anei 10 hruê kâo êngoh, dleh bi êwa, mâo êa kahak, kâo nao đih sang êa drao, ară anei dưi ƀiă leh. Klei ruă kâo mâo leh mơ̆ng êlâo, 6-7 thŭn hŏng anei leh, leh anăn truh kơ klei ruă kjham hlăm ksŏ ngă kơ kâo êngoh jih mlan, yang hruê suaih ƀiădah mlan tuh êa kơhŏ leh anăn êngoh. Phung aê mdrao brei thâo mta phŭn klei ruă jing kyua wăl mă bruă mâo lu ƀruih ƀhul leh anăn kaoa djŭp hăt.

Phung ênưih mâo klei ruă COPD jing phung êkei êbeh 40 thŭn kơ dlông, tuôm djŭp hăt, ênoh adôk jing phung mniê kyua hmăi mơ̆ng wăl hdĭp mda čhŏ, asăp hăt, ƀhul ti anôk mă bruă… ăt srăng ba klei ruă COPD. Klei ruă khăng nao kjham hlăm dŭm thŭn, dŭm klei kjham mâo msĕ si klei ruă kboh, êlan bi êwa, klei ruă hlăm ksŏ… srăng truh kjham leh anăn arưp kơ klei hdĭp amâo thâo mmông ôh. Sĭt mâo leh klei ruă COPD mnuih ruă srăng hdĭp hŏng klei ruă jih klei hdĭp. Kyua anăn, bruă thâo ƀuh leh anăn hluê ngă klei mdrao mgŭn, gang mkhư̆ jing yuôm bhăn snăk čiăng răng mgang klei ruă ksŏ truh kơ kjham. Aê mdrao R’Mah Lương mtă: Hlăm klei ksiêm mkă leh anăn mdrao klei ruă dăl êlan bi êwa hlăm ksŏ amâo thâo hlao anăn thâo ƀuh hnưm leh anăn hmao mdrao mgŭn, gĭr răng kriê hnơ̆ng huă ƀơ̆ng, hdĭp jăk, mkhư̆ bi sô̆ djŏ hŏng klei ênưih ba klei ruă, boh nik amâo djŭp hăt ôh.

Hŏng phung mâo leh klei ruă COPD, mnuih ruă brei hluê ngă djŏ hdră aê mdrao mdrao mgŭn mơ̆ng bruă bi mlih klei mưng msĕ si: mdei djŭp hăt, mjuăt asei mlei nanao, hriăm bi êwa čiăng bi jăk êlan bi êwa… boh nok yua êa drao hluê si hră aê mdrao brei. Sĭt mdrao mgŭn, aê mdrao srăng dlăng klei ruă mnuih ruă čiăng mâo hdră mdrao mgŭn bi djŏ guôp. Tơdah mnuih ruă hluê ngă hdră mdrao mgŭn, mnuih ruă srăng dưi hdĭp hŏng klei ruă COPD, mđĭ lar klei suaih pral msĕ si phung suaih pral. Khădah, tơdah mnuih ruă amâo hluê ngă ôh hdră mdrao mgŭn mơ̆ng phung aê mdrao: čŏng mdei mnăm êa drao, mnăm êa drao amâo djŏ hnơ̆ng, yua mnơ̆ng hrip amâo djŏ… srăng hmaĭ bi hrŏ hnơ̆ng dưi drao amâodah mdrao mgŭn amâo tŭ dưn.

Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ đĭ hriê kơ kjham hŏng klei êmưt, tơdah amâo hmao ƀuh lehanăn amâo mdrao hnưm, srăng ngă truh klei hyưt kjham kơ mnuih ruă. Čiăng thâo săng klă lehanăn đru kơ mnuih ruă dưi hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă anei jih klei hdĭp, hmei mâo leh klei blŭ hrăm hŏng Êa mdrao Aê mdrao R’Mah Lương, k’iăng khua kiă kriê sang êa drao mtŭk hnak lehanăn klei ruă hlăm ksŏ čar Dak Lak.

-Ơ aê mdrao, leh thâo ƀuh klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo thâo lŏ hlao ti wưng mrâo, snăn si ngă klei ruă anei dưi mdrao hlao mơ̆?

Aê mdrao R’Mah Lương: Msĕ si drei pia, klei ruă dăl êwa ksŏ amâo thâo lŏ hlao jing sa klei bi knăl hnui leh mơ̆ng klei ruă anei, lehanăn mdrao leh yơh thâo lŏ hlao, bi tơdah thâo ƀuh hnưm, mdrao mtam ăt hlao tinăn mtam, ƀiădah tơ thâo ƀuh hnui leh srăng jing dleh êdi hlăm klei mdrao, ênoh luič liê hlăm bruă mdrao ăt jing lu mơh...

-Dưi thâo, kơ klei ƀơ̆ng huă hŏng mnuih mâo klei ruă anei jing klei mâo lu mnuih mđing êdi, kyuadah klei ruă anei kreh toh hroh hnơ̆ng tŭ jăk kơ asei mlei, snăn tui si Aê mdrao, mơ̆ng kbiă hriê hĕ klei msĕ snăn?

Aê mdrao R’Mah Lương: Mnuih ruă dăl êwa hlăm ksŏ hlăm wưng tal êlâo, lehanăn wưng tal dua jing ka hmăi amâo mâo jăk ôh hŏng klei hdĭp, mơ̆ng truh ti wưng tal 3, lehanăn wưn tal 4 kơh, ksŏ knư̆ hrue knư̆ đuĕ nao kơ kjham leh, ngă kơ jih jang ai ktang hlăm asei mlei dơ̆ng toh hroh kyuadah mkăp kơ ksŏ mâo ai dưi bi êwa, mnuih ruă čiăng bi mâo lu osi, snăn mơ̆ng anăn mnuih ruă dŭm mâo ƀơ̆ng mnơ̆ng jing mkăp ai kơ ksŏ pioh bi êwa sơăi, ai luič liê lu tianăn, hnơ̆ng mkăp leh amâo lŏ djăp mơ̆ng anăn yơh ngă toh hroh hnơ̆ng tŭ jăk dưi mâo hlăm asei mlei. Hŏng mnuih ruă mâo klei ruă anei, klei toh hroh ai tiê jing pô lŏ bi êdu ai hlăm klei mdrao mgŭn, mơ̆ng anăn dhar bruă mdrao mgŭn mâo hdră đru kơ mnuih ruă bi hrŏ klei bi hrut kyua kƀah êwa, mkăp djăp mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk kơ mnuih ruă. Ƀiădah tui si klei mdrao mgŭn bi lač, klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ dleh thâo hlao boh djŏ jing thâo ƀuh mơ̆ng hnưm, lehanăn mdrao mtam, gĭr mâo klei huă ƀơ̆ng bi djŏ hnơ̆ng, hdĭp ênuah ênô, amâo mâo djŭp hăt ôh.

-Čiăng bi hrŏ jih hnơ̆ng kơ klei bi hrut, mnuih ruă dăl êwa ksŏ kreh čŏng ba yua corticosteroid, snăn klei ba yua lu êa drao anei si ñu hmăi amâo mâo jăk hŏng mnuih ruă?

Aê mdrao R’Mah Lương: Leh mkă dlăng dôk ti hnơ̆ng tal 3, tal 4 leh snăn mnuih ruă yua nanao yơh êa drao, boh nik ară hŏng êa drao ngă kƀuă kuôl ksŏ, êa drao hrip êwa hŏng corticosteroid jing kreh yua sui yơh, ƀiă êdi 1 hrue hrip dua blư̆, anei jing êa drao êwa ñu srăng hmăi djŏ hŏng jih asei mlei mnuih ruă, msĕ si ngă kơ klĭt mnuih ruă srăng êpih hĕ, ngă ƀroh klang. Ti mnuih khua thŭn, asei mlei digơ̆ klang ƀroh leh, leh lŏ mâo klei ruă anei, lŏ dơ̆ng mdrao hŏng corticosteroid, srăng ngă kơ klei hrip calsi êdu, mơ̆ng anăn ênưih truh kơ klei đrêñ joh klang. Tăp năng ngă truh kơ klei Cushing kbiă hriê mơ̆ng klei yua lu đei corticosteriod.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!